Матылёк памірае доўга. Я акуратна, каб ня сьцерці пылок, апусьціла дрыготкую істоту ў шкляны слоік. Уважліва і паважліва назіраю агонію. Выратаваць матылька немагчыма. Ён ўсё роўна не жылец. Паловы тулава ня мае, чатыры лапкі ўсяго. Дзіва, колькі прагі да жыцьця ў паловы матылька. Трапечацца, на імгненьне дэманструючы пад пэўным вуглом на шэрых крыльцах амарантавую з цьмяна-залацістым адлівам фарбу. Амарантавая лужынка, калі разьлівалася па школьнай парце, яна таксама, калі высыхала, адблісквала імгненнай чарнічна-пазалочанай фарбай крылаў матылька, які здыхае ўваччу. Вось хутка-хутка затросься, што зрабіўся амаль нябачны, і сьціх. Усё, капут. Я баялася, што фарба адляціць разам зь ягонай душой, калі яна ёсьць у матылькоў. Засталася. Фарба чамусьці засталася, а матылька няма.
У паўдзённую афрыканскую сьпёку, пасярод распаленага тратуара мы яго ўбачылі, калі з прыяцелькай Г. ішлі хавацца ад сонца ў кавярню, і я расказвала, што зьбіраюся пра кузурак пісаць. Я прыяцельцы «адкрывала сакрэты» стварэньня пісьменнага твору, менавіта празаічнага. У гэтай сфэры, дзе я нэафіт, мне ўсё цікавае і новае. Расказвала ёй, што калі ты ў тэме, усё вакол нясе пэўныя зьвесткі, патрэбныя менавіта цяпер. Яна ня надта верыла, і тады мы натрапілі на матылька. Я ледзь не наступіла на яго. Нахілілася, узяла пальцамі без усякага супраціву з боку матылька і спробы адляцець. У прыяцелькі вочы акругліліся. Мы ж яшчэ ня ведалі, што матылёк пакалечаны. Але першы эфэкт быў зроблены. І тады я заадно расказала пра «Дзёньнік генія».
1. Гісторыя пра дзёньнік Сальвадора Далі
Калі падзяляць чытво на сэзонныя катэгорыі, то «Дзёньнік генія» Сальвадора Далі — адназначна летняя кніга. Па-першае, адпаведна сонечная вокладка. Фрагмэнт карціны «Раўнавага гусінага пяра», які ілюструе вокладку кнігі, мае пясочны фон і мінімум прадметаў на ім, скіба кавуна, ракавінка вінаграднага сьлімака і ўсё ў гэткім родзе. Але, па-другое, і нутро кнігі асьляпляльнае, што ні старонка, то выбух мозгу. Я чытаю яе другі месяц запар, нягледзячы што тонкая. Ды сэнс густы і выклікае шок. З кожнага сказу вывальваюцца на чытача зьдзекі, адкрыцьці, самаўсхваленьні фантанамі б’юць, сыплюцца абсурдна-пераканаўчыя разважаньні гарачымі пясчынкамі ўзьбярэжжа Порт-Лігату, дзе мастак піша дзёньнік. Кніга жоўтая, летняя, дзёрзкая і ўдзячная пільнаму чытачу. Зараз скажу, якім чынам удзячная.
У той дзень я чытала старонку, дзе Далі распавядае пра тое, як маляваў «Узыходжаньне Хрыста». На яго садзіліся мухі. Асабліва дакучала адна. Самую ўпартую муху немагчыма было сагнаць зь язвачкі ў куточку рота аднымі мімічнымі намаганьнямі, а мастаковы рукі былі занятыя маляваньнем. Чытаю пра барацьбу з мухай, перагортваю старонку, і на калені выпадае ссохлая паміж старонак дохлая муха!
— Ну і ну! — Г. ня стрымлівае радаснага зьдзіўленьня, не такі яна чалавек.
— Я табе кажу! І я ўпэўнена, што гэта менавіта тая самая муха з Порт-Лігату 1 ліпеня 1952 году, таго дня, калі Далі адольвалі мухі. Ніхто мяне не пераўпэўніць!
— Я веру!
— Толькі ня сьмейся, але я муху захавала ў скрыначцы ад запалак. І калі мне патэлефанавала Т., каб сустрэцца, першым чынам я, канешне, мухай яе агаломшыла. А трэба ведаць, што Т. таксама неабыякавая да Далі. У яе нават рэпрадукцыя ёсьць — «Зьява твару Афрадыты Кнідзкай на фоне пэйзажу» ў блакітнай рамачцы пад колеры рэпрадукцыі.
Назву я, канешне, падгледзела цяпер, калі пішу. Ледзь адшукала Афрадыту ў сеціве. Яна ня надта распаўсюджаная ў адрозьненьне ад сланоў сьцябланогіх ці пацёклых гадзіньнікаў, ці яго каханай Галы ў разнастайных фантасмагарычных праявах.
І сяброўка Т., маю даліянскую муху ўмомант ацаніўшы па вартасьці, выдала саранчу.
2. Саранча. Пялевін. Натурморт-нэкралёг
Як быццам гульня такая атрымалася. Адзін насякомы цуд у абмен на іншы. Такая ў Т. падзея здарылася: у кватэру на сёмы паверх заляцела саранча. Што само па сабе незвычайна, вышыня для птушак хутчэй. Саранча доўга з трэскам насілася ў пошуках ідэальнага месца для пасадкі і нарэшце адшукала. Т. павольна, адцягваючы эфэкт, вымавіла: «Заходжу я ў спальню і што бачу? Я бачу месца, дзе разьмясьцілася саранча. Яна прызямлілася акурат на кнігу... Пялевіна... „Жыцьцё насякомых“. Уяві!»
Я хітаю галавой, як конь адбіваючыся ад мух, і вытрашчваю на лоб вочы. Словамі ацаніць выбар саранчы немагчыма.
— Цяпер я разумею, як ты пішаш, — камэнтуе Г., паслухаўшы пра муху і саранчу.
— Ня я пішу, жыцьцё піша.
Здаецца часам, што ня маеш наогул улады над сваімі ўчынкамі. Я, напрыклад, не хацела забіваць саранчу. Наадварот, дагэтуль такой прыгажосьці ніколі ня бачыла смачна-сакавіта-салатнай, нібы штучнай, нібы завадной траскучай цацкі. Але дачка да паўпрытомнасьці баялася насякомых увогуле і саранчы ў прыватнасьці. І дачка мелася неўзабаве вярнуцца са школы. Я спрабавала выгнаць саранчу ручніком у фортку з кухні. Я зачыніла дзьверы ў вялікі пакой, бо адтуль выгнаць было б цяжэй. Але дарма. Саранча ўчапілася за высокае месца на сьцяне, нібы прыклеілася. І тады я насуперак сабе пачала хвастаць ручніком па яскрава-зялёным цельцы што было моцы. Біла і ненавідзела кузурку за прыгажосьць, і шкадавала за ўпартасьць. А яна неяк зьдзіўлена глядзела з высокага месца, не варушылася. Ну, карацей, што тут казаць. Забіла і забіла. Паскудна мне было доўга пасьля вар’яцкай сьмерці кухоннай наведніцы. І цяпер бывае паскудна, як успомню. Вось і сёньня, калі пішу, напрыклад. І ад таго, што прызналася ў забойстве, лягчэй ня стала.
Але часткова я рэабілітавала сябе, калі ў Партугаліі жывучы і захапіўшыся фатаграфаваньнем, склала натурморт з саранчой. У цэнтры талеркі, значыцца, саранча, а па краях рэшткі ежы, якая засталася ад гасьцей зь вечара. Нараніцу з пахмельля трапіла на вочы дохлая вялікая саранча, якую прыперла на ўсялякі творчы выпадак з вуліцы, як і шмат што іншае вулічнае захоўвалася па скрынках-чамаданах, слоіках-мяшках на вялікім бальконе, ён быў таксама і фотамайстэрняй. Партугалія багатая на вулічныя сьмецьцевыя падарункі, але пра гэта трэба расказваць асобна.
Карацей, у пахмельным задуменьні я паклала саранчу на талерку, зазірнула ў вядро са сьмецьцем, а там прыгажосьці нявыкарыстанай! Костачкі ад чарэшні, ссохлыя чайныя пакецікі, запалкі, лімонныя мятыя кружочкі, вінныя коркі. Мне гэтае сьмецьце падалося ў тую далёкую раніцу неапісальна мастацкім, і рукі мімаволі пацягнуліся аздабляць гаспадарчымі адкідамі мёртвую саранчу.
Не ў апошняю чаргу зьняць своеасаблівы фотанэкралёг дапамаглі згрызоты сумленьня па забітай саранчы. І прыдумаць адпаведную назву: «Памінкі па саранчы».
3. Імя матылька. Ад «Уральскага сьледапыта» да «апалёна»
Для мёртвага пераліўнога матылька з паловай тулава я нічога асабліва памінальнага не зрабіла. У прынцыпе ня я ж яго зьнявечыла. Адзінае, высьветліла назву ў сяброўкі Аляксандры. Аляксандра — ляндшафтны дызайнэр, прасьцей кажучы, садавод і заадно ведае імёны ўсіх расьлін, жывёл і насякомых. Такое захапленьне рэдкае і каштоўнае. Ёй ня трэба было паказваць трупік пераліўны, дастаткова было апісаньня, каб вызначыць што гэта «переливница ивовая». Альбо «радужница большая ивовая, или переливница большая, или ирида (лат. Apatura iris) — дневная бабочка из семейства Nymphalidae» — гэта ўжо зь вікіпэдыі. Мой няшчасны матылёк быў хлопчыкам, аказваецца. Бо пераліваюцца толькі самцы-пераліўнікі. Чаму быў? І ёсьць, але мёртвы. Вось у слоіку пераліваецца і сухая блакітная страказа разам зь ім «красотка-девушка». «Красотка» таксама самец, бо сіняя, а самкі «дымчатыя». Аляксандра матылькамі захопленая так, што яе не спыніць падчас нашага традыцыйнага позьневечаровага шпацыру; яна моцна пашырыла мае павярхоўныя матыльковыя веды:
— Я ўпершыню прачытала пра матылькоў ў часопісе «Уральскі сьледапыт», калі малая была, калі мы ў Сібіры жылі. Дакладней, пра трапічных матылькоў Паўднёвай Амэрыкі. «Птицекрылки» завуцца. Часьцей за ўсё яны блакітныя. Лётаюць вельмі высока, у іх моцныя крылы, і злавіць іх проста так немагчыма.
— А як можна злавіць?
— Іх страляюць, разумееш? Страляюць шротам вельмі дробным... Эх! Калі б ты загадзя сказала, што пра матылькоў трэба, я б сур’ёзна падрыхтавалася.
— Мне ня трэба сур’ёзна, а спантанна. Што ты ўспомніш цяпер, тое і важней за ўсё.
— Канешне, матылькі прыўкрасныя і разнастайныя. Ты ведаеш, напрыклад, што найбольшыя доўгажыхары сярод матылькоў — гэта «паўлінава вока»? Inachis io па латыні. Ты ведаеш io?
— Займеньнік «я» па-італьянску, здаецца.
— Можа быць. Але ў дадзеным выпадку Іо — каханка Зэўса была, якую ператварылі менавіта за гэтую сувязь у карову. То бок матылёк, умоўна кажучы, «валавокі».
— Цікава, хто прыдумляе назвы для матылькоў?
— А вось хто адкрывае, той і прыдумляе, напэўна. У асноўным імёны бяруцца зь міталёгіі. Але ведаеш, каб адкрыць новага матылька, трэба быць чокнутым энтамолягам. Бегаць і ўсякіх казюлек адкрываць — справа не для звычайнага чалавека. Што табе яшчэ пра матылькоў расказаць? Ой, памятаю, чытала, як матылькоў для гербарыю апрацоўваюць спэцыяльнай марылкай. Мораць, каб яны памерлі, пасьля наколваюць спэцыяльнымі шпількамі.
— А я думала, матылёк павінен сваёй сьмерцю памерці, перад тым як трапіць у калекцыю.
— Не, не сваёй. Яго трэба замарыць. Забіць, так, забіць. Менавіта гэта мяне спыніла, калі я хацела калекцыянаваць матылькоў. Гідка мне забіваць іх. Лепей я табе раскажу клясную гісторыю пра жывых матылькоў зь дзяцінства, тут я такога ня бачыла. Калі мы летам хадзілі ў грыбы, самае прыгожае было, калі на падсохлых лужынах такая гразь шакаляднага колеру, і ўся лужына вільготная, крыху падсохлая, па якой так прыемна было басанож хадзіць, і яна поўнасьцю пакрытая матылькамі. Матылькі звычайныя: капусьніцы, баярышніцы, лімоньніцы, крушыньніцы. І ўсе яны сядзяць разам. Гэта яны так п’юць і махаюць крыламі сваімі. Незабыўная карціна! Я тут ніколі такога ня бачыла. Цэлае трапяткое маленькае мора. Праходзіш міма. Некаторыя адлятаюць. А некаторыя так і застаюцца.
— А я аднойчы ў цёці Ядзі бачыла вялізарнага матылька. Ён ляцеў нізка-нізка і павольна, над самым кропам. Як у запаволенай здымцы махаў крыламі, плаўнымі цяжкімі рухамі. Я думаю, так не бывае, ніхто не паверыць, мне патрэбныя сьведкі. А Ігар-пляменьнік хадзіў з вядром туды-сюды. Паліваў гарод. Я крычу: «Ігар, глядзі, які матылёк неверагодны!» Ігар стомлена, амаль не падымаючы галавы, можа дзясяты раз ідучы зь вёдрамі, змрочна адкамэнтаваў: «Здаровая сволач». І пацягнуўся згорблены ў грады. Як ты думаеш, што гэта быў за матылёк?
— Нават не здагадваюся. Самы буйны ў нас «стужачнік тапалёвы», яшчэ «апалён». Але іх можна сустрэць толькі ў лесе.
— Цёця менавіта на ўскрайку лесу жыве.
— Дык можа зь лесу і прыляцеў.
4. Жук-скарабей у сувязі з Аленам Дэлёнам
А жук-скарабей знайшоўся ля дому, на сьметніку. Жук упрыгожваў крыжык альбо «ключ Нілу», старажытнаэгіпэцкі сымбаль вечнага жыцьця. Ключ Нілу з жуком-скарабеем (сымбалем, між іншым, сонца) па цэнтры я павесіла на шыю, з той пары на шыі больш нічога не нашу. Не насіла. Бо выпадкова забылася ў менскіх сяброў. Сёньня быў напамін, што трэба хутчэй ехаць па амулет. Так я зразумела пасыл з кінастужкі Жана-Люка Гадара «Новая хваля» 1990 году. Трэці дзень запар ішоў бесьперапынны дождж. Невыпадкова стужка пачынаецца з навальніцы. Там, у самым пачатку, герой Алена Дэлёна ляжыць у траве ля шашы. Яго зьбіла дзяўчына ў кабрыялеце. Закахалася адразу, як нахілілася над ім, доўгія кучары зьмяшаліся з травой:
— Вы паранены? Вы паранены?
Ён маўчыць. У яго на шыі крыжык зь пятлічкай. Ключ Нілу! Я паставіла «стоп», як заўсёды ў выпадках, калі кіно кранаецца жыцьця. Напісала ў фэйсбук сябрам, ці на месцы эгіпэцкі крыжык. На месцы. Я ня стала глядзець кіно далей. А толькі гэты кадр пільна вывучаю, пакуль зьбіраюся да сярэдняй цёткі па першыя агуркі адкрытага грунту. Ален Дэлён ляжыць і ўсьміхаецца. Рыжая гаспадыня кабрыялета трымае яго за ключ. Выключыла нарэшце.
Па парку ішла сабе, курыла спакойненька, раптам чую шоргат колаў за сьпінай. Ня езьдзяць машыны па парку, тым больш па газоне. Нешта ня тое, азіраюся — хуткая дапамога 103.
У фільме па парку, бо рудая аказалася гаспадыняй палацу, перад палацам гіганцкі парк, там лёталі вольныя коні, садоўнік разважаў уголас:
«У нас не было часу пабачыць, як зацьвіў каштан, быццам ліхтар запаліўся альбо зазьзяў охрай дыван, раптам кінуты сярод маладых каласоў нэфрытавага колеру».
А ў нас хуткая ехала на дапамогу мужчыну, які стагнаў у паголенай невыразнай траве, раптам кінуты сярод маладых жанчын у стракатым летнім. Жанчыны акружылі яго і спрачаліся, ці то сам ён няўдала паваліўся — бо твар быў у крыві, ацёк страшна на левай шчацэ, на лбе шнар — ці то яго зьбілі. Бо было за што, казалі яны. За што? Для райцэнтру і свайго даволі сталага ўзросту мужчына быў апрануты зафарсіста. Я раней яго, здаецца, ня бачыла. Новенькі мужчына. Пальцы ў сярэбраных пярсьцёнках і адзін са скарабеем, ледзь бачным з-за крыві. Са скарабеем!
Мэдбраты пакешкаліся зь бінтамі і шпрыцам над мужчынам са скарабеем, ухапілі за каўнер і калашыны, закінулі на насілкі і зьехалі, а крывавы бінт валяецца сярод травы. Усе утаропіліся ў яго. Адна чарнабровая грэбліва скрывілася:
— Эта нармальна вабшэ?
І тут я сама ня ведаю навошта рванула да бінта, урачыста кінула ў сьметніцу і сышла не азіраючыся. Насамрэч мне хацелася ўзяць яго сабе. Як Дыяна зь фільму «Сабака на сене», набіўшы сымпатычнага ёй Тэадора па шчоках веерам да крыві, дала яму сваю хустачку выцерціся і пасьля забрала кроў на памяць. Мяне з гэтым мужчынам само сабой нічога не зьвязала, хоць ён і сымпатычны, нягледзячы на моцную зьбітасьць. Проста не хапае кіношнасьці ў правінцыйным жыцьці, напэўна.
Але назаўтра я ўсё ж атрымала белы тканкавы камячок — насоўку і нават самаробную, карункамі абвязаную. За тое, што бабулю незнаёмую да аўтобуснага прыпынку ад ГУМу давяла. Я мела вольны час, бабуля падалася цікавай. Мы ішлі пад ручку. Я несла бабуліну торбу і ўяўляла, быццам вяду ўласную, даўно мёртвую бабулю сваю. Вось чаму я павяла і прывяла куды трэба. Бабуля аддзячыла сьнежнай хустачкай, надушанай самотнай старасьцю аднапакаёвай кватэры: рамонкавай гарбатай, валяр’янкай, нафталінам, шмат чым няўлоўна родным і безнадзейным.
5. Паляваньне на мух з думкамі пра Таранціна
Хустачкавую пастараль тэрмінова патрабавалася разбавіць чым-небудзь жорсткім, пажадана кіношным. «Забіць Біла» Квэнтына Тарантына я па дарозе прыдумала для вечаровага прагляду, тое што трэба. Выбару паспрыяла і нядаўна чытаная «Белая муха, забойца мужчынаў» Альгерда Бахарэвіча пра банду дзяўчат. Бо і «Kill Bill» пра дзявоцкую банду, гэта ўсім вядомы факт. Нечаканыя заўважыла паралелі кнігі зь фільмам. І тых, і тых пяцёра. Гэта раз. Па адной азіятцы ў кожнай бандыцкай кампаніі. Гэта два. У Тарантына — японка, у Бахарэвіча — тыбэтка. Нават імёны сугучныя: О-Рэн і Царонг. Гэта тры. Я ня вытрымала, напісала Альгерду, што пад уплывам ягонага раману гляджу «Kill Bill», а ён ня бачыў фільму. Ну і ну. Дадатковае пацьвярджэньне, што сапраўдныя артысты, у шырокім сэнсе слова «артыст» (ад лацінскага ars — мастацтва), падключаныя да космасу.
Кіно даглядзела. Ластаўка за расчыненым акном у вільготным марыве праляцела, запрашаючы выйсьці. А я і праз акно чую водар жнівеньскі трапічны, быццам падсунулі да нас нябачнае мора. Блізкасьць неіснуючага мора натхняе больш, чым рэальны акіян побач, раптам падумала я і ўключыла кіно пра кіно. Кіно пра тое, як здымалі «Kill Bill». Адкрыты чалавек Тарантына, не хавае сакрэтаў майстэрства. Расказвае падрабязна такую гісторыю, мне яна вельмі спадабалася, што апішу. У Токіё, падчас японскай часткі здымкаў, Тарантына пачуў музыку ў краме адзеньня. Музыка ўразіла:
— Што гэта?
— «5, 6, 7, 8». Дзявоцкі гурт, — адказвае прадавец.
— Я хачу купіць.
— Схадзіце ў любую музычную краму, яны папулярныя, паўсюль ёсьць.
— У мяне хутка самалёт. Прадайце, умаляю!
— Гэта крамная копія, не прадаецца.
— Патэлефануйце тады начальству. Скажыце, утрая аплачу.
І калі Тарантына, прыціснуўшы дыск да грудзей, ляцеў дахаты, у галаву яму прыйшла ідэя ідэяў: запрасіць дзяўчат з гурту на здымкі.
— Я прапанаваў гэта сваёй камандзе, і яны пагадзіліся, што гэта ўдалы ход: тры сымпатычныя дзяўчыны самі граюць на інструмэнтах і сьпяваюць па-японску. Я вырашыў апрануць іх у неймаверныя сукенкі 70-х. Калі яны зьявіліся на здымачнай пляцоўцы, дык усе прысутныя літаральна звар’яцелі! — у Тарантына павільгатнелі вочы ад эмоцыяў. Прыемна замілоўвацца разам зь вялікім рэжысёрам адкрыцьцю можа і не сусьветнага маштабу, але нечага нечаканага ў сабе, якое падказвае новыя ідэі. Сто адсоткаў з космасу. Больш няма адкуль.
Тарантынаўская прыдумка была такая крутая і простая, ён быццам ня верыў, што прыдумаў гэта сам, і я разважала, а цікава, якая ўсё ж такі моц — мастацкі твор, калі яго падтрымлівае сусьвет, нават гэтае эсэ, калі ручніком прыхлопнула кусачую муху на сьцяне мамінага пакою. Мама зацаніла трапнасьць і са сьмехам пахвалілася, што злавіла муху раніцай. У палёце. Мама ня ходзіць ужо пару гадоў і таму злоўленая муха — дасягненьне высокай клясы. Колькі памятаю, мама лавіла мух у палёце. Ніколі ня брала ручнік, напрыклад, каб смальнуць па мусе на сьцяне, хоць гэта шмат лягчэй. Толькі дзеля таго, каб не засталося плямы на пабелцы, мама навучылася забіваць мух на ляту. Ёсьць куды імкнуцца.
6. Адказ Набокава пасьля кропкі
Кропка. Я выправілася па белы наліў да сяброўкі, зь лекцыямі Ўладзіміра Набокава па расейскай літаратуры ў навушніках. Гаворка вялася пра «Рэвізора» Мікалая Гогаля. І нечакана — хто б мог падумаць, дзе знойдзецца адказ на пытаньне, чаму матылёк пераліваецца — Набокаў пранікнёным голасам майстра дубляжу, актора Яўгена Цярноўскага, сказаў:
«Вся пьеса, в сущности состоит из особой смеси различных вульгарностей, и выдающееся художественное достоинство целого зависит не от того, что сказано, а от того, как это сказано, от блистательного сочетания маловыразительных частностей. Как в чешуйках насекомых поразительный красочный эффект зависит не столько от пигментации самих чешуек, сколько от их расположения, способности преломлять свет, так и гений Гоголя пользуется не основными химическими свойствами материи, а почти невидимыми частицами воссозданного бытия».
Сапраўды, хто як не Набокаў, мятлікалюб і мятлушказнаўца, мог адказаць на матыльковае пытаньне?
