Дарыюш Вашчыньскі — паляк. У сярэдзіне 2000-х скончыў беларускую філялёгію Варшаўскага ўнівэрсытэта. Быў адным з самых актыўных прабеларускіх актывістаў у польскай сталіцы. Пазьней пераехаў на Падляшша, ажаніўся з тутэйшай беларускай, пасяліўся ў Белавежы. Сваіх дзяцей ён ахрысьціў у царкве і вучыць іх беларускай мове.
Празь некалькі гадзін Дарыюш ужо трэці год запар пойдзе на марш нацыяналістаў у Гайнаўцы, удзельнікі якога гераізуюць Рамуальда Райса «Бурага», польскага партызана, які адказвае за сьмерць мірнага беларускага насельніцтва Беласточчыны.
— Дарыюш, беларусы Варшавы ведаюць вас як сябра Беларусі, чалавека, які ў студэнцкія часы жыў беларушчынай. Сёньня вы пойдзеце на марш нацыяналістаў у Гайнаўцы, дзе будуць несьці партрэты злачынцы, які беларусаў забіваў. Што ў маім пераліку няпраўда? Бо калі гэта ўсё праўда, то я не магу гэтага сумясьціць.
— Я ня бачу нічога кепскага ў тым, што шэсьце ў Гайнаўцы называюць маршам нацыяналістаў. Нацыяналізм — гэта прыгожая рыса, любоў да сваёй Айчыны і яе народу. Я б хацеў называць сябе нацыяналістам, але многіх палякаў я ўсё ж не люблю, тых, што стаяць па іншым баку ад майго сьветапогляду. Таму я наўрад ці магу назваць сябе нацыяналістам, бо не магу сказаць, што люблю ўвесь польскі народ. Але ў любові да народу няма нічога кепскага, калі яна не становіцца шавінізмам.
— Шавіністам і злачынцам быў «Буры», партрэты якога будуць несьці на маршы. Чаму тады гэта не замінае вам удзельнічаць у шэсьці?
— Асабіста я адчуваў бы сябе лепш, калі б яго выява так шырока не выкарыстоўвалася на маршы.
«Мы ня хочам такой Польшчы». Палякі выступяць супраць гераізацыі забойцы беларусаў
— Але яго партрэт — заўсёды на першым месцы. «Буры» — ікона гэтага шэсьця. Сярод дзясяткаў тысячаў жаўнераў польскага падпольля вы гераізуеце менавіта злачынцу. Чаму?
— «Выклятыя жаўнеры» — гэта вельмі шырокае паняцьце. Гэта жаўнеры, якія змагаліся супраць як немцаў, так і саветаў. Няма гаворкі пра тое, ці яны былі добрыя, ці кепскія, ці кагосьці забілі без прычыны, ці нешта скралі. У гэтым сэнсе Рамуальд Райс «Буры» пасуе да гэтага паняцьця. Не хачу сказаць, што я ўшаноўваю яго як Пана Бога ці ўсіх сьвятых, але лічу, што ў яго ёсьць заслугі, якія варта ўзгадваць. Я ня ўзгадваю яго за тое, што ён забіў беларусаў ці праваслаўных. Вядома, лепш было б, калі б гэта ніколі ня здарылася. Але гэта быў пасьляваенны час. Калі сапёр памыляецца, то гінуць людзі, а калі сантэхнік, то з крану цячэ вада.
— Вада з крану і забойства 79 чалавек — гэта ўсё ж розныя рэчы, якія варта разумець. Як і разумець варта тое, што жыхары Гайнаўкі — у большасьці праваслаўныя беларусы. І такі марш з партрэтамі «Бурага» успрымаецца шмат кім як звычайная правакацыя.
— А ці маглі б праціўнікі гэтага маршу назваць імя прынамсі аднаго партызана на тэрыторыі Падляшша, якога варта ўшаноўваць? «Буры» — кепскі. «Лупашка» — таксама не, бо ўчыніў пагром вёскі ў Літве, «Інка» — таксама не, «Млот» — тое самае. У прыклад ставяць Вітальда Пілецкага, які ніколі ня быў на Падляшшы. Я ані разу не чуў ад мясцовых беларусаў імя хаця б аднаго пазытыўнага партызана. Калі б не было «Бурага», то беларусы прычапіліся б да «Лупашкі» або іншых. Яшчэ летась у Орлі, недалёка ад Гайнаўкі, была вуліца Чырвонай арміі. І людзі, якія вельмі катэгарычна выступаюць супраць «Бурага», да апошніх дзён баранілі гэтую назву. Чым была Чырвоная армія — ня трэба тлумачыць ані палякам, ані беларусам. Чырвоная армія тройчы нападала на Польшчу. Яны забівалі і гвалцілі гэтаксама, але гарадзкія ўлады ня бачылі ў гэтым праблемы. А гэта ажно вуліца, а ня нейкі марш раз у год. Давайце тады дамаўляцца. Або мы супраць ушанаваньня вайсковых фармаваньняў, якія ўчынялі подлыя рэчы, або выбіраем, хто нам бліжэйшы. Інакш гэта выглядае як падваеньне асобы.
— Варта запытаць у гэтых людзей, калі яны сапраўды баранілі гэтую назву, чаму яны так рабілі. Я ані разу ня чуў, каб у Польшчы была публічная дыскусія на тэму «Чаму беларусы Падляшша бароняць вуліцу Чырвонай арміі»?
— Я ня раз дыскутаваў на гэтую тэму са знаёмымі на Фэйсбуку, якія на іншым баку барыкады. У мяне няма праблемаў, каб пра гэта гаваырць. Я жыву ў Белавежы, за 20 км ад Гайнаўкі. Мая жонка — праваслаўная, мы бралі шлюб у царкве, мае дзеці хрышчаныя ў царкве. У мяне няма ніякіх асабістых праблемаў і матываў.
— Жонка — праваслаўная, сын вывучае ў Белавежы беларускую мову. А Рамуальд Райс «Буры» і ягоныя людзі забівалі на Падляшшы менавіта па гэтай прыкмеце. Вы ня бачыце ў гэтым праблемы?
— Я не да канца ўпэўнены, што ён забіваў менавіта па гэтай прыкмеце. Я шмат чытаў на гэты конт. Так, загінулі праваслаўныя, беларусы. Вядома, дзеці не маглі мець палітычных сымпатыяў, але дарослыя людзі, мужчыны, якія былі ў савецкай партызанцы, якія былі чыноўнікамі, мелі сымпатыі. Гэта была вайна, а на ёй гінуць людзі. Цярпелі ня толькі беларусы на Падляшшы. Было зьнішчана і шмат польскіх вёсак, палякаў вывозілі ў Сыбір. Мы ўсе — ахвяры гэтай вайны.
— Адна справа, калі ва ўзброенага чалавека страляе ўзброены чалавек. Так, гэта вайна і ў яе свае правілы. Іншая ж справа, калі жаўнер падпальвае дом зь дзіцем унутры або забівае безабароннага селяніна.
— Я не хачу бараніць яго за тое, што ён спаліў дзяцей. Але акрамя таго, што ён паліў дзяцей, яго трэба ўзгадваць за іншае. У вайну так здараецца: адзін забіў, другі скраў. Няма людзей без граху. Няхай беларусы назавуць пару імёнаў годных, паводле іх, польскіх жаўнераў.
МЗС Беларусі назваў «нагнятаньнем стасункаў» між беларусамі і палякамі марш польскіх нацыяналістаў у Гайнаўцы
— Дарэчы, пакуль вы гаварылі, я знайшоў у інтэрнэце імёны такіх «выклятых жаўнераў», як «Ожэл», «Тэнча». Але пра іх ніхто ня кажа. На сьцяг бяруць забойцу. Вы кагадзе агучылі прэтэнзіі да «Бурага». Ці гатовы вы сёньня агучыць іх іншым удзельнікам маршу?
— Не. Я думаю, што сёньня ў Гайнаўцы будзе дастаткова людзей, якія будуць задаваць такія пытаньні. Там будзе каля чатырох акцыяў праціўнікаў маршу. Я хачу, каб марш адбыўся спакойна. Потым адбудзецца паказ фільму «Падвойна выкляты». Нагнятаньне сытуацыі нікому не ідзе на карысьць. Я ня бачу прычынаў, каб такі марш не адбыўся. Гайнаўка знаходзіцца ў Польшчы, а празь некалькі дзён мы сьвяткуем Дзень выклятых жаўнераў. Шмат беларусаў з Падляшша сёньня жыве ў Варшаве. І што, калі яны скажуць, каб у Варшаве таксама не сьвяткавалі гэты дзень, бо ў іх кепскія ўспаміны, то нам межы ўсталёўваць?
— Калі б у Беларусі нехта хацеў ушаноўваць забойцу мірных палякаў, то ўва мне вы знайшлі б хаўрусьніка, які б крычаў: не, гэтага рабіць нельга. Дзеля чаго? Што гэта дасьць нашым народам?
— Калі б замест гэтага маршу мясцовыя ўлады Гайнаўкі зладзілі сваё шэсьце без партрэтаў «Бурага», то я б ахвотна прыняў у ім удзел. Але іншых маршаў няма. А я паляк і хачу сьвяткаваць свае сьвяты.
— І вам не замінае, што гэтыя ж арганізацыі, якія ладзяць марш у Гайнаўцы, арганізуюць у Варшаве сьвяткаваньне Дня незалежнасьці зь лёзунгамі за «белую Эўропу»?
— Я быў на тым шэсьці ў Варшаве. Там было 100 тысяч чалавек і адзін такі плякат. Гэта маргіналізм. На Падляшшы таксама то нехта беларускія шыльды замалюе, то нехта сьвіньню намалюе на мячэці. Ніхто ня ведае, хто гэта зрабіў. А можа гэта нейкія правакатары пераапрануліся і зрабілі?
— Як дайсьці да згоды паміж палякамі, якія хочуць шанаваць сваіх герояў, і мясцовымі беларусамі, для якіх гэта свая зямля і свой боль?
— Трэба размаўляць. Летась пасьля маршу адбылася сустрэча ў Доме культуры ў Гайнаўцы. Туды прыйшоў сын Сяргея Нічыпарука, то бок унук забітага ў акцыі 1946 году ў Залешанах. Ён вельмі прыгожа казаў пра паяднаньне. Я пазьней напісаў яму электронны ліст, што мне вельмі спадабаліся ягоныя словы. Я прапанаваў сустрэцца і падумаць, каб нешта зрабіць супольна. Мне ніхто не адказаў. Трэба размаўляць, казаць праўду. Заўважце, што дыскусія зь беларусамі заўсёды зводзіцца да жанчын і дзяцей. Але нельга хаваць, што сымпатыі беларусаў былі па савецкім баку, яны хацелі ў СССР, падпісвалі пэтыцыі, шкодзілі польскім войскам. Няхай прызнаюць: так, мы былі камуністамі, але ці варта было за гэта забіваць нашыя сем’і?
— Добра, многія былі камуністамі. Ці за гэта іх трэба было забіваць?
— Я ведаю людзей, якія ўсё яшчэ маюць такія сымпатыі, але я зь імі размаўляю. Мы спрачаемся і дыскутуем. Тады была вайна і былі іншыя аргумэнты. Я сам не хацеў бы жыць у той час, як тыя людзі. Вайна — гэта зло. Жаўнеры ІІІ Віленскай брыгады падчас адпачынку, нават калі не былі на варце, мелі права толькі паслабіць пас і зьняць адзін бот. Яны ўвесь час былі гатовыя да барацьбы. Яны жылі ў такім стане месяцы, а ў чалавека ёсьць свае межы нэрваў.
— Дарыюш, спрэчка бакоў ідзе вакол гераізацыі злачынцаў. Ня больш. Сярод беларусаў падчас вайны былі калябаранты, якія ўчынялі злачынствы, напрыклад у Калдычаўскім лягеры. Але беларусы не ладзяць шэсьцяў зь іх партрэтамі. Яны — здраднікі і злачынцы.
— Я трохі зайздрошчу беларусам. Калі вы хочаце паказваць сваю сьвядомасьць, то гэта пераважна народная традыцыя, фальклёр, вышываныя кашулі і г.д. У Польшчы інакш. Нашыя мастакі малявалі жаўнераў, ваяроў, бітвы. У Польшчы моцная вайсковая традыцыя, мы шануем сваю армію. І яшчэ адзін момант, зьвярніце ўвагу, што на маршы нацыяналістаў у Гайнаўцы яго ўдзельнікі крычаць не «Вялікая каталіцкая Польшча», як на шэсьцях у Варшаве, а «Вялікая хрысьціянская Польшча». Ці ж гэта не павага да праваслаўнай меншасьці?
— І на тым самым шэсьці яны крычаць «Буры, Буры — наш герой», «Не чырвоная, не вясёлкавая, а нацыянальная Гайнаўка»? Вашай беларускай частцы сям’і не замінае ваш удзел у гэтым шэсьці?
— Мы размаўлялі пра гэта з жонкай. Я тлумачу жонцы свой пункт гледжаньня. Некаторыя праваслаўныя сварацца з каталікамі ў адной сям’і, а мы старамся быць супольнасьцю. Мае дзеці — праваслаўныя, але я хачу, каб яны вырасьлі праваслаўнымі палякамі. На першым маршы ў Гайнаўцы я быў з сынам. Але мы стараемся шукаць паразуменьня. Я сваіх поглядаў не хаваю, але стараюся разумець погляды і пачуцьці іншых. Гэта адзін дзень у годзе і ўсё.
