15 сакавіка ў менскай Галерэі Tut.by прэзэнтаваны беларускі пераклад кнігі аўстрыйскага пісьменьніка Мартына Поляка (Martin Pollack, трансьлітарацыя паводле афіцыйнага правапісу Марцін Полак) «Затушаваныя краявіды». Арыгінальнае выданьне выйшла чатыры гады таму, за гэты час яе пераклалі і прэзэнтавалі ў Польшчы, Славеніі, Украіне, Славаччыне, Італіі. Дайшла чарга і да Беларусі.
Беларускамоўная вэрсія выдадзена пры падтрымцы Інстытуту імя Гётэ ў Менску выдавецтвам «Інбелкульт», зь нямецкай пераклала Вера Дзядок. У анатацыі гаворыцца, што кніга прысьвечана праблемным аспэктам культуры памяці ў грамадзтвах Усходняй і Цэнтральнай Эўропы, дзе існуе вялікае мноства неўшанаваных масавых пахаваньняў. Тысячы магілаў, дзе ляжаць целы нявінных ахвяраў нацысцкіх і камуністычных рэжымаў, ніяк не пазначаныя ў публічнай прасторы. І пакуль памяць пра іх ня будзе вернутая, крывавая гісторыя пагражае рэцыдывамі.
Апісваючы ваколіцы Асьвенціму, Бабінага Яру, Бэлжэца, Курапатаў, Трэблінкі ды іншых фабрык сьмерці, Мартын Поляк задаецца пытаньнем: як жывецца людзям на вялікіх могілках Эўропы?
Надзвычай адметны лёс самога аўтара. Нарадзіўся ў 1944 годзе ў аўстрыйскай глыбінцы, гарадку Бад-Халь. Уся ягоная сям’я — апантаныя прыхільнікі ідэі нацыянал-сацыялізму, пра што Мартын Поляк досыць падрабязна расказвае ў «Затушаваных краявідах». Ягоны бацька Герхард Баст, якога ён ніколі ня бачыў, да самай сьмерці застаўся перакананым нацыстам і эсэсаўцам. У чэрвені 1944-га быў накіраваны на Ўсходні фронт, камандаваў карнымі апэрацыямі. Пасьля вайны хаваўся ад міжнароднага правасудзьдзя, у 1947 годзе, падчас спробы ўцёкаў у Паўднёвую Амэрыку, быў забіты.
Мартын адзін знайшоў у сабе сілы пайсьці супраць плыні — і стаў ізгоем у сваёй сям’і. Кажа, астатнія сямейнікі і сёньня застаюцца прыхільнікамі «моцнай рукі». Праз гэта давялося пакінуць Аўстрыю. У 1965 годзе ён выправіўся ў Варшаву вывучаць славістыку. Дысэртацыя была прысьвечаная творчасьці Элізы Ажэшкі, у ягоным перакладзе на нямецкую мову выйшлі творы Рышарда Капусьцінскага, Анджэя Стасюка, Марыюша Вілька ды іншых.
Супрацоўнічаў зь вядомымі эўрапейскімі выданьнямі, быў замежным карэспандэнтам часопіса «Шпігель», апошнія 30 гадоў — вольны літаратар.
Напярэдадні менскай прэзэнтацыі Мартын Поляк даў эксклюзіўнае інтэрвію Радыё Свабода.
— Спадар Поляк, у сваёй кнізе вы ня ўтойваеце, што ўся ваша сям’я — дзед, бацька, дзядзькі — былі перакананымі носьбітамі нацыянал-сацыялістычных ідэяў. Вы радыкальна адышлі ад гэтай лініі. Як гэта расцаніць — своеасаблівым пакаяньнем?
— Ведаеце, у мяне няма пачуцьця віны за некага ці за нешта, я занадта малады для гэтага. Але так, я адчуваю адказнасьць як аўстрыйца за маю сям’ю. Менавіта Аўстрыя занадта мала займалася сваёй гісторыяй, недастаткова крытычна ацэньвала сваю ролю ў падзеях першай паловы ХХ стагодзьдзя. Заўсёды можна было перакласьці адказнасьць — ай, дык гэта ўсё немцы, гэта ня мы. І гэта няправільна. А тое, што тычыцца непасрэдна маёй сям'і, то ў нас усе трымаліся нацыянал-сацыялістычных пазыцый — дзед, ягоныя браты, бацька, дзядзькі. Сапраўдныя нацыянал-сацыялісты паводле перакананьняў і пры гэтым таксама злачынцы.
— Дзед, бацька, дзядзькі былі б расчараваныя, каб дазналіся, што іх унук, сын, пляменьнік «здрадзіў» сямейным ідэалам?
— Так, безумоўна, былі б расчараваныя (сьмяецца). Яшчэ, дарэчы, жывая адна з маіх цётак — жонка малодшага брата майго бацькі. Ёй 106 гадоў, яна ўсё вельмі добра разумее і ўспрымае, сьветлая галава. Дык вось яна са мной наогул не размаўляе, для яе я проста не існую. Яна да сёньняшняга дня застаецца тых ранейшых перакананьняў, для яе нічога не зьмянілася. Зрэшты, ніхто ў нашай сям’і так і не зьмяніў сваіх поглядаў, яны пры сваім засталіся да канца. Адзінае выключэньне — гэта я.
— Іншымі словамі, у Аўстрыі, Нямеччыне настроі, закладзеныя нацыянал-сацыялістычнай партыяй у даваеннай Эўропе, адчуваюцца і сёньня?
— Такія настроі ёсьць сёньня паўсюль — ня толькі ў Аўстрыі ці Нямеччыне, а і ў Польшчы, Расеі, іншых краінах. Але пры гэтым трэба адзначыць, што ў Аўстрыі дагэтуль захаваліся аб’яднаньні Burschenschaften. Яны бяруць пачатак са студэнцкіх суполак, прасякнутыя духам патрыятызму і правага радыкалізму. На маёй радзіме гэты рух карыстаецца вялізнай папулярнасьцю. Напрыклад, у маёй сям’і мужчыны належалі да такіх аб’яднаньняў, а галоўнай адметнасьцю далучанасьці да «касты» былі шнары на шчоках. Дык вось раптам гэта зноў стала ў Аўстрыі дзіка папулярнай зьявай. Можа, таму, што аўстрыйскі віцэ-канцлер і многія іншыя палітыкі таксама належаць да гэтага аб’яднаньня. У гэтым сэнсе я лічу вельмі патрэбным і важным, што мы адкрыта пра гэта гаворым і пішам.
— Вы згадваеце, што ў 1944 годзе ваш бацька быў фактычна сасланы на Ўсходні фронт — нібыта і на тэрыторыю Беларусі ў тым ліку. Ці ведаеце, за якую правіну?
— Гэта быў няшчасны выпадак на паляваньні — выпадкова застрэліў хлопчыка-пастушка, якому было, мабыць, гадоў 13-14. Паколькі служыў у эліце, у войсках СС, то быў унутраны разбор, суд, і за тую правіну пакаралі такім спосабам. Але ў Беларусі ён ня быў, сваю адзінку — зондэркаманду апэратыўнай групы, якая займалася карнымі апэрацыямі ў Беларусі, Польшчы і Славаччыне — пераняў у Беластоку. Проста быў падначалены камандаваньню, якое базавалася ў Менску.
— Сёньня ў Расеі ды краінах са значнай колькасьцю расейскамоўнага насельніцтва вяртаецца культ Сталіна — «жорсткага і мудрага кіраўніка». Як вашы землякі ставяцца да ролі Адольфа Гітлера, ці існуе табу на гэтую пэрсону?
— Не магу сказаць, што ёсьць нейкая асаблівая цікавасьць да асобы Гітлера, але сапраўды, у Аўстрыі назіраецца такая зьява, як імкненьне мець фігуру моцнага лідэра. Напрыклад, Аўстрыйская народная партыя, якая цяпер фактычна кіруе краінай, наўпрост падтрымлівае пуцінскую Расею. Дый наогул прасоўвае антыдэмакратычны стыль кіраваньня, які абапіраецца на «моцнага лідэра». Ня так даўно было праведзенае апытаньне сярод маладых аўстрыйцаў. Дык вось, чвэрць зь іх выказалі падтрымку такой палітычнай форме — аўтарытарнай. Пры гэтым трэба разумець, што жыхары Аўстрыі жывуць вельмі добра, эканамічна для гэтага няма ніякіх перадумоваў, мы чацьвёртая краіна паводле ўзроўню дабрабыту ў Эўразьвязе. У прынцыпе, нам добра жывецца. Аднак настроі спаўзаюць у крайнасьць.
— Ці азначае гэта, што пэўная частка вашых землякоў вітае і стыль кіраваньня беларускага «моцнага лідэра» Аляксандра Лукашэнкі? Ці пра яго існаваньне ня ведаюць?
— Ня ўпэўнены, што аўстрыйцы ў масе сваёй хоць нешта ведаюць пра вашу палітычную сыстэму. Небясьпека ў тым, што кіроўныя партыі — як партыя Орбана ў Вугоршчыне ці Качыньскага ў Польшчы — ужо ў сваёй сыстэме збудаваныя на антыдэмакратычных прынцыпах. І гэта тое, што зараз крок за крокам спрабуюць адаптаваць у Аўстрыі — пераход на аўтарытарны стыль кіраваньня. Таму для нас, інтэлектуалаў, гэта галоўная задача сёньняшняга дня — не маўчаць, гаварыць, зьвяртаць увагу. Інакш проста самі не заўважым, як вугорскі ці польскі палітычны досьвед распаўсюдзіцца і на нашу краіну.
— Адчуваецца, што разам з радыкальнымі настроямі нацыянал-сацыялізму вяртаюцца і ягоныя верныя спадарожнікі — як той жа антысэмітызм, пра ахвяраў якога вы так шмат пішаце ў «Затушаваных краявідах»...
— Так, безумоўна. Я б нават сказаў, што сёньня існуюць два розныя віды антысэмітызму. Па-першае, стары, які існаваў заўсёды і пра які нядаўна зноў згадвалі, паколькі было 80 гадоў ад моманту аншлюсу Аўстрыі ў 1938-м. Па-другое, зьявіўся новы антысэмітызм, які прывезьлі з сабой мігранты з арабскіх краінаў і якія самі па сабе настроеныя па-антысэміцку. У такой сытуацыі нічога не застаецца, як быць удвая больш пільнымі.
— Вы шмат аб’езьдзілі краінаў, дзе вынішчэньне мірнага насельніцтва, найперш габрэяў, набыло, безь перабольшаньня, прамысловыя маштабы. Беларусь закранулі, скажам так, па датычнай...
— Першы раз я прыехаў у Беларусь у 2007 годзе па праграме «Кнігі і людзі» — пісьменьнікі езьдзяць па бібліятэках і прадстаўляюць свае кнігі. Тады быў у Віцебску, Гомлі, было наведваньне Хатыні. Наступны прыезд быў, мабыць, у 2014-м, бо ў мяне ёсьць вялікі архіў фатаздымкаў пра Першую сусьветную вайну, а тут было арганізаванае мерапрыемства, прысьвечанае перасяленьню і эвакуацыі на пачатку ваенных дзеяньняў на тэрыторыі Беларусі. Тады зьезьдзіў у Трасьцянец. На жаль, было мала часу, падчас гэтага прыезду зноў мяркую там пабываць.
— Дарэчы, у вашай кнізе зусім не фігуруе Расея. Так задумана?
— У мяне яна сапраўды не фігуруе, я пішу толькі пра тыя рэчы, якія сам ведаю, якія мог назіраць. А Расея ў гэтым сэнсе не была тэмай майго дасьледніцкага інтарэсу, у гэтым сэнсе куды больш цікавы цэнтральны і ўсходнеэўрапейскія куткі — Польшча, Славенія, Славаччына, Украіна, Беларусь.
— Ці праўда, што падчас так званай Шасьцідзённай вайны арабскага сьвету з Ізраілем у 1967-м вы запісаліся добраахвотнікам?
— Так, сапраўды было такое (сьмяецца). Адзінае, калі прыляцеў у Тэль-Авіў, вайна ўжо дзень як скончылася. Аднак наступныя чатыры месяцы я правёў у Ізраілі — не ў якасьці вайскоўца, проста там працаваў. Зрэшты, гэта быў ня першы мой прыезд, наведваў яшчэ раней. Шчыра скажу: для мяне гэта ў нейкай ступені было шокам, бо я там таксама пабачыў моцны нацыяналізм. Зразумела, адкуль усё гэта бралася, аднак для мяне настолькі агрэсіўныя антыарабскія настроі сталі нечаканасьцю. Зусім не шкадую, быў там з задавальненьнем і да сёньняшняга дня застаюся за Ізраіль. Хоць, напрыклад, мая жонка не падзяляе маіх поглядаў у гэтым пытаньні.
— Некаторыя лічаць, што ўсё ж здаровая доля нацыяналізму — гэта добра. Прыклад Беларусі сьведчыць, што яго адсутнасьць пагражае самому існаваньню нацыі — з боку той жа Расеі. Іншая справа, як вызначыць яго аптымальную дозу?
— Цяжка сказаць, бо і ў маёй Аўстрыі таксама падобнае становішча. Аўстрыйцам таксама заўсёды была патрэбна пэўная доля нацыяналізму, каб адмежаваць сябе ад Нямеччыны. Праўда, я б не называў гэта нацыяналізмам, хутчэй сказаў бы, што гэта патрыятызм. Напрыклад, мой бацька і мой дзед казалі, што мы не аўстрыйцы, мы немцы. Вось гэта была праблема, бо яны не хацелі адчуваць сябе «другараднымі» аўстрыйцамі. Наогул наша сям’я паходзіць зь нямецкамоўнага асяродзьдзя ў Славеніі, там нямецкі нацыяналізм быў вельмі моцным яшчэ ў ХІХ стагодзьдзі. І менавіта ў такіх мясцовасьцях, дзе зьмяшаныя розныя этнасы, вельмі лёгка паўстаюць гіпэртрафіраваныя формы нацыяналізму. І мы бачым гэта ў многіх іншых краінах — скажам, у Польшчы нацыяналізм ускраінаў заўсёды мацнейшы, чым у цэнтры.
— Пры тым, што вас шмат што зьвязвае з Польшчай, яшчэ за камуністычнымі часамі на працяглы час уезд у гэтую краіну быў забаронены...
— Выключна таму, што ў мяне былі кантакты з польскімі апазыцыянэрамі. Іншымі словамі, забарона існавала ўвесь час актыўнай дзейнасьці «Салідарнасьці» — ад 1980 да 1989-га. Цягам гэтага часу мне нельга было ўяжджаць у краіну. Шчыра кажучы, я і тады быў пэрсонай нон-грата, і сёньня мяне таксама ня вельмі хочуць там бачыць. Прынамсі ў іх сьпісах нядобранадзейных я ёсьць дакладна.
— Чаму ў свой час менавіта Варшаву выбралі як месца для атрыманьня адукацыі?
— Гэта таксама своеасаблівы пратэст супраць маёй сям’і. Хоць, па вялікім рахунку, гэта было досыць дурное рашэньне. Бацькі і дзеда ўжо не было ў жывых, мной апекавалася бабуля. Яна хацела, каб я ішоў вывучаць германістыку, нямецкую літаратуру, а я, каб ёй запярэчыць, заявіў, што буду вывучаць славістыку. І так пачаў вывучаць польскую літаратуру.
— Спадар Поляк, якімі вам здаліся беларусы? Адрозьніваюцца ад вашых землякоў ці тых жа славенцаў, украінцаў?
— Не люблю казаць пра народы ў цэлым, вельмі складана абагульняць. Да таго ж я, відаць, занадта мала ведаю беларусаў, каб рабіць нейкія высновы. Адно магу сказаць з упэўненасьцю: мы на Захадзе практычна не абазнаныя, што гэта за тэрыторыя. І гэта прыкра. Амаль нічога ня ведаем пра гісторыю, пра культуру, пра літаратуру. Таму асабіста я стараюся сказаць нейкае слова, паспрыяць пазнаньню вашай краіны. Дзе толькі магчыма, гэта раблю.
У нашым нацыянальным тэатры ў Вене (Burgtheater) я вяду дыскусійны клюб, арганізую сустрэчы, на якія запрашаю розных гасьцей. Адной з маіх першых госьцяў была Сьвятлана Алексіевіч. Гэта было акурат за год да таго, як яна атрымала Нобэлеўскую прэмію. Яшчэ памятаю, як прасіў журналістаў — прыйдзіце, зрабіце інтэрвію зь вельмі цікавай пісьменьніцай. Нікому не было патрэбна. І роўна праз год пасьля той імпрэзы, калі абвясьцілі нобэлеўскага пераможцу ў літаратуры, мой тэлефон літаральна разрываўся: Мартын, Мартын, тэрмінова патрэбна інтэрвію са Сьвятланай.
***
У 2011 годзе, атрымліваючы Ляйпцыгскую прэмію за ўнёсак у эўрапейскае паразуменьне, Мартын Поляк у сваёй прамове сярод іншага адзначыў недастатковую цікавасьць да літаратуры Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы. Пасьля гэтага тры гады запар — ад 2012 да 2014-га — ён курыруе праграму «транзыт» на Ляйпцыгскім кніжным кірмашы, прысьвечаную аўтарам з Польшчы, Украіны, Беларусі. У межах гэтай праграмы ў Нямеччыне выступілі беларускія творцы — Сьвятлана Алексіевіч, Уладзімер Арлоў, Віктар Марціновіч ды іншыя.
Сярод самых вядомых кніг Мартына Поляка — «Мёртвы ў бункеры. Аповесьць пра майго бацьку», «Бацьказабойца. Справа Філіпа Халсмана», «Па Галіцыі. Пра хасыдаў, гуцулаў, палякаў і русінаў», «Імпэратар Амэрыкі. Вялікія ўцёкі з Галіцыі», «Затушаваныя краявіды».
