Абмяркоўваюць актывісткі ініцыятывы Радзіны — #янарадзілатут — псыхоляг Вікторыя Сьмірнова, доўла, дапаможніца ў родах Настасься Навіцкая і маці трох дзяцей Марыя Вашкевіч.
«Жанчыны пачынаюць распазнаваць гвалт там, дзе яго раней не бачылі»
Ганна Соўсь: Днямі адбылася прэм’ера спэктакля Свабоднага тэатру «Сёньня ніхто не нарадзіўся», асноўнае дзеяньне якога адбываецца ў шпіталі, які нагадвае калёнію, дзе лекары агрэсіўна ставяцца да пацыентаў, яны не тлумачаць, што за лекі выдаюць, а самі парадзіхі ставяцца адна да адной зь недаверам. Тэма гвалту ў шпіталях, у радзільнях апошнім часам гучыць у самых розных формах, у тым ліку набыла і мастацкае ўвасабленьне. Чаму? Ці таму, што гвалту стала болей, ці проста зьмянілася адчувальнасьць да гвалту?
Вікторыя Сьмірнова: Я лічу, што гвалту стала меней. У параўнаньні з тым, што было ў савецкіх радзільнях, яго стала намнога менш, мэдыцына стала нашмат больш гуманнай. Але нягледзячы на тое, што яна рухаецца да таго, каб рабіцца ўсё больш гуманнай і правільнай, зараз стала вельмі шмат жанчын, якія выйшлі на новы ўзровень сьвядомасьці і пачынаюць распазнаваць гвалт там, дзе яго раней не бачылі. Яны пачынаюць лічыць, што іх павінны паважаць незалежна ад сытуацыі, што зь імі павінны лічыцца, што да іх не павінны ставіцца як да аб’ектаў — як да крэслаў ці станкоў. Я лічу, што гвалту больш ня стала. Проста зьмяніўся мэнталітэт жанчын, ён зьмяніўся ў лепшы бок, і адсотак жанчын, якія лічаць пэўную форму паводзінаў для сябе недапушчальнымі, расьце з кожным днём, з кожным годам.
Ганна Соўсь: Настасья, вы — доўла, вы спрабуеце ўсё зрабіць такім чынам, каб жанчына найбольш камфортна сябе адчувала ў вельмі важны момант у жыцьці — падчас цяжарнасьці і родаў. Ваша меркаваньне?
Настасься Навіцкая: Я не лічу, што гвалту стала болей. Справа ў тым, што зараз сапраўды многа пра гэта кажуць і пішуць. І ў Расеі, і ва Ўкраіне ўжо пракаціліся хвалі, калі жанчыны публічна распавядаюць пра гэта, калі проста тысячамі гучалі аповеды пра роды ў радзільні... Ну і Беларусь на гэтай хвалі, яна да нас дакацілася. Гэты час павінен быў прыйсьці рана ці позна, таму што сыстэма сябе зжыла, сыстэма састарэлая з часоў яшчэ Савецкага Саюзу — такога запужваньня, дыктату, што жанчыне рабіць і як, і ніякага супрацоўніцтва, партнэрства, на жаль, не назіралася — у вельмі рэдкіх выпадках. Таму гвалту больш ня стала, проста жанчыны памянялі сваё стаўленьне.
Ганна Соўсь: Марыя, у вас трое дзяцей. Як мянялася ваша стаўленьне з нараджэньнем кожнага, ваша адчувальнасьць да псыхалягічнага гвалту, да непавагі, якую можна адчуць у шпіталі?
Марыя Вашкевіч: Справа ня ў тым, што яго стала меней... глябальна, можа, і меней, а ў тым, што гвалт памяняўся сам па сабе. Мая мама мяне нарадзіла — яна сама мэтар зь кепкай. Худзенькая, тоненькая, маленькая жанчына. Яна мяне нарадзіла, я была 4 700. Спакойна, сама, без разрываў, без умяшальніцтваў. Я, калі нараджала сярэднюю дачку, мне яе стымулявалі, хоць гэтага нельга было рабіць, выціскалі, хоць гэтага таксама нельга было рабіць. Карацей, усяляк ратавалі. Зараз у дактароў нашмат болей магчымасьцяў ратаваць, і яны нашмат болей сталі ратаваць. То бок раней там, дзе быў гвалт у больш прынятым разуменьні гэтага слова — хамства, знакамітыя фразы «зачынаць было прыемна, а зараз равеш» ну і ўсялякае такое, то зараз пачалі больш хітра, больш завуалявана праяўляць гэты гвалт. Усё дзеля дзіцёначка, мы лепей ведаем, мы дактары, у нас абсталяваньне, у нас усё самае лепшае, самае крутое. А жанчына — аж да таго, што выказваецца меркаваньне, што з прычыны прамаходжэньня мы — нейкі непаўнацэнны, тупіковы від, і мы яе можам нараджаць натуральна, і таму хутка будзе ўсім кесарава рабіць, і так далей.
«Яны адбіраюць у кожнай жанчыны першынства ў родах»
Ганна Соўсь: У 2014 годзе вельмі бурную рэакцыю выклікала ў грамадзтве сьмерць жанчыны ў бальнічным калідоры пасьля родаў. Я тады напісала блог «Не пакідайце маці ў бальнічным калідоры», згадаўшы ў ім, як я сама нараджала ў 1993 годзе, і таксама пасьля родаў некалькі гадзінаў правяла на каталцы ў бальнічным калідоры. Падаецца яшчэ тады ў сацыяльных сетках пачаліся бурныя дыскусіі, жанчыны згадвалі свой нэгатыўны досьвед, зьвязаны з нараджэньнем дзіцяці ў шпіталі, праходзілі адпаведныя флэшмобы, ствараліся розныя ініцыятывы, у тым ліку Радзіны — #янарадзілатут. Вельмі шырока стаў распаўсюджаны такі тэрмін як акушэрскі гвалт. Калі ласка, кожная з вас, скажыце, што для вас ёсьць акушэрскі гвалт, што для вас непрымальна ў дзейнай сыстэме родаў у беларускіх шпіталях?
Вікторыя Сьмірнова: Я буду казаць толькі з пункту гледжаньня псыхалёгіі, таму што я думаю, іншыя дзяўчыны скажуць і іншыя пункты. Я лічу гвалтам любы шантаж, любое запужваньне жанчыны, любы ціск на яе, маніпуляцыі страхам, адмова спыніць дзеяньні, якія ёй не падабаюцца, або адмова спыніць дзеяньні зараньне.
Гэта парадыгма пра тое, што жанчына павінна цярпець дзеля дзіцяці, пакутваць.
Марыя Вашкевіч: Самае галоўнае — гэта тое, што да нас ставяцца як найгоршыя вэтэрынары, таму што найлепшыя размаўляюць усё-такі са сваімі падапечнымі. Кажуць, вось зараз прышчэпачку зробім, пацярпі, коцік, калі ласка. А жанчыны, атрымліваецца, горш за гэтых коцікаў, таму што ім нічога не тлумачаць. І сама вось гэтая парадыгма пра тое, што жанчына павінна цярпець дзеля дзіцяці, мучыцца, што роды — гэта пакуты, і ў радзільнях прапагандуецца такі падыход, што роды — гэта не сьвята, што сьвята — гэта, атрымліваецца, выпіска з радзільні. А самі роды — гэта не сьвята, гэта нейкі жах, змрок, пекла, вайна, жудасныя маніпуляцыі. І вось нешта такое — сьмерць, а дактары ратуюць і робяць гэта жыцьцём. Яны адбіраюць у нас роды. Яны адбіраюць у кожнай жанчыны першынства ў родах. Яны становяцца галоўнымі, а жанчына дзесьці там, пад дыванком, за плінтусам. Ёй дактары нарадзілі дзіцяці. І гэта насамрэч балюча. Гэта вельмі балюча.
Што такое доўла
Ганна Соўсь: Настасься, з пункту гледжаньня чалавека, які дапамагае дзіцяці нарадзіцца, што вы вызначаеце як гвалт?
Настасься Навіцкая: Я не акушэрка ні ў якім разе, акушэрка гэта зусім іншы род дзейнасьці. Я доўла, акрамя таго, я юрыст паводле адукацыі. Доўла — гэта памочніца ў родах, але ня толькі ў родах, і падчас цяжарнасьці, яна падтрымлівае жанчыну псыхалягічна, эмацыйна ў нейкім бытавым пляне. Гэта жанчына, якая можа наведаць парадзіху пасьля родаў, пабыць зь ёй, падтрымаць яе маральна. Гэта перш за ўсё не мэдычная дапамога, а дапамога эмацыйная, маральная, душэўная. Калі мэдычны пэрсанал адказвае за фізычны стан дзіця і мамы, то доўла адказвае за душэўны стан маці ў першую чаргу, за яе ўпэўненасьць і спакой.
Ганна Соўсь: А як шмат жанчын нараджаюць цяпер з дапамогай доўлаў у Беларусі?
Настасься Навіцкая: На сёньняшні дзень сказаць пра тое, што ў Беларусі ёсьць доўлы, якія суправаджаюць у родах — гэта ня так. Апошнія два гады доўлы ў радзільнях не суправаджаюць жанчын практычна. Па праведзеным сацыялягічным апытаньні вясной, што ініцыятыва «Радзіны» праводзіла, адсотак удзелу доўлы ў родах у Беларусі, калі я не памыляюся, каля 2% за апошнія 5 год. Але 40% жанчын выказваюць пажаданьні, што яны б хацелі гэтага.
Ганна Соўсь: А ці міністэрства аховы здароўя прызнае вашу працу? Ці доўлы дзейнічаюць у рамках грамадзкіх арганізацый? Ці ваша дзейнасьць рэгулюецца заканадаўствам?
Настасься Навіцкая: На сёньняшні дзень гэтай прафэсіі няма ў рэестрах беларускіх спэцыяльнасьцяў, і мэдычны пэрсанал не прызнае доўлу як прафэсію, таму што ўся мэдычная сыстэма лічыць, што ў радзільню дапускаюцца на прафэсійнай аснове толькі людзі з мэдычнай адукацыяй.
Ганна Соўсь: А як вы сталі доўлай?
Настасься Навіцкая: Мая дзейнасьць як доўлы на сёньняшні дзень зьвязана з тым, што я рыхтую жанчын да родаў, я зь імі праводжу сустрэчы, я займаюся зь імі гімнастыкай, і я дапамагаю жанчынам аднавіцца пасьля родаў. То бок у першую чаргу вось гэта той пласт, які можна ахапіць, на роды трапіць у радзільню зараз магчымасьці няма.
Жанчына ў родах знаходзіцца ў вельмі ўразьлівым стане, калі щ гэтым стане яна чуе нейкія страшныя абвінавачаньні, абразы, гэта западае ёй у душу на многа гадоў.
Дастаткова многа пунктаў можна лічыць акушэрскім гвалтам, акушэрскай агрэсіяй. Я ў першую чаргу аднесла бы да іх невыкананьне права інфармаванай згоды — калі жанчыне робяць нейкія мэдычныя маніпуляцыі без папярэджаньня, без тлумачэньня наступстваў, прычын, чаму патрэбная тая ці іншая маніпуляцыя. То бок проста жанчыне без папярэджаньня ўскрываюць плодны пухір, напрыклад. Інфармаваная згода — гэта калі жанчыне расказалі, паясьнілі неабходнасьць працэдуры, наступствы, і яна дала на гэта сваю згоду ці не дала. Па тым жа самым дасьледаваньні, праведзеным ініцыятывай «Радзіны», каля 80% жанчын указалі, што гэтае права не выконваецца ў Беларусі. Гэта першае. Ну і другое — я таксама маці траіх дзяцей, і аднаго дзіця я нараджала ў дастаткова экстрэмальных умовах у радзільні. Канешне, гэта было хамства, абраза, запужваньне, проста пагрозы... Жанчына ў родах знаходзіцца ў вельмі ўразьлівым стане, у яе адкрыта ўсё, што толькі можа быць адкрыта. І калі вось у гэтым стане яна чуе нейкія страшныя абвінавачаньні, абразы, гэта западае ёй у душу на многа гадоў. Дзесяцігодзьдзямі, ці напэўна ўсё жыцьцё жанчына потым памятае, і з такой ранай у душы жыве.
«У Расеі можна і з доўлай прыйсьці на роды, і з уласнай акушэркай, якая вяла цяжарнасьць»
Ганна Соўсь: Я падпісаная ў Фэйсбуку на суполку Радзіны — #янарадзілатут, сачу вельмі пільна за тым, якія акцыі адбываюцца. Нядаўна ўражлівы быў флэш-моб, калі жанчыны друкавалі фотаздымкі сябе з дзецьмі, якія нарадзіліся дома, праз хатнія роды. Ці гэтыя актыўныя намаганьні апошніх некалькіх гадоў змаглі неяк паўплываць на саму сыстэму? Ці штосьці зьмянілася ў выніку пратэсту, у выніку інфармацыйнай кампаніі?
Вікторыя Сьмірнова: Проста рана рабіць высновы. Ініцыятыва «Радзіны» пачалася два гады таму, і гэта яшчэ вельмі невялікі пэрыяд для таго, каб неяк зрушыць гэтую махіну, каб неяк паўплываць на сыстэму, таму што ў ёй усё пераплеценае, і ўсё вельмі складана. Але дакладна тое, што ў нас зьявіліся кантакты з мэдыкамі. Дзесьці неяк пачынаюць прыслухоўвацца, акуратна пачынаюць выказваць пункт гледжаньня, што так, у прынцыпе вось так няправільна. І зьяўляецца пэўная зацікаўленасьць менавіта з боку мэдпэрсаналу. І шчыра кажучы, я лічу, што гэта ўжо вялікі-вялікі посьпех.
Ганна Соўсь: Настасься, вы кажаце, што пакуль вас на роды яшчэ не дапускаюць. Але ці можна казаць пра хаця б якія зрухі, посьпехі, зьмены, якіх вы дамагліся і працягваеце дамагацца?
Мы на ток-шоў «Форум» гаварылі пра хатнія роды і ўвогуле пра сыстэму ў цэлым.
Настасься Навіцкая: Пра такія сур’ёзныя перамены казаць яшчэ сапраўды рана, але гледзячы на суседнія краіны, паглядзець на тую ж Расею, то там вынікі ёсьць, і яны вельмі ўражваюць, натхняюць. Там ужо можна і з доўлай прыйсьці на роды, і з уласнай акушэркай, якая вяла цяжарнасьць і ведае жанчыну, асаблівасьці яе здароўя, яе характару, і так далей. Што тычыцца нас... Вясной мы з Веранікай Заўялавай былі на здымках перадачы на беларускім тэлебачаньні, на ток-шоў «Форум». Перад тым, як туды пайсьці, канешне, былі нейкія хваляваньні, перажываньні, таму што дастаткова адказна гэта было для нас. Мы камунікавалі зь людзьмі, якія раней удзельнічалі ў падобных здымках. Людзі расказвалі пра хатнія роды ў 2012-м годзе, і я пераглядзела архіўную перадачу спэцыяльна перад здымкамі. Прыйшла сям’я, муж з жонкай, удваіх, і ўсе, пачынаючы ад вядучых, заканчваючы запрошанымі спэцыялістамі, проста як на «белых варон» на іх накідваліся, іх дзяўблі, іх зноў-такі прыніжалі... Мы на ток-шоў «Форум» гаварылі пра хатнія роды і ўвогуле пра сыстэму ў цэлым. Ужо адносіны былі іншыя, бачна, што да нас пачалі крыху прыслухоўвацца, нас нават заўважаць крыху сталі, што вось ёсьць такія доўлы, ёсьць такая ініцыятыва, ёсьць жанчыны, якія хочуць нараджаць па-іншаму. Гэта прагрэс, але я спадзяюся, што мы пойдзем далей, і будуць вынікі больш істотныя.
Ганна Соўсь: Марыя, скажыце калі ласка: што зьмянілася, ці меней стала гэтых «белых варонаў» праз такую актыўную дзейнасьць неабыякавых жанчын?
Марыя Вашкевіч: Прынамсі мінус адна я. Калі я ішла на свае папярэднія роды, гэта было 11 год таму, я была і праціўніцай і хатніх родаў, і была цалкам на баку мэдыкаў, вось гэтае славутае «а здарыцца што, то дактары ўратуюць». Нягледзячы на тое, што я пераглядала свае меркаваньні, я па-ранейшаму карыстаюся клясычнай мэдыцынай, прышчэпкі раблю. Такая звычайная нармальная жанчына, якая ходзіць у паліклініку па раскладзе. І зараз я бачу зьмены нават сярод дактароў... Калі раней я ў радзільні нарадзіла сама пасьля кесарава, быў нейкі шок, на мяне ўсе зьбегліся паглядзець, то зараз, пасьля таго, як я нарадзіла дома, у нашай сельскай амбуляторыі ўсе сказалі «ну, малайчына, добра, клясна». У людзей лепшая інфармаванасьць за гэты час.
«У мяне няма крытыкі на адрас мэдыкаў, у мяне ёсьць крытыка на адрас сыстэмы»
Ганна Соўсь: Напрыканцы верасьня я рабіла перадачу «Толькі жанчыны» пра хатнія роды, Вікторыя брала ў ёй удзел, і жанчыны распавядалі пра свой досьвед. У ёй удзельнічала доктар-гінеколяг Тацяна Гайлеш, шматдзетная маці, яна лічыць, што нараджаць трэба ў шпіталі пад наглядам мэдыкаў, і яна аргумэнтавала сваю пазыцыю. Давайце паспрабуем паглядзець на сытуацыю вачыма дактароў, лекараў, акушэрак — да іх гучыць шмат прэтэнзій, але я так разумею, што ніхто зь іх насамрэч не жадае дрэннага парадзіхам, але яны дзейнічаюць так, як працуе сыстэма, як яна створаная. Вось на іх бок станавіцца ці спрабавалі вы? Вы супрацоўнічаеце з мэдыкамі. Ці лёгка гэта атрымліваецца? Ці іх пазыцыя вам ясная?
Вікторыя Сьмірнова: Мне не даводзілася станавіцца на іх бок, бо я зь іх боку прыйшла. Як і Марыя, я была ярай праціўніцай хатніх родаў, і была вялікім прыхільнікам мэдыцыны, дактароў, у мяне быў абсалютны давер да нашай сыстэмы аховы здароўя. Таму менавіта мне зараз прасьцей чым іншым весьці дыялёг з мэдыкамі, таму што я іх вельмі добра разумею. Я разумею, што яны зычаць дабра, што яны хочуць прымяніць усе магчымыя спосабы палегчыць роды. Але з майго пункту гледжаньня і з пункту гледжаньня іншых жанчын, якія выступаюць з пратэстамі, гэта ўмяшаньне непажаданае. То бок яны хочуць нам дабра. Яны шчыра вераць, што яны ўсё робяць правільна. Праблема ў тым, што іх гэтаму вучаць. І яны ня могуць абменьвацца досьведам, альбо ня вельмі гэта рэалізуюць, з замежнымі калегамі. Я вельмі добра разумею дактароў, і ў мяне няма крытыкі на адрас мэдыкаў, у мяне ёсьць крытыка на адрас сыстэмы.
«Яны ў любым разе, пад пагрозай страты працы, абавязаныя захоўваць статыстычныя паказьнікі»
Ганна Соўсь: Калі казаць пра статыстыку, то сьмяротнасьць у родах у Беларусі адна з найніжэйшых у сьвеце. Гэта вельмі добры паказьнік. Памятаю, калі былі выпадкі, калі жанчына ці дзіця паміралі, то былі вельмі жорсткія санкцыі, галоўныя лекары-гінеколягі гублялі працу, і г.д. Сыстэма жорстка пабудавана на вынік, які ў статыстыцы можа выглядаць прывабна. Настасься, калі вы станеце на бок мэдыкаў, якія праблемы вы бачыце?
Настасься Навіцкая: Я якраз-такі хацела сказаць пра тую праблему, што праца дактароў, мэдыкаў, у першую чаргу абумоўленая паказчыкамі статыстыкі ў нашай краіне. Яны ў любым разе, пад пагрозай страты працы, абавязаныя захоўваць статыстычныя паказьнікі, таму што гэта эканамічна важны паказьнік увогуле для ўсёй краіны ў цэлым. Я маю зносіны з акушэркамі, я камунікую асабіста і з дактарамі акушэрамі-гінеколягамі. Яны расказваюць часам такія рэчы пра сваю працу, ананімна, у асабістай размове... Пакуль яны не гатовыя гаварыць пра гэта публічна, і ня ведаю, ці будуць калісьці гатовыя гаварыць пра тое, як, якім коштам яны захоўваюць выкананьне гэтых паказчыкаў, калі патрэбна выдаць мінімальны паказчык сьмяротнасьці немаўлятак. Напрыклад, даношаныя дзеці ў статыстыцы, у справаздачах, адлюстроўваюцца як неданошаныя, як плод менш за 500 г, гэта распаўсюджаная практыка, я ня буду казаць дзе. Але гэта не сталіца, гэта невялікія раённыя цэнтры, магчыма.
Вось гэта вельмі страшна і несправядліва — калі ідзе гаворка не пра чалавечае жыцьцё, а адзінку статыстыкі. І вось гэта тое, што я лічу пытаньнем сыстэмы. Дактары па той бок барыкадаў, ім і з жанчынай трэба неяк гаварыць, весьці дыялёг, таму што не ўдасца пазьбегнуць гэтага працэсу, і з сыстэмай, з дзяржавай трэба таксама дамаўляцца. Я разумею, што яны пастаўленыя ў жорсткія рамкі. Значыць трэба пераглядаць гэтыя рамкі.
«Сыстэма расстаўляе нас па розныя бакі барыкадаў»
Ганна Соўсь: Марыя, прагучала фраза: «яны забіраюць у жанчыны роды». А магло б у межах нашай перадачы прагучаць нешта пазытыўнае, станоўчае на адрас тых, хто дапамагае нарадзіць у радзільнях у Беларусі?
Марыя Вашкевіч: Канешне. На самай справе я ўпэўненая, працэнтныя суадносіны нармальных людзей і нейкіх садыстаў сярод мэдыкаў такія ж, як і ў сярэднім па папуляцыі. Можа там які адсотак і ёсьць людзей ненармальных, якія атрымліваюць асалоду прычыняць шкоду жанчыне, але большасьць зь іх клапоціцца пра нас. Але сапраўды атрымліваецца, сыстэма расстаўляе нас па розныя бакі барыкадаў. Хоць па вялікім рахунку ў нас адна і тая ж мэта: агульная мэта, каб мы нараджалі здаровых харошанькіх дзяцей, і каб самі таксама заставаліся здаровымі. Здавалася б, і мэдыкам тады цудоўная статыстыка, і жанчынамі ўсё добра.
Па вялікім рахунку ў нас адна і тая ж мэта: агульная мэта, каб мы нараджалі здаровых дзяцей, і каб самі таксама заставаліся здаровымі.
Але дактары ня могуць паглядзець на жанчыну, на яе дзіця, на яе пажаданьні, таму што яны ніяк не зьвязаныя з гэтай жанчынай. Яны зьвязаныя толькі са сваім начальствам, толькі з міністэрствам аховы здароўя і нейкімі, атрымліваецца, нават не фармальнымі ўзаемаадносінамі. Калі пачытаць пратакол вядзеньня родаў, як вось яны па кніжках, па падручніках, то там у нейкіх месцах зусім іншае напісана. І пра тое, што жанчыне павінна быць камфортна ў родах і бясьпечна, таму што тады ў яе будзе ўсё добра з плацэнтай, і тады ўсё будзе добра з дзіцяці. І вось атрымліваецца нейкая ў дактароў ценявая гульня. І яны літаральна павінныя разрывацца паміж эмпатыяй да парадзіхі, жаданьнем рабіць усё правільна і вось гэтымі негалоснымі загадамі рабіць статыстыку любым коштам.
І тут мяне вельмі зьдзіўляюць тыя людзі, якія кажуць пра нашу статыстыку. Пры гэтым гэтыя ж людзі цудоўна ведаюць, адкуль бярэцца ў статыстыцы заробак, адкуль у нас «па 500» возьмуцца. І тыя ж людзі кажуць, што па родах у нас правільная статыстыка. Хоць нават у Сусьветнай арганізацыі аховы здароўя ёсьць вялікія тлустыя прэтэнзіі да нас з нагоды таго, як мы апрацоўваем і падаем гэтую статыстыку. Беларусы хітрым чынам узялі і падзялілі гэтую статыстыку — не агульную немаўлятную перанатальную сьмяротнасьць, а тую, якая адбылася ўнутрычэраўна і ўжо пасьля родаў. І атрымліваецца, што наша статыстыка для ўнутранага прадукту робіцца, таму што звонку да яе ёсьць пытаньні.
Ганна Соўсь: Што найперш трэба, зрабіць, каб спыніць акушэрскі гвалт і гарантаваць правы жанчыне ў цяжарнасьці і родах?
Вікторыя Сьмірнова: Я лічу, што трэба ўкараняць культуру павагі ў нашым грамадзтве ў прынцыпе. Павагі доктара да пацыента, павагі пацыента да доктара.
Настасься Навіцкая: Я лічу, што трэба расказваць, расказваць і расказваць жанчынам пра тое, на што яны маюць права ў родах, чаму яны маюць гэтыя правы — то бок інфармаваць жанчын пра іх правы. Вось гэта вельмі важна.
Марыя Вашкевіч: Узяць нейкую краіну, у якой сапраўды аб’ектыўна добрая статыстыка па родах, іх сыстэму скрасьці, перарабіць на наш лад. І абавязкова, каб у жанчыны было права выбару. І платна — магчымасьць платна нараджаць. Не ў платных палатах — а з канкрэтным лекарам. Лекару асабіста плаціць грошы, зь якіх ён асабіста заплаціць падаткі.
