Што даў і што забраў у беларусаў кастрычнік 1917-га году?
Дракахруст: Што дала і што забрала ў беларусаў кастрычніцкая рэвалюцыя? Калі б гісторыя пайшла іншым шляхам, беларусы атрымалі б і згубілі больш ці менш?
Богдан: Кастрычніцкая рэвалюцыя для беларусаў, безумоўна, была неадназначнай падзеяй, як і тое, што яна прынесла, але менавіта гэтая неадназначнасьць падкрэсьлівае, што там былі розныя рэчы, а ня толькі дадатныя ці адмоўныя.
Тут праблема ў тым, што мы на сёньня маем дыскусію, у якой, з аднаго боку, прапаноўваецца ідылія, што ўсё было добра, а, з другога боку, працягваецца партыйная лінія, што ўсё было дрэнна. Безумоўна, было па-рознаму. Але што ў выніку атрымалі беларусы — сваю дзяржаўнасьць, сумешчаную з масавым тэрорам і гвалтам, мадэрнізацыю, сацыяльную і нацыянальную эмансыпацыю, і атрымалі ўрэшце магчымасьць будаваць свой праект. Той, які зараз будуюць. Можа, выглядае ня надта бліскуча, але які змаглі — такі і пабудавалі свой дзяржаўніцкі праект. А калі б таго, што было ў кастрычніку 1917 году, не адбылося, то беларусы маглі б стаць гноем для пабудовы вялікіх суседніх нацыяў — ці расейскай, ці польскай, ці і той, і другой. І тут асаблівых варыянтаў не было. То бок, калі б не было рэвалюцыі, то, умоўна кажучы, быў бы той ці іншы імпэрскі перадзел рэгіёну. І ў тых плянах, пра якія мы ведаем з боку Бэрліну, з боку Вены, з боку Санкт-Пецярбургу на момант кастрычніцкіх падзеяў месца для Беларусі асаблівага не было.
Дракахруст: Валер, і які ваш падлік балянсу, які склаўся ў рэчаіснасьці, і які мог быць гіпатэтычна, калі б падзеяў кастрычніку 1917 году не было?
Карбалевіч: У межах савецкага праекту ў Беларусі адбыліся дзьве важныя рэчы са знакам плюс. Па-першае, была створаная БССР, што спрыяла фармаваньню беларускага этнасу, нацыянальнай ідэнтыфікацыі. І калі ў канцы ХІХ стагодзьдзя большасьць беларусаў размаўляла па-беларуску, але называла сябе «тутэйшымі», то ў канцы існаваньня Савецкага Саюзу большасьць насельніцтва БССР размаўляла па-расейску, але цьвёрда ведала, што яны беларусы.
Па-другое, пасьля Другой сусьветнай вайны ў Беларусі адбылася індустрыяльная рэвалюцыя. І рэспубліка ператварылася з аграрнай у індустрыяльную, што азначала пераход ад традыцыйнага грамадзтва да мадэрнізаванага соцыюму.
Цяжка сказаць, ці адбыліся б падобныя працэсы без Кастрычніцкай рэвалюцыі, бо мы ўступаем у сфэру гістарычных гіпотэзаў, якія нельга ані пацьвердзіць, ані абвергнуць. І тым больш мы зараз гаворым пра Кастрычніцкую рэвалюцыі, але ж была яшчэ і Лютаўская рэвалюцыя 1917 году, якая таксама радыкальна зьмяніла сытуацыю, таму тут можна казаць, што калі б не было абедзьвюх рэвалюцыяў, то была б іншая сытуацыя.
Што страціла Беларусь? У рамках савецкага праекту была створаная тупіковая сацыяльная мадэль, якая ня здольная перайсьці да постіндустрыяльнага грамадзтва, шо дасюль моцна ўплывае на краіну, блякуе яе разьвіцьцё. Гаворка не толькі пра эканоміку, але і пра стан грамадзтва, узровень палітычнай сьвядомасьці, які зусім не эўрапейскі, і іншае.
Чаму ў Беларусі так шмат СССР?
Дракахруст: Чаму ў Беларусі прыкметаў, праяваў савецкага засталося хіба ня больш, чым у іншых постсавецкіх краінах, уключна з Расеяй — ад зьмененага стара-новага сьцягу да роўнасьці ў даходах і долі дзяржаўнай уласнасьці ў эканоміцы, якая самая высокая на постсавецкай прасторы?
На постсавецкай прасторы ёсьць рэжымы куды больш рэпрэсіўныя, чым у Беларусі — Узьбэкістан, Туркмэністан. Але тым ня менш, гэта савецкая абалонка засталася ў Беларусі нават у большай ступені, чым у «сэрцы» рэвалюцыі 17-га году — у Расеі.
Карбалевіч: Справа ў тым, што Беларусь у СССР была вітрынай сацыялізму. Індустрыяльная рэвалюцыя ў рэспубліцы адбылася ў 1950-1970-я гады і прывяла да прыкметнага павышэньня ўзроўню дабрабыту беларусаў. Гэта быў пэрыяд масавага перасяленьня вясковых жыхароў у гарады, далучэньня іх да гарадзкой культуры, больш высокіх спажывецкіх стандартаў.
Таму гэтыя гады ўспрымаліся беларусамі як найлепшыя ў іх жыцьці, а зусім не часам таталітарызму і застою, як гэта было абвешчана падчас гарбачоўскай перабудовы. То бок да пачатку гарбачоўскай перабудовы грамадзтва БССР, у адрозьненьні ад іншых камуністычных краінаў і рэгіёнаў СССР, не сасьпела для рэформаў і апынулася «антыперабудовачнай Вандэяй», як яе назваў Алесь Адамовіч. Як большасьць насельніцтва, так і кіроўная эліта не хацелі краху савецкага ладу і распаду СССР, усяляк супраціўляліся пераменам.
Гэтую сытуацыю вельмі эфэктыўна выкарыстаў Аляксандр Лукашэнка падчас прэзыдэнцкіх выбараў 1994 году. Ён паабяцаў беларусам вярнуць іх назад, у СССР, і атрымаў падтрымку большасьці.
Таму фармаваньне аўтарытарнага рэжыму ў Беларусі адбывалася на ідэалягічнай аснове чырвонага рэваншу, ідэі аднаўленьня СССР. Савецкая спадчына стала і прапагандысцкім абгрунтаваньнем, і прыкладам для фарміраваньня дыктатарскага рэжыму.
Важным чыньнікам настальгіі па савецкаму ладу стаў курс на інтэграцыю з Расеяй, якую кіраўнік Беларусі абʼявіў крокам па рэанімацыі Савецкага Саюзу.
Дракахруст: Зьвярніце ўвагу — на інтэграцыю з Расеяй, з краінай, якая была і ёсьць значна больш капіталістычная, чым Беларусь, «аазіс» Савецкага Саюзу.
Карбалевіч: Менавіта на гэтай ідэалягічнай глебе чырвонага рэваншу Лукашэнка марыў і разьлічваў захапіць крамлёўскі пасад. Шмат што зьмянілася з таго часу, але па інэрцыі Беларусь усё яшчэ застаецца самай савецкай краінай у сьвеце.
Богдан: Я мяркую, што ня трэба перабольшваць ідэалягічную матывацыю таго рэжыму, які існуе ў Беларусі. Шмат аматараў расказаць пра Шуневіча, які апрануўся супрацоўнікам НКВД. Але дастаткова прагарнуць стужку навінаў і паглядзець, як ён адкрывае помнік царскаму гарадавому, і што ён пры гэтым кажа.
Я думаю, што сутнасьць ідэалёгіі беларускага рэжыму — гэта этатызм, нешта такое, пра што ў нямецкім Трэцім райху казалі, — Meine Ehre heißt Treue — «мой гонар — гэта мая вернасьць». То бок ляяльнасьць тым дзяржаўным уладам, якія дазваляюць элітам, якія кіруюць, атрымліваць ад іх нейкія выгады. Вось і ўсё. За гэтым усім няма ніякай марксісцкай базы ці яшчэ нейкай іншай ідэалягічнай базы.
Што да роўнасьці, якой Беларусь адрозьніваецца, напрыклад, ад Расеі, то я магу нагадаць, што ў Беларусі гістарычна не было вельмі заможных людзей. Можна ўзгадаць, як у нас апісвалі шляхту часоў скону Рэчы Паспалітай: шляхціц на агародзе, які таксама арэ зямлю, уласна кажучы, як любы іншы селянін, толькі з шабляй. У тых сацыяльна-эканамічных умовах, у якіх існавала Беларусь і дасюль існуе, няма такіх эканамічных актываў, якія б дазвалялі стварэньне вялікай клясы супэрбагатых людзей. Таму роўнасьць даходаў збольшага ў нас заўсёды была. У адрозьненьні нават ад Украіны, дзе для дыфэрэнцыяцыі даходаў ёсьць і заўсёды было значна больш перадумоваў. І вызначаецца гэта фактычна геаграфіяй. І з гэтым амаль немагчыма нічога зрабіць. Хаця магчыма, што гэта і плюс.
Другі момант — пытаньне перавагі дзяржаўнай уласнасьці. Пытаньне ў тым, адкуль усё ж такі жывіцца той рэжым, які існуе ў Беларусі? Якая яго палітычная эканомія? Грошы бяруцца з 70% дзяржаўнай уласнасьці ці ўсё ж такі бяруцца зь іншых крыніцаў — з нешматлікіх, але вельмі выгодных даходаў, як перапрацоўка нафты альбо нейкіх прыватных прадпрыемстваў. Гэта для мяне пытаньне, на якое найперш варта даваць адказ, перш чым прыгадваць 70% дзяржаўнай уласнасьці. Гэтыя 70% можна разглядаць як гарантыю сацыяльнай стабільнасьці, каб людзі былі працаўладкаваныя. А наколькі гэта прыбыткова, гэта ўжо іншае пытаньне. Гэта пытаньне стабільнасьці, пытаньне захаваньня ўлады.
Чаму ў Беларусі больш за ўсё засталося савецкіх сымбаляў? Для гэтага ёсьць вялікія прычыны. Па-першае, няма на што мяняць. Я нагадаю, што вельмі трапна заўважылі яшчэ ў першых падручніках гісторыі Беларусі, па якіх мне давялося вучыцца пасьля незалежнасьці, што ў Беларусі, у адрозьненьне ад многіх іншых частках Расейскай імпэрыі, грамадзянскай вайны пасьля кастрычніка 1917 году фактычна і не было, бо не было ніякага супрацьстаяньня ўнутры беларусаў. То бок, хутчэй мы мелі справу з шэрагам інтэрвэнцыяў з суседніх этнічных тэрыторый. Таму ў Расеі ды і ў многіх іншых месцах гэтае зьнішчэньне савецкіх сымбаляў хутчэй было зьвязанае з імкненьнем некаторых перайграць грамадзянскую вайну. Ну вось і перайгралі, можа нехта ад гэтага шчасьлівы. А ў Беларусі, уласна кажучы, і перайграць не было каму.
Дракахруст: Валер, у вас такі ж ідылічны погляд: не было ў Беларусі асаблівага супраціву бальшавізму — усе з кветкамі сустракалі?
Карбалевіч: Нацыянальная ідэя ў значнай ступені супрацьстаяла бальшавіцкай мадэлі, і ідэалы БНР адрозьніваліся ад тых ідэалаў, якія прапаноўвалі бальшавікі. І галоўным апанэнтам камуністычнай уладзе і ў часы гарбачоўскай перабудовы, і пасьля, стаў БНФ, які абапіраўся на ідэалы БНР. Чаму гэтая ідэя аказалася не такой моцнай і не змагла супрацьстаяць савецкаму праекту — пра гэта я ўжо казаў. Але былі антаганісты, была альтэрнатыва, іншая справа, што яна не была надта моцнай.
Француская і расейская рэвалюцыі — падабенства і адрозьненьні
Дракахруст: Зараз пытаньне больш шырокае. Француская рэвалюцыя канца XVIII стагодзьдзя і расейская рэвалюцыі 1917 году — самыя клясычныя, самыя буйныя па сваіх наступствах і, магчыма самыя крывавыя, калі не лічыць кітайскую рэвалюцыю.
У велічы ім ні ў якім выпадку не адмовіш, нягледзячы на тое, што на чыйсьці погляд гэтая веліч — змрочная і жахлівая. У Францыі дагэтуль галоўнае дзяржаўнае сьвята — гадавіна пачатку рэвалюцыі. У Беларусі — дзяржаўнае сьвята, хаця і не галоўнае. У Расеі — наагул ня сьвята. І меркаваньні наконт рэвалюцыі — розныя. Чаму ж стаўленьне такое рознае?
Карбалевіч: Справа ў тым, што розныя наступствы. Француская рэвалюцыя стала пралёгам буржуазнага разьвіцьця ўсёй Эўропы, капіталізму, які выявіў сваю вялікую эфэктыўнасьць, відавочную для ўсіх слаёў грамадзтва і народаў іншых цывілізацыяў. Капіталізм сёньня разьвіваецца ва ўсім сьвеце, хоць і з розным посьпехам. А камуністычны праект, пачатак якому дала Кастрычніцкая рэвалюцыя, атрымаў гістарычную паразу. Ён прайграў спаборніцтва з капіталізмам, найперш, у эканамічнай сфэры. Сёньня гэты экспэрымэнт працягваюць толькі дзьве краіны ў сьвеце: Куба і Паўночная Карэя. Прычым краіны-ізгоі.
Богдан: Прычына рознага стаўленьня ў тым, што ў Беларусі і постсавецкіх краінах гэтае пытаньне рэвалюцыі застаецца страшэнна палітызаванае, і змагаюцца два міты — адзін антырэвалюцыйны, а другі — ідылічна прарэвалюцыйны. У адсутнасьці акадэмічнай навукі, у адсутнасьці СМІ, гатовых карыстацца аргумэнтаванымі дасьледаваньнямі, іх папулярызаваць, забясьпечваць пляцоўку для абмеркаваньня аргумэнтаванага, без абразаў, без палітызацыі — у адсутнасьці ўсіх гэтых перадумоваў у Беларусі і іншых постсавецкіх краінах ня варта чакаць, што можна будзе пачуць ацэнкі, падобныя да ацэнак Вялікай францускай рэвалюцыі, якая вельмі падобная да кастрычніцкай.
У Францыі гэтае пытаньне дастаткова дэпалітызаванае. Я не кажу, што яно выкінутае з палітыкі, але ніхто не спрабуе з гэтага зрабіць дубінку, каб ударыць апанэнта. Безумоўна, француская рэвалюцыя ўспрымаецца як фэномэн, зь якога выйшла вельмі шмат усяго: выйшлі і тэрор, і гвалт, але разам з тым выйшаў і Напалеон, які працаваў у іншым напрамку, чым, умоўна кажучы, Марат. Выйшла новая Францыя.
А ў нас Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 году наўпрост зьвязваецца з бальшавікамі, з 1937-1938-м гадамі, то бок як нейкая дэтэрмінаваная падзея, зь якой больш нічога ня выйшла. А на самой справе Кастрычніцкая рэвалюцыя параўнальная з францускай.
У Кастрычніцкай бралі ўдзел вельмі шмат розных групаў, якія мелі даволі розныя бачаньні, як будаваць грамадзтва. Зь імі пасьля здараліся розныя рэчы: хто застаўся пры ўладзе, як бальшавікі, хто быў зьнішчаны, як эсэры. Але рэч у тым, што на самой справе яна дала штуршок, дала імпульс сацыяльнаму і нацыянальнаму вызваленьню. То бок гэта падзея, якую ня варта заганяць у рамкі міту, зьвязваць толькі з адным варыянтам разьвіцьця падзеяў, толькі з адной палітычнай сілай і толькі з адным уплывам.
Кастрычніцкая рэвалюцыя ўплывала самым розным чынам. Дзяржаўнасьць краінаў Балтыі потым была зьнішчаная, але па сутнасьці паўстала яна толькі дзякуючы таму, што ляснула Расейская імпэрыя. І ляснула яна менавіта дзякуючы Кастрычніцкай рэвалюцыі. Кастрычніцкая рэвалюцыя адбілася фактычна на ўсім сьвеце, і ў тым ліку адбілася на капіталізьме, многія сацыяльныя гарантыі, якія былі ўведзены ў рамках капіталістычнай сыстэмы, — вынік уплыву кастрычніцкай рэвалюцыі.
Тая мадэль капіталізму, якую мы сёньня бачым, гэта таксама вынік Кастрычніцкай рэвалюцыі. Калі б Кастрычніцкай рэвалюцыі не было, цалкам магчыма, што і капіталізм быў бы зусім іншы, нашмат больш брутальны, чым той, які мы бачым яго сёньня.
Дракахруст: Валер, вы ў свой час напісалі палітычную біяграфію Аляксандра Лукашэнкі, таму вы — знаўца гэтага пэрсанажа. Ці можна неяк адзначыць, як эвалюцыянавала ў рыторыцы Аляксандра Лукашэнкі стаўленьне да кастрычніцкай рэвалюцыі?
Бо ў яго стаўленьні да яе ёсьць пэўная ўнутраная супярэчнасьць. З аднаго боку, ідэалягічна яму гэта блізка: мы бачым, што і ў практычнай палітыцы спадчына кастрычніка 1917-га году прысутнічае. Але зь іншага боку — рэвалюцыя гэта рэвалюцыя, гэта супраць законных уладаў. Калі мы чуем кожны дзень «ніякіх Майданаў», «Беларусь выбрала сваю норму рэвалюцыяў», то тая рэвалюцыя — яна ў межах нормы ці ўсё ж гэта бунт, мяцеж супраць улады?
Карбалевіч: Сапраўды, пэўны парадокс тут існуе, практычна ўся дзяржаўная беларуская ідэалёгія, уся прапаганда антырэвалюцыйная — яна пужае беларусаў рэвалюцыямі і Майданамі, кажа, што яны нясуць гвалт, хаос, ім супрацьстаўляецца канцэпт стабільнасьці, міру, бясьпекі.
А зь іншага боку Лукашэнка сьвята Кастрычніцкай рэвалюцыі не адмяняе, хаця сёньня яно ўжо перастала даваць яму нейкія палітычныя дывідэнды. Ён традыцыйна віншуе праз мэдыя беларусаў, падкрэсьлівае сацыяльны аспэкт Кастрычніцкай рэвалюцыі. Маўляў, яна заклала падмурак сацыяльнай дзяржавы, які і сёньня ў сучаснай Беларусі выкарыстоўваецца.
Гэта канцэпт сёньняшняй Беларусі як дзяржавы, якая захоўвае сацыяльныя свае функцыі абапіраецца менавіта на Кастрычніцкую рэвалюцыю, на савецкі праект.
Аднак сацыяльная дзяржава ў Беларусі паступова разбураецца. Я маю на ўвазе і рост камунальных тарыфаў, і павышэньне пэнсійнага ўзросту, і шмат чаго іншага. Тым ня менш, міты жывуць сваім уласным жыцьцём. Што тычыцца эвалюцыі поглядаў Лукашэнкі, то я не магу ўзгадаць, каб ён неяк адмоўна калісьці казаў пра Кастрычніцкую рэвалюцыю. Савецкі лад ён крытыкаваў у пэрыяд 1990-1992 гадоў, калі гэта быў трэнд на ўсёй постсавецкай прасторы. І Лукашэнка бачыў гэты трэнд і таму тады быў дэмакратам. Ну а потым радыкальна памяняў свой погляд і захаваў значныя элемэнты савецкай сыстэмы.
Што тычыцца менавіта Кастрычніцкай рэвалюцыі, я не магу ўзгадаць яго крытычны погляд на гэтую ідэю. Прычым ён неаднойчы так трактаваў гэтую падзею: мы сьвяткуем Кастрычніцкую рэвалюцыю, бо ідэі былі добрыя, зямля — сялянам, фабрыкі — рабочым, лёзунгі былі добрыя. Але потым адбыліся нэгатыўныя працэсы: і грамадзянская вайна, і сталінскі тэрор — гэта было няправільна, але гэта было потым і гэта не зьвязана з тымі добрымі ідэямі, зь якімі бальшавікі шлі на Кастрычніцкую рэвалюцыю. Хаця насамрэч усё астатняе было лягічным наступствам гэтых ідэяў.
Ці памёр камунізм у сьвеце?
Дракахруст: Ці цалкам страцілі сваю прывабнасьць камуністычныя ідэі? Сацыялістычны лягер больш ня існуе, але самая шматлюдная краіна ў сьвеце — Кітай — фармальна, ды і нефармальна — аднапартыйны камуністычны рэжым. Так, яна не зусім такая, як была ў часы Мао, але і асаблівага дрэйфу ў бок лібэральнай дэмакратыі не назіраецца. Тут дарэчы прыгадаць апошні зьезд КПК, які фактычна зрабіў таварыша Сі прамым нашчадкам Мао шмат па якіх пазыцыях, уключна да ўнясеньня яго ідэяў у статут партыі. Кітай зараз не сказаць, што ўзор для ўсяго сьвету, але і не ізгой. Дык можа новы «юный Октябрь впереди»?
Карбалевіч: Левая ідэя вечная. Заўсёды ў пэўным асяродзьдзі была і будзе папулярная ідэя адабраць і падзяліць. Але 70-гадовы экспэрымэнт даў настолькі відавочна адмоўны вынік, што нанёс моцны ўдар па камуністычнай ідэалёгіі. А ў Кітаі ад камунізму засталася сымболіка ды вонкавая форма панаваньня кіроўнай намэнклятуры. І парадаксальным чынам яна захавала сваю трываласьць, дзякуючы радыкальнаму павароту ў бок капіталізму. Бо менавіта капіталізм даў такі эканамічны эфэкт, які дазваляе КПК трымаць уладу. Такі парадокс гісторыі.
Богдан: Новы кастрычнік — гэта пытаньне вельмі гіпатэтычнае. Тут праблема ў саміх тэрмінах. Валер сказаў, што левыя ідэі — пра тое, як адабраць і падзяліць, і гэта адназначна кепска. І гэта якраз узор вельмі ідэалягічнага бачаньня.
Кастрычнік 17-га — гэта як Француская рэвалюцыя. То бок адтуль выйшла вельмі шмат розных ідэяў — ад эмансыпацыі жанчынаў да аграрнай рэформы і масавага палітычнага тэрору з выкарыстаньнем сучасных сродкаў. Выйшла вельмі шмат усяго — добрага, кепскага, жахлівага, прывабнага.
Я супраць таго, каб зьвязваць Кастрычніцкую рэвалюцыю зь нейкай адной плыньню. Нават той, якая пасьля — нават не адразу, а толькі праз некаторы час — урэшце перамагла. Кастрычніцкая рэвалюцыя, як і Француская рэвалюцыя — гэта маці ўсіх рэчаў, зь якой пасьля можна вывесьці ўсяго шмат, у тым ліку і ўплыў на сучасную заходнюю сацыял-дэмакратыю, якая ня можа лічыцца маргінальнай у Заходняй Эўропе.
Гэта што датычыцца першай часткі вашага пытаньня. А калі казаць пра камуністычныя ідэі як плынь, а ня толькі як малпаваньне і перайманьне мімікі, жэстаў і ўсяго, што зьвязана са Сталінам і Ленінам, калі казаць пра нейкі філязоўскі сэнс, пра тыя прапановы сацыяльна-эканамічнай перабудовы, якія я б сфармуляваў як сапраўды сацыяльнае вызваленьне чалавека, эмансыпацыю чалавека ў самым розным сэнсе, і пабудову больш справядлівага грамадзтва не праз «адабраць і падзяліць», а праз пабудову грамадзтва, якое будзе ўлічваць інтарэсы ня толькі нейкай групкі людзей — я мяркую, што гэтыя ідэі вечныя.
Яны існавалі і да Кастрычніцкай рэвалюцыі і будуць існаваць заўсёды. Якую форму яны будуць прымаць, які колер сьцяга, пад якім іх будуць несьці — гэта зусім іншае пытаньне. Але тое, што яны будуць заўсёды і ўсюды, бадай, што гэта так, пакуль існуе чалавек.
Карбалевіч: Спроба нейкага пашыранага погляду на Кастрычніцкую рэвалюцыю — гэта ўжо пэўнае спрашчэньне — тое, што Кастрычніцкая рэвалюцыя садзейнічала таму, што ў Эўропе зьявіўся такі канцэпт сацыяльнай дзяржавы. Я ня думаю, што гэта наўпрост уплыў Кастрычніцкай рэвалюцыі, таму што гэты канцэпт пачаў фармавацца, напрыклад, у Нямеччыне яшчэ ў канцы ХІХ , калі былі прыняты законы па сацыяльнай абароне. Канцэпт сацыяльнай дзяржавы ў пэўным сэнсе ёсьць вынік разьвіцьця капіталізму, бо для таго, каб капіталізм разьвіваўся, прамысловасьць, эканоміка разьвівалася, патрэбна, каб быў спажывецкі рынак, а ён мог быць толькі калі заробкі рабочых пачыналі павялічвацца. То бок гэта лёгіка разьвіцьця самога капіталізму ў значнай ступені, а ня толькі ўплыў Кастрычніцкай рэвалюцыі.
