Рэжысэрка Агнешка Голянд завяршае здымкі фільма «Гарэт Джонс». Гэта гісторыя валійскага журналіста, які адправіўся ва Ўкраіну і стаў сьведкам масавага голаду.
Ён піша пра ўбачанае сэрыю артыкулаў, але яму амаль ніхто ня верыць, таму што афіцыйныя паведамленьні з СССР гэтых зьвестак не пацьвярджаюць. Джонс памірае пры загадкавых абставінах, не дажыўшы да 30 гадоў.
У інтэрвію Радыё Свабода Агнешка Голянд апавядае аб сваім новым фільме, чаму гістарычныя факты важныя для кіно і што яна думае пра гістарычную памяць.
— Некалькі вашых фільмаў пра тое, як гістарычныя падзеі ўплываюць на чалавека і грамадзтва. На вашу думку, гісторыя зьяўляецца важным складнікам кіно ці вы хутчэй карыстаецеся гістарычнымі падзеямі як інструмэнтам для канструяваньня сюжэту?
— І тое, і другое. Для мяне мінуўшчына — гэта яшчэ і сучаснасьць. Я ня бачу мінулае лінэарнасьцю, я думаю, што тое, што здарылася ў мінулым, фармуе большую частку, важную частку таго, што адбываецца цяпер. Гэта сапраўднае ў сучаснасьці. Такім чынам, калі я працую над гістарычным фільмам, я не ўспрымаю гэтую задачу як адлюстраваньне нейкай даўно мінулай эпохі. Мая цікавасьць да гісторыі зьвязаная з падзеямі, якія маюць сувязь з тым, што адбываецца цяпер, з сучаснымі адчуваньнямі і небясьпекамі, зь перамогамі і пройгрышамі. Усе мае гістарычныя фільмы, асабліва тыя, якія тычацца гісторыі XX стагодзьдзя, зьяўляюцца сучаснымі.
— Калі вашыя фільмы пра мінулае зьяўляюцца фільмамі пра сучаснае, што вы імкняцеся данесьці да гледача?
— У сваіх фільмах я не раблю інтэлектуальных высноў. Я раблю кіно, а кіно — гэта пра эмоцыі, пра эмпатыю. Іншымі словамі, я не хачу паказваць мэханізмы гісторыі, я хачу паказаць, як жыве чалавек, ягоны лёс. Менавіта гэтыя лёсы, як я спадзяюся, здольныя выклікаць эмпатыю, суперажываньне гледача. Яны дазваляюць бачыць, да якой ступені людзі становяцца ахвярамі мэханізму гісторыі, а гэта можа быць падобным на тое, якое жыцьцё жывём мы. Напрыклад, калі я ў некалькіх сваіх фільмах кажу пра Галакост, я разумею, вядома, што Галакост у мінулым, і гэта было самым жудасным злачынствам, учыненым часткай чалавецтва, але адначасова, калі я здымала гэтыя фільмы, у мяне было пачуцьцё, што Другая сусьветная вайна на самой справе ня скончылася, што яна проста часова прыпыненая, стала замарожаным канфліктам і ў любы момант можа аднавіцца зноў.
Прышчэпка, зробленая пасьля вайны, усё яшчэ дзейнічае, прынамсі ў Эўропе, але яе дзеяньне слабее
Мы ж ня вырашылі праблему вось гэтай часткі чалавечай істоты, часткі чалавецтва, якая штурхае людзей на такія злачынствы і дазваляе ім учыняць іх; мы ня вырашылі праблему дзяржаўнай улады і ўлады ідэалёгіі. Сёньня мы бачым адраджэньне нацыяналістычных рухаў у шэрагу краінаў, у тым ліку ў Эўропе, нават у дзяржавах, якія сталі ахвярамі Другой сусьветнай вайны. Гэта значыць, мы бачым, што вайна ня скончылася, што яна можа адбыцца зноў і што на пытаньні, якія задае нам гісторыя, да гэтага часу не атрыманы канчатковы адказ. Гэта ўсё на нейкі час загаілася, а прышчэпка, зробленая ў тыя часы, усё яшчэ дзейнічае, прынамсі ў Эўропе, але яе дзеяньне слабее, і, магчыма, мы ўбачым злачынствы такога ж парадку.
З другога боку, быццам бы ў гады зацішша пасьля Другой сусьветнай вайны мы сталі сьведкамі вайны ў Югаславіі, злачынстваў супраць чалавечнасьці, якія здарыліся падчас гэтай вайны. Была Руанда, была Кампучыя: войны працягваюцца, забойствы і генацыд таксама. Нам неабходна зразумець, што гэта азначае для нас як людзей.
Зараз я здымаю фільм пра Галадамор — сталінскі голад ва Ўкраіне. Гэта гісторыя пра маладога брытанскага журналіста, які адправіўся туды і спрабуе паведаміць сьвету, што адбываецца, жахлівую праўду, якую ён адкрыў. І сьвет нічога ня хоча чуць пра гэта, а некаторыя нават хлусяць, як, напрыклад, карэспандэнт «Нью-Ёрк Таймс» у Маскве Ўолтэр Дуранці, адмаўлялі гэтую рэальнасьць, выдатна ведаючы, што гэта праўда. Гэта гісторыя пра фэйкавыя навіны, альтэрнатыўную рэальнасьць, крызіс мэдыя і баязьлівыя ўрады. На жаль, гэта рэлевантна сёньняшняму дню.
— Тады можна правесьці паралелі і з Расеяй. Тое, што адбывалася ў мінулым, вяртаецца ў сучаснасьці. Гэта і прапаганда, і фэйкавыя навіны, і альтэрнатыўная рэальнасьць, і замоўчваньне праўды.
— Для большасьці расейцаў гісторыя застаецца праблемай. Яны хочуць забыцца пра ўласныя ахвяры. Ахвяры Сталіна — гэта расейцы, сярод іх ёсьць ня толькі ўкраінцы, што загінулі ад голаду. Ды і сам голад быў і ў Расеі таксама. Мільёны рускіх былі кінутыя ў турму і забітыя, яны правялі гады ці памерлі ў ГУЛАГу. Але ня толькі гэта. Ёсьць рэакцыя Сталіна ў пачатку Другой сусьветнай вайны. Яго грэблівае стаўленьне да вайны; факт, што ён абезгаловіў савецкую армію ў канцы 30-х. Гэта прывяло да сьмерці мільёнаў салдат, і гэтага можна было пазьбегнуць. Ахвяры, прынесеныя Сталіну, неверагодныя, іх колькасьць большая, чым ахвяраў Гітлера. Сталіну было дадзена нашмат больш часу на рэпрэсіі. Але расейцы, відавочна, ня хочуць памятаць пра гэта. Больш ня хочуць памятаць. Быў кароткі пэрыяд пасьля распаду СССР, калі гэтыя тэмы абмяркоўвалі ў тым ліку ў кіно, але потым усё спынілася. Відаць, расейскую сьвядомасьць гэта зусім не хвалюе. Сталін лічыцца адным з найвялікшых герояў Расеі.
Мы працягваем жыць у вар’яцкім сьвеце, калі добрае і дрэннае ня так лёгка прыняць і адрозьніць
Цяжка ўявіць, каб Гітлер лічыўся героем у Нямеччыне. Вядома, Гітлер прайграў вайну, а Сталін выйграў яе. Для народаў розьніца відавочная. Але ўявіце, калі б усё было наадварот. Уявіце, што Гітлер памёр бы ад хвароб, і толькі пасьля яго сьмерці хтосьці з адданых генэралаў прыйшоў і сказаў, што ён быў масавым забойцам. А праз 40 гадоў мы гаворым: о’кей, але ён, ведаеце, зноў вярнуў веліч Нямеччыне. Іншымі словамі, мы працягваем жыць у вар’яцкім сьвеце, калі добрае і дрэннае ня так лёгка прыняць і адрозьніць.
— Цяпер кажуць, што кінаіндустрыя перажывае крызіс, ці вы згодныя з гэтым? Вы можаце параўноўваць, бо здымаеце і ў ЗША, і ў Эўропе. Зь якімі праблемамі сутыкаецца эўрапейскае кіно ў параўнаньні з амэрыканскім?
— Гэта і ўменьне апавядаць гісторыю, і недахоп грошай, тэхнічных магчымасьцяў, ды і сусьветная дыстрыбуцыя ахоплівае нашмат больш амэрыканскіх фільмаў, чым эўрапейскіх. Ад гэтага эўрапейскае кіно вельмі моцна цярпіць. У эўрапейскага кіно ёсьць таксама вялікія праблемы, што тычыцца ўменьня расказаць гісторыю. Гэта ўдавалася ў 1960-х, 1970-х і нават у 1980-х, але цяпер можна казаць пра свайго роду крызіс. Але і амэрыканскае кіно таксама знаходзіцца ў крызісе, калі ня браць у разьлік сямейныя фільмы і прыгоды супэргерояў. Занадта мала фільмаў на сур’ёзныя тэмы, а калі іх і здымаюць, то іх амаль ніхто не заўважае. Атрымалася так, што сэрыялы замянілі сур’ёзнае кіно, але я ня думаю, што гэта будзе працягвацца доўга. Цяпер я назіраю такі ж сцэнарны крызіс у сэрыялах: іх стала вельмі шмат, і яны сталі паўтарацца. Можа быць, поўнамэтражнае кіно зноў вернецца. Наогул дрэнныя часы добрыя для кіно. Вось такія часы, як цяпер, калі людзі напалоханыя, калі імі маніпулююць, калі яны канчаткова ва ўсім заблыталіся... У такі час уплыў, якое кіно аказвае на гледача, можа быць мацнейшым.
Занадта мала фільмаў на сур’ёзныя тэмы, а калі іх і здымаюць, то іх амаль ніхто не заўважае
Тыдзень таму ў Польшчы адбылася прэм’ера новага фільма. Упершыню ў вельмі каталіцкай Польшчы, дзе царква, па сутнасьці, зьлілася зь дзяржавай, паказалі духавенства зь вельмі нэгатыўнага боку: фільм расказвае аб пэдафіліі, палітычнай і фінансавай карупцыі, крывадушнасьці, хлусьні. За тыдзень яго паглядзелі паўмільёна чалавек. Ён стаў вялікай грамадзкай падзеяй, яго абмяркоўваюць нават насуперак таму, што нічога новага ў ім сказана не было. Але факт, што гэтыя абставіны былі загорнутыя ў форму экраннага апавяданьня, здольнага непасрэдна гутарыць з гледачом, выклікала шок. Гэта паказвае важнасьць кіно для сучаснасьці.
— Вы кажаце, што фільму патрэбны дрэнныя часы, але на пачатку вашай рэжысэрскай кар’еры вы здымалі кіно ў абставінах вельмі няпростых. Як гэта ўплывала на вашу працу?
— На самай справе ў той час рэжым у Польшчы ня быў жорсткі — у параўнаньні з Чэхаславаччынай. Менавіта таму ні ў Чэхіі, ні ў Славаччыне ў той час не было зьнята важных фільмаў. Калі цэнзура занадта моцная, зрабіць нічога немагчыма. Але ў Польшчы цэнзура не была такая жорсткая, і мы змагаліся, прычым калектыўна. Існавала свайго роду салідарнасьць сярод рэжысэраў і прадусараў, якая захавалася, з майго пункту гледжаньня, да гэтага часу. І нам удалося зьняць фільмы, якія сталі важнымі для нашага грамадзтва ў той час. Яны аказалі пэўны ўплыў нават насуперак таму, што цэнзураваліся. Іх глядзелі ў андэрграўндзе, яны выклікалі дыскусію ня толькі ў кінасупольнасьці, але пацягнулі за сабой абмеркаваньне гледачамі грамадзкай і палітычнай сытуацыі таго часу. Так, часы былі няпростымі, але гэта не было так, як у таталітарнай краіне, калі мастака кідаюць у турму або забіваюць.
