Пасьля зьмены ўлады Вярхоўная Рада Ўкраіны ўхваліла пакет дэкамунізацыйных законаў, згодна зь якімі ўведзеная забарона на камуністычную ды нацысцкую сымболіку, былі адкрытыя архівы часоў савецкага КДБ і афіцыйна замест Вялікай Айчыннай вайны замацаваная назва Другая сусьветная. Паводле ўкраінскага Інстытуту нацыянальнай памяці, згодна з заканадаўствам, 1 012 населеных пунктаў маюць атрымаць новыя назвы, і зьнесеныя больш як 5,5 тысяч помнікаў Леніну.
Днепрапятроўск стаў Дніпром, Кіраваград — Крапіўніцкім, палтаўскі Камсамольск — Гарышнімі Плаўнямі, большасьці крымскіх сёлаў вернутыя крымскататарскія назвы...
Дэкамунізацыя ва Ўкраіне стала ўжо ня столькі палітычнай, колькі сацыяльнай зьявай, празь якую выяўляецца стаўленьне ўкраінцаў да савецкага мінулага, сучаснай палітычнай сытуацыі, узровень іх палітычнай сьвядомасьці і запыт на ўмацаваньне нацыянальнай ідэнтычнасьці. Ці засталося ў гэтым працэсе месца для беларускай тапанімікі?
Беларускія назвы ў Кіеве
Большасьць беларускіх назваў кіеўскія вуліцы атрымалі ў 50-60-я гады мінулага стагодзьдзя. Пераважна яны маюць геаграфічнае накіраваньне — Гомельская і Брэсцкая вуліцы ў Падольскім раёне Кіеву, Беларуская вуліца і Брэст-Літоўскі завулак — у Шаўчэнкаўскім. У спальным раёне Баршчагоўка знаходзіцца плошча Герояў Брэста.
Зь імянных — толькі вуліца ў гонар беларускага паэта Якуба Коласа (Сьвятошынскі раён) і гісторыка-этнографа беларускага паходжаньня Мітрафана Доўнар-Запольскага (Шаўчэнкаўскі раён).
Дарэчы, як і ў Менску, назвы вуліц і станцый мэтро Кіева маюць геаграфічныя неадпаведнасьці, якія могуць заблытаць турыстаў. Напрыклад, Менская вуліца знаходзіцца на Падоле, а аднайменная станцыя мэтро — на Абалоні (гэты адміністратыўны раён Кіева некалі называўся Менскім). Адлегласьць паміж імі больш як 10 кілямэтраў.
Станцыя «Менская» атрымалася вельмі беларускай: як і станцыі Менскага мэтрапалітэну, яна знаходзіцца на невялікай глыбіні, а ўздоўж столі суцэльнаю паласой праходзіць беларускі арнамэнт.
Найбольш старажытная беларуская вуліца ў Кіеве — Рагнедзенская, названая ў 1869 годзе ў гонар дачкі полацкага князя Рагвалода, жонкі вялікага князя Кіеўскага Ўладзіміра Сьвятаславіча.
Яна месьціцца ў цэнтры Кіева, на адрозьненьне ад іншых беларускіх тапонімаў, і вельмі кароткая — усяго 230 мэтраў. Са старажытнай архітэктуры тут захавалася толькі некалькі жылых дамоў, пабудаваных у другой палове ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзяў, у тым ліку і дом князя Мяшчэрскага. У ім дзейнічала Кіеўскае літаратурна-артыстычнае таварыства — цэнтар украінскіх інтэлектуалаў, які праславілі вядомыя ўкраінцы — паэтка Лэся Ўкраінка і кампазытар Мікола Лысенка.
Перакрыжаваньне беларускай тапанімікі
У рашэньні выканаўчага камітэту Кіеўскай рады дэпутатаў працоўных (ад 31 кастрычніка 1967 году) пра прысваеньне імені Якуба Коласа двум безназоўным вуліцам, аб’яднаным у адну, нават не пазначаная інфармацыя пра беларускага паэта, у той час як у гэтым жа дакумэнце імёны іншых пэрсонаў суправаджаюцца тлумачэньнямі накшталт «выдатная савецкая пісьменьніца» пры абгрунтаваньні назвы вуліцы імя Ванды Васілеўскай.
РІШЕННЯ № 1826 виконавчого комітету Київської міської Ради депутатів трудящих
— Безумоўна, вуліца Якуба Коласа застанецца ва ўкраінскай сталіцы. Ні ў каго не ўзьнікае нават думак пра яе перайменаваньне. Ён — частка беларускай, а таму і сёньняшняй украінскай культуры, і добрасуседзкіх адносін паміж Украінай і Беларусьсю, — кажа супрацоўнік украінскага Інстытуту нацыянальнай памяці Паўло Падабед.
Вуліца Мітрафана Доўнар-Запольскага — ужо дэкамунізацыйная назва. З 30-х гадоў да 2015-га вуліца насіла імя ягонага сына Ўсевалада — аднаго зь кіраўнікоў барацьбы за ўсталяваньне савецкай улады ў Кіеве, які ў 1917-1918 гадах арганізаваў першыя атрады Чырвонай гвардыі. Калі зьявіліся пляны перайменаваць вуліцу рэвалюцыянэра беларускага паходжаньня, суполка беларусаў у Кіеве выступіла зь ініцыятывай ушанаваць такім чынам памяць аўтара больш як 150 прац па гісторыі Кіеўскай Русі, Расеі, Літвы, Беларусі і Ўкраіны. Мітрафан Доўнар-Запольскі падрыхтаваў у 1926 годзе да выданьня кнігу «Гісторыя Беларусі», але яна выклікала абурэньне ў тагачаснай бальшавіцкай улады і была забароненая.
Кіеўскія ўлады абяцаюць, што з часам на гэтай вуліцы будзе ўсталяваны і памятны знак беларускаму гісторыку-этнографу, а пакуль нават зьмена ўказальніку не спатрэбілася. На вуліцы захаваўся комплекс дарэвалюцыйных казарменных будынкаў, у частцы якіх цяпер разьмяшчаецца Камандаваньне сухапутных войскаў Украіны.
Вуліца Доўнар-Запольскага перасякаецца зь Беларускай вуліцай. Сёлета яна стала вядомая тым, што на ёй быў усталяваны мэмарыяльны знак на ўшанаваньне памяці беларусаў, якія загінулі ў часе Эўрамайдану і на ўсходзе Ўкраіны — Міхайла Жызьнеўскага, Алеся Чаркашына і Віталя Ціліжэнкі — украінца, які ваяваў у складзе тактычнай групы «Беларусь» батальёну «Правы Сэктар». Празь пяць месяцаў пасьля адкрыцьця тут кожны дзень стаяць жывыя кветкі.
Дагэтуль Беларуская вуліца часьцей прываблівала аматараў гарадзкой скульптуры. У 2011 годзе на яе пачатку ўсталявалі «помнік» чаравікам страхавога агента, які іх стаптаў у пошуках кліентаў. Скульптура ўвайшла ў кнігу рэкордаў Украіны як самы вялікі абутак, які можна прымераць: бронзавыя чаравікі выкананыя ў 92-м памеры.
Ці будуць новыя беларускія назвы?
Сёлета ў лютым украінскія актывісты, якіх падтрымалі і беларусы, выйшлі з ініцыятываю перайменаваць вуліцу маршала Жукава ў адным са спальных раёнаў Кіева на вуліцу Міхайла Жызьнеўскага. У траўні імем беларуса-героя Нябеснай сотні назвалі адну з вуліц у горадзе Оўруч Жытомірскай вобласьці.
У ліпені, праз два дні пасьля гібелі беларускага журналіста Паўла Шарамета, актывісты зарэгістравалі на сайце Кіеўскай гарадзкой дзяржаўнай адміністрацыі пэтыцыю пра перайменаваньне ў яго гонар вуліцы Суворава, хаця на той час яна ўжо прайшла «інвэнтарызацыю» — цяпер гэтая вуліца носіць імя ўкраінскага ваеннага дзеяча, генэрал-палкоўніка Арміі Ўкраінскай народнай рэспублікі Міхайла Амеляновіча-Паўленкі. Пакуль гэтую ініцыятыву падтрымалі толькі 502 асобы, а для разгляду неабходна сабраць 10 тысяч подпісаў.
Ва Ўкраінскім інстытуце нацыянальнай памяці мяркуюць малаімаверным, што абедзьве ініцыятывы будуць падтрыманыя камісіяю па перайменаваньні.
Ад дэкамунізацыі да дэкалянізацыі
На этапе перайменаваньняў населеных пунктаў і зносу помнікаў Леніну працэс дэкамунізацыі ва Ўкраіне прайшоў амаль без ускладненьняў. Канфлікт між урбаністамі-культуролагамі і патрыётамі абвастрыўся, калі справа дайшла да вызначэньня лёсу мазаік і барэльефаў, як складовых частках архітэктурных комплексаў, а таксама помнікаў савецкім дзеячам, створаных вядомымі ўкраінскімі скульптарамі.
Калі ўлады марудзяць з арганізацыяй цывілізаванага дэмантажу, перавагу бяруць эмоцыі. Стыхійны разбор актывістамі помнікаў Чэкістам (скульптар Васіль Барадай і архітэктар Анатоль Ігнашчанка) у Кіеве, Першай коннай арміі на Львоўшчыне (скульптар Валянцін Барысенка, архітэктар Анатоль Консулаў), барэльефаў на Ўкраінскім доме (таксама ў выкананьні скульптара Валянціна Барысенкі) абвастрылі дыскусіі між патрыётамі і адмыслоўцамі.
— Мы не спрачаемся з працэсам дэкамунізацыі, ён надзвычайна важны, хаця, на жаль, і адбываецца зь вялікім спазьненьнем. Мы гаворым толькі пра тое, як вярнуць гэты працэс у прававое рэчышча. Пра помнікі часьцей гавораць як пра сымбалі, а не як пра мастацкія абʼекты. Вось да прыкладу помнік чэкістам скульптара Барадая. Але ж ён зрабіў таксама і помнік Радзімы-Маці, і легендарным заснавальнікам Кіева, які стаіць на Набярэжнай (у Кіеве). Чаму такая выбіральнасьць да твораў гэтага скульптара? Наступны прыклад — помнік Першай коннай арміі. Усё, што зь ім адбылося, ня мае ніякага дачыненьня да дэкамунізацыі. Ёсьць законы, якія гавораць пра захаваньне культурнай спадчыны. Апроч таго, усе мы ведаем, што ў савецкі пэрыяд існавала традыцыя аздабленьня прыпынкаў мазаікамі, размалёўваньня сьцен у бібліятэках... Вельмі часта ў малых населеных пунктах іх або проста зафарбоўваюць, або ў лепшым выпадку дамалёўваюць трызубец зь сіне-жоўтым сьцягам. Мне здаецца, што трэба мяняць рыторыку з савецкага манумэнтальнага мастацтва на ўкраінскае мастацтва савецкага пэрыяду. І яшчэ вельмі вялікая праблема — што будзе на пастамэнтах, якія застаюцца пасьля зносу помнікаў? У лепшым выпадку на іх ставяць крыж ці сьцяг Украіны. Але мы маем памятаць, што пастамэнт — неадʼемны элемэнт самога помніка, — кажа куратар мастацкага кірунку Ўкраінскага крызіснага мэдыяцэнтру Леанід Марушчак.
На думку кіраўніцы Цэнтру ўрбаністычных дасьледаваньняў Нацыянальнага ўнівэрсытэту «Кіева-Магілянская акадэмія» Ўладзіславы Осьмак, працэс дэкамунізацыі занадта пагрузіўся ў трагічнае вымярэньне:
— Ва Ўкраіне амаль кожны чалавек перажывае стрэсавы стан, у велізарнай колькасьці людзей — посттраўматычны сындром, таму ўсё, што адбываецца, успрымаецца вастрэй, чым магло б успрымацца ў іншых абставінах. Тое, як адбываецца працэс дэкамунізацыі, яшчэ больш паглыбляе наш нацыянальны комплекс ахвяр. Мне здаецца, што нам, спэцыялістам, якія маюць доступ да СМІ, варта было б паспрабаваць зьмяніць фокус, ад размовы і дзеяньняў у сыстэме каардынатаў «кат — ахвяра — пакараньне — рэванш» перайсьці да размоў і ў кантэксьце стварэньня. Калі мы зможам перанесьці акцэнт на сумесную творчасьць і ўбачым у гэтым не абмежаваньні і забароны, а магчымасьці, то, мне здаецца, усё стане нашмат больш карысным для грамадзтва.
Як найлепшую форму такой сумеснай творчасьці ў барацьбе з сымбалямі камуністычнага пэрыяду, адмыслоўцы наводзяць прыклад першага рэктара Кіева-Магілянскай акадэміі Вячаслава Брухавецкага. Ён яшчэ ў 1996 годзе вырашыў пакінуць на будынку навучальнай установы мазаіку савецкіх часоў, калі там разьмяшчалася ваенна-палітычнае вучылішча. На сьцяне Акадэміі цяпер месьціцца шыльдачка з надпісам: «Мы пакідаем мазаіку як сымбаль эпохі таталітарнага рэжыму. Хай гэта стане перасьцярогай нашчадкам. Будзем мудрымі, каб не паўтарылася гэтае беспрасьвецьце».
Зь вялікімі праблемамі сутыкаюцца і музэі, у якіх больш як 70 адсоткаў фондаў зьвязаныя з савецкім часам. Адмыслоўцы абяцаюць у верасьні выдаць «мэтадычку», якая мае дапамагчы пазьбегнуць канфліктаў пры правядзеньні дэкамунізацыі ды ўнікнуць усеагульнага, а часам нават барбарскага, зьнішчэньня твораў ці аб’ектаў, якія маюць мастацкую каштоўнасьць.
У той жа час кіраўнік Украінскага інстытуту нацыянальнай памяці Ўладзімер Вятровіч мяркуе, што наступным этапам дэкамунізацыі мае стаць прызнаньне савецкага пэрыяду Ўкраіны акупацыяй: «Калі мы гаворым пра аснову савецкай улады ва Ўкраіне, трэба разумець, што ва Ўкраіне яна была ўсталяваная сілай, яна была экспартаваная звонку. Я перакананы, што мы павінны гаварыць пра савецкую акупацыю».
А ў наступным годзе, калі споўніцца сто гадоў Кастрычніцкаму перавароту, у Кіеве плянуюць адкрыць Музэй таталітарнага рэжыму. Папярэдне абмяркоўваецца тэрыторыя былой Выставы дасягненьняў народнай гаспадаркі. Менавіта туды маюць быць зьвезеныя і помнікі, прызнаныя адмыслоўцамі мастацкай каштоўнасьцю. Калі за гэты час актывісты ня зьнішчаць іх канчаткова.
