«Непрыстойна і моцна радавацца, і бурна засмучацца — і гэта ўжо ў плоці і крыві». Абмяркоўваем эмацыйнасьць беларусаў

Па гэтых пытаньнях спрачаюцца дзіцячы псыхоляг Сьвятлана Дзядова, культуроляг, прафэсар Унівэрсытэту культуры Юлія Чарняўская і эканаміст Яраслаў Раманчук.

Дракахруст: Летась дасьледчыцкая арганізацыя Gallup правяла дасьледаваньне ступені эмацыйнасьці ў 142 краінах. Апытаных прасілі адказаць, ці адчувалі яны за папярэдні дзень пяць станоўчых і пяць адмоўных эмоцыяў. Пяць станоўчых — адчуваньне, што вы добра адпачылі, што да вас ставяцца з павагай, радасьць, шмат усьмешак і сьмеху, а таксама адчуваньне, што вы робіце нешта цікавае. Пяць нэгатыўных перажываньняў — гнеў, стрэс, смутак, фізычны боль і трывога.

Канчатковы вынік: паводле сярэдняга ўзроўню як станоўчых, так і адмоўных эмоцыяў самай неэмацыйнай краінай сьвету са 142 аказалася Беларусь.

Прычым, цікава адзначыць, што справа ня толькі ў тым, што ў жыцьці беларусаў няшмат радасьці, хаця дасьледаваньне паказала і гэта — Беларусь аказалася сапраўды сярод краінаў, жыхары якіх у найменшай ступені адчуваюць станоўчыя эмоцыі.

Але і гора, стрэсаў аказалася ня так і шмат, як раз сярэдне — не аўтсайдэры, але і ня лідэры. А вось у суме, інтэгральна — самыя неэмацыйныя.

На ваш погляд, чаму? І ці супадае гэта з вашым прафэсійным і чалавечым досьведам?

​Дзядова: Мне цяжка параўноўваць зь іншымі краінамі, бо я практыкуючы псыхоляг і працую ў большай ступені з беларусамі. Час ад часу трапляюцца расейцы. Таму ў параўнаньні мне цяжка сказаць. Мне цікава, што ў гэтым дасьледаваньні сярод нэгатыўных эмоцыяў не было тых, якія ў большай ступені будуць тычыцца беларусаў – гэта расчараваньне і дэпрэсія. Іх няма, а яны якраз будуць характарызаваць беларусаў.

Ну і ўвогуле, калі казаць пра тое, што беларусы не адчувалі таго, што пералічылі, у мінулы дзень, то тут ёсьць некалькі важных момантаў: з аднаго боку, эмоцыяў трошкі больш, чым там прапаноўвалася. З другога боку, каб чалавек сказаў, што адчуваў гэтыя эмоцыі, ён павінен гэта ў сабе яшчэ заўважыць.

Вось калі я працую з кліентамі, то чалавек часта проста ня можа назваць свае эмоцыі, але гэта ня значыць, што ён іх не адчувае. Хутчэй праблема ў разуменьні самога сябе. Калі казаць пра тую ж злосьць і гнеў, то ў нашым грамадзтве мы вельмі часта адчуваем злосьць. Пры гэтым чалавек, хоць і адчувае гэта, ня можа прызнацца, што ён злуецца на кагосьці. Гэта я кажу пра нэгатыўныя эмоцыі. Нэгатыўныя эмоцыі ў нашым беларускім грамадзтве не прымаюцца, грамадзтва не дае людзям дазволу іх адчуваць і выказваць. Насамрэч, мы можам злавацца, а пытаньне ў тым, як мы гэта выказваем.

Калі казаць пра пазытыўныя эмоцыі, якія ў дадзеным апытаньні былі, то, канешне, з гэтым у беларусаў горш, гэта зьвязана і з эканамічнай сытуацыяй, і зь нестабільнасьцю: ты ня ведаеш, што цябе чакае, які закон выйдзе, які адменяць, і што будзе з тваім жыцьцём.

Што яшчэ можна сказаць пра беларусаў – дык тое, што пазытыўныя эмоцыі залежаць і ад клімату. Гэта вядомая рэч, што калі ў краіне шмат сонца, то ў чалавека выпрацоўваецца больш сэратаніну, сэратанін адказвае за пачуцьцё задаволенасьці, пачуцьцё шчасьця. Беларусь у гэтым сэнсе трошкі пакрыўджаная сонцам – яго ў нас няшмат.

Дракахруст: Яраслаў, вось вы ў Фэйсбуку, можа быць, адзін з першых апублікавалі справаздачу пра гэтае дасьледаваньне, я паглядзеў: у вас там 50 перапостаў было, то бок, беларусаў гэта вельмі зацікавіла.

Раманчук: І нават больш перапостаў, калі сабраць усе сацыяльныя сеткі.

Дракахруст: Дык вось ваша выснова: «заціснутыя, зайздросныя, закамплексаваныя, якія саромеюцца сваіх эмоцыяў». Беларуская стрыманасьць у праявах эмоцыяў агульнавядомая. Ну, прынамсі самім беларусам. Сказана хвостка, але ці справядліва, ці менавіта пра гэта – вынікі апытаньня? А можа не саромеюцца эмоцыяў, не хаваюць іх, а проста не адчуваюць? Можа, і няма чаго заціскаць?

Раманчук: Калі я напісаў аб гэтым, я вельмі доўга спадзяваўся на тое, што людзі адрэагуюць у сацыяльных сетках, ну, і я ня бачыў катэгарычнага «не» на мае высновы. Людзі гаварылі, што, безумоўна, так і ёсьць, прычым, і тыя беларусы, якія жылі ў нашай краіне, а потым выехалі ў замежжа, яны могуць параўноўваць.

Я гляджу на гэту праблему ня столькі з псыхалягічнага, колькі з палітычнага пункту гледжаньня. Калі вось нехта прапануе перабудову, нейкія рэформы, нейкія зьмены і робіць для гэтага нейкія эмацыйныя рэчы, то патрапіць у сэрца і мозг беларуса вельмі складана, таму што ён альбо хаваецца, альбо ня верыць.

Дракахруст: У сэнсе? Хто хаваецца – мозг?

Раманчук: Ён хавае сваю рэакцыю, ён ня ведае, як яму на нешта трэба рэагаваць. Гэта вельмі карысна ўладам, беларус адчувае і паводзіць сябе так, як яго навучылі ў школе. Гэта проста інэрцыя. Гэтая неэмацыйнасьць кансэрвуе тую мадэль, якая ў нас ёсьць. Гэта вельмі важная выснова для палітыкаў, для тых людзей, якія прапануюць рэформы, як свой мэсыдж, да людзей данесьці. Трэба навучыць людзей проста нешта адчуваць – абурэньне альбо радасьць, альбо ўвогуле хоць нешта.

Я не пагаджуся са Сьвятланай – нарвэжцы яшчэ менш сонца маюць, але яны ёсьць у дзясятцы з найбольш пазытыўнымі эмоцыямі, так што адным сонцам тут не патлумачыш.

Дракахруст: Юлія, некалькі гадоў таму я ўдзельнічаў у вашай перадачы на TUT.BY пра беларускі нацыянальны характар. Мы тады гаварылі пра тое, што беларусы – народ дэпрэсіўны, схільны скардзіцца на лёс. Але вынік дасьледаваньня Гэлапа – не зусім пра гэта.

«Дэпрэсьняк» — гэта эмоцыя? Ці гэта наадварот: адсутнасьць эмоцыяў, гэткая эмацыйная слабасьць, адсутнасьць энэргіі, а ня нейкая нэгатыўная энэргія? Я, дарэчы, яшчэ раз зьвяртаю ўвагу – беларусы паводле адмоўных эмоцыяў далёка ня самыя лідэры. У іх проста нізкі ўзровень пазытыўных эмоцыяў. Дык вось якая вашая пазыцыя ў спрэчцы, якая тут узьнікла ў нас?

Чарняўская: Ну, спачатку ўдакладненьне. Я праціўніца паняцьця «нацыянальны характар», «нацыянальныя якасьці», як, зрэшты, даўным-даўно і заходнія антраполягі. І, адпаведна, з асьцярогай стаўлюся да спробаў экстрапаляваць стан чалавека на народ. Хіба што ў якасьці фігуры маўленьня.

Дык вось, калі ў такой якасьці ўсё ж разглядаць пытаньне, то стрэс і дэпрэсія – розныя рэчы. Стрэс вызваляе сілы. У стрэсе бягуць у бой і перамагаюць (і гінуць). Дэпрэсія – антыпод стрэсу, які часта наступае пасьля стрэсу (посттраўматычны ваенны сындром, напрыклад). Дэпрэсія – гэта не эмоцыя, гэта антыэмоцыя. Гэта стан, калі нішто ня радуе, калі самае дробнае дзеяньне здаецца немагчымым. Калі няхай сусьвет бурыцца – і на гэта пляваць, таму што табе ўстойліва дрэнна. Гэта жыцьцё пад шкляным каўпаком, за якім ходзяць людзі і жывуць. А ты – унутры і ня можаш выбрацца. Гэта першае.

Другое. Як мне здаецца, гаворка павінна ісьці ня столькі пра эмоцыі, колькі пра жаданьне ці нежаданьне іх праяўляць. У розных этнасаў розныя мадэлі і меры іх праяваў і падаўленьня. У Беларусі традыцыйна не прынята выяўляць эмоцыі яскрава, дэманстраваць іх. У казках, напрыклад, прапісаная традыцыйная максыма «як усе» – у безумоўна станоўчым сэнсе. Дзеці несьвядома пераймаюць гэтую мадэль паводзінаў у дарослых. Яны не разумеюць, што гэта ня іх выбар, што гэты выбар зрабіла за іх культура. Таму любое парушэньне status quo (напрыклад, нехта яскрава, эмацыйна сябе праяўляе) людзі ўспрымаюць так, як дыктуюць ім лятэнтныя звычкі: выскачка, нахабнік і г.д. Непрыстойна і моцна радавацца, і бурна засмучацца, і гэта ўжо ў плоці і крыві. Мы вельмі баімся спантаннасьці, нечаканасьці.

Дракахруст: Сьцятлана, а што вы маглі бы сказаць на пярэчаньні Юліі? І вось яшчэ адно пытаньне. Вядомае супрацьпастаўленьне ratio і emotio. Дарэчы, у гэтым гэлапаўскім дасьледаваньні экспэрты пішуць, што ў сярэднім у сьвеце 70% на emotio трапляе, астатнія 30% – на ratio. Ці вынікае з гэлапаўскага апытаньня, што беларусы проста надта рацыянальныя, што ў іх дамінуе ratio над emotio?

Дзядова: Ня ведаю, чаму Юлія заўважыла нейкую супярэчнасьць, бо сапраўды: стрэс і дэпрэсія – гэта вельмі розныя рэчы, хаця дэпрэсія таксама эмацыйны стан. Можа і нельга назваць яе асобнай эмоцыяй, але гэта дакладна асобны эмацыйны стан, калі чалавек іншыя эмоцыі ня можа ніяк успрымаць.

Дракахруст: Сьвятлана, у матэматыцы нуль – гэта таксама лічба. Дэпрэсія ёсьць эмацыйны стан. Але магчыма гэта такі эмацыйны стан, у якім узровень эмоцыяў роўны нулю.

Дзядова: Усё залежыць, зь якога боку падыйсьці да гэтага пытаньня. Таму я ўвогуле ня бачу нейкіх супярэчнасьцяў. У прынцыпе, я згодная з Юліяй. Адзінае, што я б сказала, што гісторыя беларускай краіны і беларускага народу ўзьдзейнічае на эмацыйны стан людзей. Улічваючы, што апошнія стагодзьдзі беларусы належалі то да Польшчы, то да Расеі, шмат было войнаў, можна сказаць, што беларусы знаходзіліся ў стане выжываньня. І вось гэты момант выжываньня ўзьдзейнічаў на тое – я не магу казаць дакладна, тут можна толькі меркаваць – што выказваць свае эмоцыі было небясьпечна.

Мы самі адказныя за тое, што мы можам радавацца таму, што сёньня надворʼе добрае, што сёньня нехта смачна прыгатаваў ежу і іншым дробязям. І гэтага ў нас ужо амаль няма, на жаль. Гэта зрэдку можна сустрэць.

Калі казаць пра эмацыйнае і рацыянальнае, я ў нечым згаджуся. Калі казаць толькі пра досьвед нашай краіны, пра досьвед тых жа бацькоў, дзяцей, настаўнікаў, зараз усё ідзе ў такім накірунку, што важна, каб дзіцё атрымала добрае інтэлектуальнае разьвіцьцё, інтэлектуальную падрыхтаванасьць, а пра эмоцыі мы забываемся. Калі ўзяць тыя ж дзіцячыя садкі, дзе на задні плян даўно адышло тое, што дзеці павінны навучыцца гуляцца, камунікаваць са сваімі раўналеткамі. І тое ж самае ў школе, галоўнае – навучаньне. І ў тых жа дзіцячых садках зараз вельмі шмат розных інтэлектуальных гурткоў. І можна гаварыць пра тое, што інтэлект зараз найбольш каштоўнае ў цяперашнім грамадзтве.
Эўропа таксама ня вельмі эмацыйная, і інтэлект там таксама на першым месцы, у параўнаньні з эмацыйным станам чалавека.

Дракахруст: Яраслаў, а можа быць, гэты брак эмацыйнасьці беларусаў – гэта сьведчаньне вялікай рацыянальнасьці? Так, беларусаў, можа, і не зьбярэш на стотысячны стадыён, дзе яны будуць скандзіраваць «даеш!» ці «сьмерць!» ці яшчэ што-небудзь такое. А можа, гэта ня так і кепска? Можа гэта таму што яны рацыянальныя? Можа нашы недахопы ёсьць працяг нашых перавагаў?

Раманчук: Я ня думаю, што гэта рацыянальнасьць. Тое, чаму беларуса ў школе вучаць, чаму яго ў ВНУ навучылі, чаму вуліца вучыць – гэта такі грубы, вульгарны марксізм, які мы яшчэ ўзялі з савецкіх часоў. Гэта першае.

А па-другое, як мы кажам, ratio у беларусаў праяўляецца ў гэткім «хутаранстве». Кожны сабе прыдумаў свой хутар – альбо старонка ў сацыяльных сетках, альбо лецішча, альбо агарод. З аднаго боку мы партызаны, з другога боку мы хутаране. Мы эмацыйна ня можам сабрацца на стадыён альбо на мітынг, але мы супраць таго, што прапануе ўлада. Мы ня бачым нічога добрага ў апазыцыі, таму будзем кожны на сваёй хвалі супраць гэтага маўчаць і нікому нічога ня будзем казаць.

Але калі ноткі прарываюцца, магу нагадаць, што Беларусь – краіна з найвялікшым у сьвеце ўзроўнем спажываньня алькаголю. Мы топім гэты брак эмацыйнасьці ў алькаголі. Таксама мы адна з найгоршых краінаў у сьвеце паводле колькасьці самазабойстваў. І гэта не рацыянальнасьць. Гэта як адвоз кароваў на бойню: нехта саскочыць, нехта напʼецца, а нехта скажа: «А можа так і трэба?»

Дракахруст: Юлія, а як вы глядзіце на гэтыя міжнародныя параўнаньні? Нагадаю, што гэта 142 краіны. Вось ад Яраслава мы чулі, якія беларусы кепскія па ўсіх пазыцыях. А ці сапраўды гэты брак эмацыйнасьці настолькі кепскі?

Паводле вынікаў апытаньня, на першым месцы паводле эмацыйнасьці Эквадор. Нашы калегі казалі, што Беларусь такая бедная, занядбаная. Эквадор, можна падумаць, квітнее. Не квітнее. Сярод лідэраў гэтай эмацыйнай шкалы – Нікарагуа, Філіпіны, Іран. А ім так добра? Беларусам кепска, а ім добра?

Іран на сёмым месцы паводле эмацыйнасьці, але цікава, за кошт чаго. За кошт таго, што Іран – адзін зь лідэраў сярод усіх краінаў па нэгатыўных эмоцыях. Гэта максымум па сьвеце стрэсаў, трывогі, фізычнага болю. І іх лідэрства фактычна забясьпечанае вось гэтым нэгатывам. І беларусам такога лідэрства не хапае?

Чарняўская: Я ўсё ж такі спачатку адкажу Яраславу. Мне прынамсі падаецца наіўным, прабачце, калі ласка, зводзіць усё да савецкай спадчыны. Гэтыя практыкі беларусаў значна старэйшыя за 1917 год. Напрыклад, практыкі хаваньня сваіх эмоцыяў, практыкі пасіўнага супраціўленьня, пасіўнага сабатажу і г.д. – гэта ўсё бачна і ў фальклоры, які я даволі доўга вывучала.

Што да emotio і ratio, то мы можам казаць, што беларусы – рацыянальны народ. Зноў жа, як фігура маўленьня. Але рацыянальнасьць часта даходзіць да чыстай ірацыянальнасьці. Напрыклад, любоў да парадку – гэта рацыянальнасьць. А калі ты пачынаеш па дзесяць разоў правяраць, ці зачыненыя дзьверы і ці выключанае сьвятло, гэта ўжо нэўроз.

Вельмі паказальная гісторыя. Гадоў дзесяць таму хадзіў цягнік нумар 86 Менск-Кіеў. І вось ён раптоўна едзе ня ў той бок – прывакзальная плошча зьяжджае ўправа, цягнік зьяжджае ўлева. Аказваецца, з-за рамонту чыгуначных шляхоў цягнік хадзіў у кірунку Кіеву праз станцыю
Калядзічы. Дарогу даўно паправілі, аднак пашпарт цягніка, які вызначае
напрамак нумарацыі вагонаў, не памянялі. Таму пакуль не пераробяць пашпарт цягніка, ён будзе даваць кругаля праз Калядзічы, каб вагоны аказаліся ў правільным парадку. У парадку ідзе і нумарацыя вагонаў. Гэта па-свойму рацыянальна для працаўнікоў чыгункі, якія не пасьпелі перапісаць пашпарт. Мы такія вельмі правільныя людзі, але наша правільнасьць даходзіць да абсурду.

​А што датычыцца вашага пытаньня наконт таго, каму жывецца лепш. Ну, каму лепш жывецца – вясёламу бедняку або сумнаму серадняку? Я не бывала ў Афрыцы, але мне казалі, што самых вясёлых людзей сустракалі ў Танзаніі. Сьпяваюць, прытанцоўваюць, з асалодай гуляюць зь дзецьмі – і жывуць нават ня днём, а імгненьнем. Нам гэта можа здавацца дзікім, ім самім так не здаецца. І яны шчасьлівыя. Дык што важней – погляд звонку ці ўласны погляд?

Калі мы ўжо пачалі экстрапаляваць паняцьце характару
на этнічную супольнасьць, то што для нас важней – адчуваць сябе шчасьлівымі (пры ўсіх нягодах) ці здавацца шчасьлівымі камусьці звонку? Можа, нам падабаецца жыць спакойна – бяз гэтых праклятых эмоцыяў? Што ж, тады мы – пры малой эмацыйнасьці – самы шчасьлівы народ у сьвеце.

Дракахруст: Сьвятлана, а ваш адказ – каму жывецца весела на гэтым сьвеце? Але я нават кажу ня толькі пра весялосьць, таму што ўвесь гэты рэйтынг – гэта ня рэйтынг шчасьця, гэта ня рэйтынг пазытыўных эмоцыяў. Вось у гэтым рэйтынгу, як я сказаў, на вельмі высокім эмацыйным месцы Іран, але за кошт абсалютнай фрустрацыі. Людзі гэтай краіны ўвесь час адчуваюць стрэсы, боль, трывогу. Дык беларусам гэтага не хапае? Ці ўсё ж такі шчасьця?

Дзядова: Я лічу, што трэба адчуваць эмоцыі, якія яны ёсьць, разумець іх, бо калі нашыя эмоцыі заганяюцца ўнутар, гэта часам выходзіць нам бокам праз нашы хваробы. Усе чулі пра псыхасаматыку. Калі мы ня можам нешта выразіць эмацыйна, то гэта адбіваецца на нашым здароўі. Таму я лічу, што калі казаць пра нейкую задачу для беларусаў – гэта ўсё ж такі навучыцца разумець, што ты адчуваеш, і выказваць свае эмоцыі.

Дракахруст: А я ўсё ж хацеў бы ўдакладніць тое, з чаго вы пачалі. У гэтым апытаньні людзей пытаюцца пра іх эмоцыі. Вы думаеце, беларусы гэта проста хаваюць ці ў іх насамрэч гэтых эмоцыяў проста няма? Ці мала, ці яны рэдка іх адчуваюць?

Дзядова: Па-першае, я лічу, што гэта даволі вузкае прадстаўленьне эмоцыяў. Па-другое, я думаю, што шмат хто хавае. Калі прыходзяць кліенты і я іх пытаюся, што яны адчуваюць, калі дзіця нешта зрабіла альбо нешта здарылася – чалавек ня можа сказаць.

Вось вы прыходзіце ў краму, а яна зачынілася на 5 хвілін раней, чым трэба, але вы прыйшлі, і вам тэрмінова трэба нешта купіць, а блізка няма іншай крамы. І натуральная рэакцыя – злосьць. Але людзі гэта падаўляюць у сабе. У нас гэта забаронена, нельга злавацца.

Раней для пахаваньняў выклікалі бабулек, якія сьпявалі спэцыяльныя сьпевы, каб людзі плакалі. А зараз хутчэй будуць казаць – «Трымайся, ня плач, далей трэба жыць». Мы не даем людзям выказаць іх эмоцыі. Тыя ж дзеці ў школе, калі пачынаюць спантанна сьмяяцца, то многія настаўнікі гэта адразу спыняюць. Калі нехта ў грамадзкім транспарце засьмяецца, на яго пачнуць цыкаць. Пытаньне тут у забароне эмоцыяў.

Дракахруст: То бок, я так разумею, што справа ня толькі ў тым, што грамадзтва забараняе эмоцыі, а сам чалавек сабе забараняе?

Дзядова: Гэта ідзе з пакаленьня ў пакаленьне. Недзе гэта ідзе ад грамадзтва. Увогуле гэта ідзе з розных шляхоў. Вось у школе забараняюць бегаць на перапынках. Калі бяжыш – гэта, з аднаго боку, дзеяньне, а з другога спантаннае жаданьне: вось хочацца дзіцяці бегаць і адчуваць радасьць ад гэтага, задавальненьне. Але праз забарону ён ня можа адчуць гэтыя эмоцыі. І гэта ў школе забараняюць, у садку забараняюць – паўсюль забараняюць. І гэта сталая бясьпека даходзіць да таго, што немагчыма нават проста рухацца.

Дракахруст: Яраслаў, вы пачалі з таго, што ў вас погляд прынамсі і палітычны ў тым ліку, а я вось вам задам такое тэставае пытаньне. Умоўна кажучы, заўтра прэзыдэнт Беларусі не Лукашэнка, а Яраслаў Раманчук. І што – беларусы стануць як эквадорцы? Будзе такі ж фантан эмоцыяў і пачуцьцяў?

Так, сытуацыя безумоўна зьменіцца. Але ці вы думаеце, што эмацыйны тонус так шчыльна зьвязаны з эканамічнымі і палітычнымі ўмовамі? Вось калі мы паглядзім на гэты рэйтынг, то так, унізе пабачым Беларусь – самую неэмацыйную. Але самыя эмацыйныя краіны – зусім ня самыя лібэральныя, ня самыя эканамічна разьвітыя, ня самыя багатыя. Ня самыя, дарэчы, палітычна стабільныя. Дык вось пры прэзыдэнце Раманчуку беларусы стануць як эквадорцы?

​Раманчук: Перш за ўсё, зьявіцца прычына, каб была ўсьмешка, зьявіцца нагода, каб людзі радаваліся. Альбо будзе дасягненьне, альбо будзе параза, але гэта будуць эмоцыі. Бо сёньня зусім іншая сыстэма матывацыі ў бізнэсе, сярод моладзі – паўсюль. Справа ня толькі ў матэрыяльных рэчах. Беларусы са сваім гэтым прагматызмам няшчасныя. Таму я лічу, што людзі зьяўляюцца ахвярамі гэтай сыстэмы, якая проста зь імі ня лічыцца. Яны ня маюць голасу, як грамадзяне, ня маюць голасу, як працаўнікі прадпрыемства.

Дракахруст: А ў Эквадоры і Іране маюць?

Раманчук: Значна ў большай ступені ў Эквадоры маюць, чым у Беларусі.

Дракахруст: А ў Іране?

Раманчук: У Іране гэта нэгатыўныя эмоцыі. Якраз прыгадаю, што нядаўна ў Іране арыштавалі брата прэзыдэнта. Уяўляеце, каб у Беларусі нешта такое было? У Іране людзі эмацыйныя, кроў у іх гарачая. І там працэдуры, згодна з іранскімі законамі, значна больш дэмакратычныя, чым у Беларусі. А ў Беларусі проста няма той культуры, тых традыцыяў, якія супярэчылі б гэтай матывацыі. І я запярэчу нашым суразмоўцам – яна застаецца ў нас савецкай, калектывісцкай. Індывідуал, калі чалавек чагосьці дасягае, разглядаецца як фрык.

Дракахруст: Вось вы сказалі, што ў іранцаў кроў гарачая. Пры прэзыдэнце Раманчуку нават тэмпэратура крыві падымецца – я правільна зразумеў?

Раманчук: Тэмпэратура, безумоўна, падымецца. Так, будзе ўсталяваная ўказам для ўсіх 36.9 :-).

Дракахруст: Юлія, а як вы лічыце, вось гэты цяперашні эмацыйны тонус у залежнасьці ад сацыяльных, эканамічных і палітычных пераўтварэньняў можа неяк зьмяніцца? Асабліва за кошт нэгатыўных эмоцыяў. Ці гэта такі тыпаж, такі стыль, і ён будзе яшчэ доўга-доўга, незалежна ад абʼектыўных паказчыкаў (эканамічны стан, палітычны і г.д.)

Чарняўская: Перш за ўсё, я б хацела адгукнуцца на рэпліку Яраслава Раманчука, яго аптымізм мяне вельмі радуе, але я яго не падзяляю, што датычыцца эмацыйных і іншых рэчаў, і што датычыцца савецкай спадчыны. Любы традыцыйны народ, які быў гвалтоўна ўпіхнуты ў пасьпешлівую і вельмі імклівую мадэрнізацыю – гэта народ з раздвоенай сьвядомасьцю. Гэта народ, які шмат чаго баіцца. Асабліва калі ўлічыць, што ў прынцыпе беларусы ніколі не жылі спакойна, і не яны былі ініцыятарамі гэтага неспакою. І тут я згодная са Сьвятланай – беларусы народ асьцярожны, культурную памяць лёгка і хутка не пераробіш. Культурная памяць доўгая, яна лятэнтна перадаецца новым пакаленьням.

Тут ёсьць два вельмі важныя моманты. Сьвятлана казала, што дзецям забараняюць шмат усяго ў школах. Ведаеце, я бачу даволі шмат дзяцей, якім не забараняюць увогуле нічога і апраўдваюць гэта іх гіпэрактыўнасьцю. Гэта я, дарэчы, бачу па сваіх студэнтах – яны гіпэрактыўныя.

Калі Яраслаў Раманчук стане прэзыдэнтам, і адразу пойдуць натоўпы народу вітаць яго новаўвядзеньні на плошчы, то толькі таму што ім дазволілі. Ім дазволіў Яраслаў Раманчук. І калі пасьля Яраслава Раманчука прэзыдэнтам стане нехта іншы, то народ таксама досыць ціха (мы прывыклі да гэтага) зьнізіць сваю актыўнасьць. Мы недаацэньваем народ у гэтым выпадку, мы пераацэньваем ролю ўлады.

Сьвятлана сказала, што можна ж адчуваць станоўчыя эмоцыі нават ад дробязяў – сонейка сьвеціць, смачны сьняданак. Але мы іх не адчуваем. Мы ня можам жыць сёньня. Мы ад жыцьця чакаем нейкага падвоху. Можа быць таму мы баімся занадта радавацца. А раптам заўтра зноў нешта адбудзецца? І таму ў нас на заўтра павінна быць нешта прыхаванае. Неабавязкова грошы, неабавязкова слоікі з гуркамі, гэта можа быць нешта душэўнае. А вось што гэта – мы нікому ня скажам, каб не аднялі і каб не сурочыць.

Дзядова: Нешта можа зьмяніцца, калі чалавек пачне давяраць той жа дзяржаве, таму ж ураду. Калі будзе адчуваньне, што заўтра ня зьменіцца тое, што гарантавана сёньня. Таму што мы ведаем, што зараз, напрыклад, ёсьць ільготы для тых, хто будуе жыльлё. А заўтра яны скасоўваюцца. Пасьлязаўтра нешта новае зьяўляецца. І калі гэтых зьменаў шмат, то яны прыводзяць да стрэсу, а калі ўвесь час стрэс, то ён прыводзіць да дэпрэсіі і г.д. І калі стабільнасьць нейкая зьявіцца, і калі зьявіцца тое, на што можна разьлічваць доўгатэрмінова, то тады эмацыйны стан будзе зьмяняцца, але ня так хутка.