Менскі мастак Андрэй Дубінін вечарамі перакладае зь ідыш Мойшэ Кульбака, для сваіх дзяцей запісвае сямейныя ўспаміны сваякоў і шукае зьвесткі пра рэпрэсаваных дзядоў.
Андрэй Дубінін — аўтар карціны «клюб дзяржынскага, альбо ноч паэтаў». Яе можна пабачыць на выставе «Стольнае места» у гонар 950-годзьдзя Менску ў Палацы мастацтваў з 13 па 22 верасьня.
Карціну суправаджае надпіс: «80 гадоў таму, у ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 году, у сутарэньнях менскай унутранай турмы НКВД — цяпер тут знаходзіцца СІЗА КДБ „амэрыканка“ — расстралялі больш за сто прадстаўнікоў інтэлектуальнай эліты БССР — літаратараў, дзяржаўных дзеячоў, вучоных».
Баюся, каб ня кожная беларуская сям’я мела асабістую гісторыю, зьвязаную з рэпрэсіямі. Мой дзед Міхаіл Мікалаевіч Дубінін, 1902 году нараджэньня, быў расстраляны, калі яму было 35 год. Ён малодшы за Мойшэ Кульбака на шэсьць год, за Ўладзімера Дубоўку — на два. Гэта тое пакаленьне. Жыў ён на станцыі Старушкі Жыткавіцкага раёну. Адтуль яго ўначы забралі, прыехалі на чорных машынах. Баба кажа, што так было. Ён быў камуніст, можа і ў партыйнай ячэйцы быў. Ня тое каб мяне палохала гэта, але я ўсё адно думаю, якіх хібаў ён пасьпеў сам нарабіць.
Мой бацька — адзінае ягонае дзіця. Другі дзед быў высланы, і там яго на шахтах заваліла. Маці засталася адзінай дачкой. Маладымі маіх дзядоў забралі і зьнішчылі.
Я шукаў зьвесткі пра свайго расстралянага дзеда. Заносіў ліст у ГБ, там адказалі, што ніякіх матэрыялаў няма. У мяне дзеці малыя, дык я думаў, раптам нейкая ягоная асабістая рэч знойдзецца ці фатаздымкі ягоныя. Дзед быў рэабілітаваны. Аніякіх прабачэньняў, вядома, не было. Гэта ж толькі фашысты выплачваюць кампэнсацыі за тое, што чалавек быў у канцлягеры. А савецкім людзям навошта? «Ну атрымалася і атрымалася».
Гэтым летам я ўзяўся чытаць кнігу Ганны Севярынец «Уладзімер Дубоўка. Ён і пра яго». Там Ганна свае перажываньні, сваё бачаньне так выклала, што гэтую энэргію я счытаў. І да мяне ў адзін момант прыйшло вырашэньне ўсіх тых думак, вобразаў, якія ўнутры мяне калабродзілі.
Плястычнае вырашэньне — гэта рух з рукой за сьпінай і самыя сьпіны. Бо тагачасны тэрор сёньня ня мае аблічча, і гэта зарука беспакаранасьці. На карціне ёсьць людзі, галовы, але твараў у іх няма. А сьцяжкі на іхных гімнасьцёрках можам разгледзець. Гэтае зло набліжанае.
Калі я зразумеў, што такі рух можна зрабіць больш мэтафарычным, то карціна адразу ўзьнялася над канкрэтным, пашырыла свой вобраз, стала больш сюррэалістычнай. Цяпер пра яе кажуць «фантасмагорыя», але гэта найлепшы камплімэнт. Калі ў гестапа спыталі ў Пікаса, паказваючы на «Герніку»: «Гэта зрабілі вы?» Ён адказаў: «Не, гэта зрабілі вы».
Мой аднакурсьнік пытаецца ў мяне, навошта я выкарыстаў келіхі. Маўляў, трэба было гранёныя шклянкі. Але даць ім шклянкі — значыць рэдукаваць, заніжаць вобраз зла, зьвесьці яго да падваротні. Але гэтыя афіцэры хадзілі пасьля ў тэатар, глядзелі за аксамітнымі завесамі „Рамэа і Джульету“. Навошта нам заніжаць гэтае зло?
Я б запытаў: адкуль вы гледзіце на гэтую карціну? Калі мы бачым такія сьпіны? Можа, у чарзе? Ці я буду наступны страляць? Ці гэта мяне будуць расстрэльваць? У чарзе па што я? Мая жонка кажа: жудасна тое, што ты прымяраеш на сябе, нібыта табе задачка — «прыкінь на сябе гэты касьцюмчык». І выява правакуе цябе паўтарыць гэты рух.
Што там у руцэ? Ці наган? Ці келіх? Гэта ж і ёсьць тост. Кожны стрэл — гэта салют. Тады, у 1937-м, было 20-годзьдзе „рэвалюцыі“. Сёлета ўжо 100-годзьдзе.
Загана сёньняшняга часу, што мы занадта лёгацэнтрычныя: усё спрабуем праз слова патлумачыць. А вобраз, ён сам па сабе ёмісты, форма і ёсьць зьмест. Гэта мне найцікавейшае.
Чаму цяпер зьявілася гэтая карціна? Я толькі выканаўца. Цяпер відавочна час сфармаваў нейкі запыт мець сфармуляваную выяву. Пяць гадоў таму, тры гады таму гэта не было так актуальна. Цяпер у „Галерэі Ў“ ідуць вечарыны, прысьвечаныя расстраляным паэтам. Выходзяць кніжкі адна за адной. Вы ведаеце, колькі чалавек цяпер Кульбака перакладаюць? Чацьвёра! І ўсе зь ідыш. З чаго гэта?
Я словамі Мандэльштама скажу:
«Век мой, зверь мой, кто сумеет
Заглянуть в твои зрачки
И своею кровью склеит
Двух столетий позвонки?»
Няма зараз патэнцыі далейшага росту, пакуль мы ня склеім перарваныя 37-м годам пазванкі, пакуль ня зробім прышчэпку на гэты час, пакуль ня вернем да жывога ўжытку творчасьць гэтых паэтаў. Запыт быў сфармуляваны ў паветры нібы як zeitgeist.
Гэтая карціна большая за мяне. Я зьявіўся тым «пунктам расы», калі гэты «кандэнсат» раптам аформіўся ў рэч — у карціну.
