«А калі і ты таксама пападзеш ў турму, То тады канца ня будзе гору маяму»

Сёлета спаўняецца 105 гадоў з дня нараджэньня аднаго забытага паэта. Гэты паэт не пакінуў заўважнага сьледу ў літаратуры. Але тым ня менш яго варта ўспомніць. Бо гэта быў адзін з тых людзей, якія жылі дзеля незалежнасьці Беларусі. 11 ліпеня 1911 году ў вёсцы Рачканы, што каля Ляхавіч, нарадзіўся Іван Патаповіч, паэт Янка Чабор. Пра яго пачуў упершыню сёлета. Падчас сваёй вандроўкі ў Вялікую Кракотку. Кракоцкая настаўніца Леанціна Жыткевіч родам з тых самых Рачкан.

— У нашай вёсцы жылі багатыры. Бацька ў І сусьветную вайну быў у Германіі і там многаму навучыўся. Зарабіў грошай, купіў многа лесу, зямлі. Гаспадарка была вялікая. Наймалі. Сын і дачка вучыліся ў Вільні.

Іван Патаповіч быў з заможнай сялянскай сям’і. У бацькі быў свой млын. Сам Іван пасьля вучобы ў Вільні займаўся гандлем, меў свой каапэратыў. Сродкі ад якога ішлі на дапамогу бяднейшым аднавяскоўцам і на беларушчыну.

— Ён у вёсцы адкрыў сваю краму. Называлася «Рунь». За свае ўласныя сродкі. Ён прасіў бацьку дазволіць аднавяскоўцам браць дровы зь ягонага лесу. Асабліва тым, хто бяднейшы. У краме прадавалі мыла, газу, соль. І гэта ўсё можна было ўзяць напавер. А бедным бясплатна маглі даць.

Вось што пра Патаповіча піша ў сваёй кнізе «Дзе скарб ваш» Янка Брыль:

«Ня надта моцны паэт з псэўданімам Янка Чабор, Патаповіч у самым пачатку 1934 года быў адказным рэдактарам першага і апошняга нумара часопіса „Літаратурная старонка“, легальнага органа „Літаратурнага фронту сялянска-рабочых пісьменьнікаў“, з-за гэтага апынуўся на Лукішках, а ў роднай вёсцы, пакуль ён сядзеў, сёй-той і пасьмейваўся: „За ўсё адказвае Янка Патаповіч“. У трыццаць сёмым ён ужо быў на волі, не дасядзеўшы сваіх пяці гадоў да канца, дзякуючы амністыі, аб’яўленай пасьля сьмерці Пілсудскага».

Леанціна Жыткевіч памятае, як галасіла маці Патаповіча, калі Івана пасадзілі ў Бяроза-Картускі лягер.

— Як яго пасадзілі, маці ішла па вёсцы, рвала валасы. Крычала. «Картуз-Бяроза», мне тады запомнілася. Ён выступаў за беларускасьць. Нацыяналіст. Я яго памятаю. У акулярах хадзіў. А я ў дзяцінстве лічыла — хто ў акулярах, той вельмі адукаваны і разумны чалавек. Туды многія прыходзілі ў акулярах.

У Рачканах, невялікай вёсцы, дзе жылых хат становіцца ўсё меней і меней, я быў зьдзіўлены тым, што першы ж сустрэты мною чалавек, немалады мужык нападпітку, ведаў пра Янку Патаповіча.

— Патаповіч ужо даўно памёр у лягерах. Пра яго нам бацькі расказвалі.

Марыя Каўбаса да вайны была маленькай дзяўчынкай. Але якую ролю ў яе сям’і адыгрывала сям’я Патаповічаў — ці, як іх называлі па-вясковаму, Цімохаў, — Марыя памятае да драбніц. Бо выжывалі часам толькі дзякуючы Патаповічам.

— У маіх бацькоў зямлі мала было. Мой бацька бандарныя работы рабіў. На гэта і жылі. Нам Патаповіч дапамагаў хлебам. І дахоўку далі на хату. Хаты тады дахоўкай крылі. Ён нас забясьпечваў. Але і тата дапамагаў яму. І мы жаць хадзілі. Ён нам дасьць і грошай, дасьць і павячэраць.

А вось народжаная перад вайной Аліна Брэчка яшчэ пасьпела папрацаваць на тым млыне, які забрала савецкая ўлада ў сям’і, самы актыўны чалец якой вітаў у 39-м прыход гэтай улады.

— Млын у іх быў не вадзяны, а на маторы! На нейкім бэнзіне. Малолі муку, крупу рабілі, сечку для ската. Я ў 72-м годзе прыняла фэрму, і там яшчэ малолі каровам.

Стары даваенны дом Патаповічаў — сапраўдны помнік гісторыі. Нават пачарнелы ад часу, з абваленымі бальконамі і разабранымі вэрандамі, гэты высокі двухпавярховы дом выглядае на сёньняшняй вуліцы драўляным замкам, караблём-прывідам, што нейкім цудам ацалеў пасьля шторму. Гаспадыня гэтага палаца — унучатая пляменьніца паэта Натальля Запольская. Гэтая маладжавая кабета даўно жыве ў сталіцы. Займаецца ІТ-бізнэсам. Вельмі прыемна зьдзівіла выдатная літаратурная мова гаспадыні дома. Гены перадаюцца ня толькі гаспадарлівыя.

— Дом з тых часоў. Патаповічы будавалі яго. У 1925-м пачалі, у 1927 зрабілі першую палову. Потым яе здавалі пад школу. Хадзілі пра іх такія чуткі, што Патаповічы хадзілі ў шараку, але куплялі маторы і вучылі дзяцей.

Дом Патаповічаў да нашых дзён такі і стаіць домам Патаповічаў. Для Беларусі рэдкі выпадак. Палова дома засталася за дзядамі маёй суразмоўцы, а другую, дзе была вясковая школа, яе стрыечны дзед адсудзіў на сваю карысьць у позьнесавецкія часы. Але ж чаму даваенны дом такі не па-вясковаму высокі? Няўжо ўся справа толькі ў заможнасьці ягоных гаспадароў? Аказваецца, да вайны Рачканы былі адным з цэнтраў штундызму. Была такая плынь у пратэстанцкім руху.

— Усе Патаповічы былі штундамі. Гэта плынь у пратэстантызьме. У Беларусі штунды былі ў Міры і ў Рачканах. Я знайшла ў сеціве вялікую кнігу аднаго з прапаведнікаў-штундаў. Ён шмат піша пра Рачканы, пра нашу сям’ю. Рачканскія штунды зьбіраліся ў гэтым доме.

Чым жа вылучаліся штунды сярод астатніх хрысьціян?

— Яны не пілі, ня елі мяса. Было вельмі чыста ў хатах. Калі дзед трапіў у Сыбір, яны вучылі чалдонаў гадаваць сьвіньні, рабіць хлявы, фарбаваць хаты, рабіць катлеты. Ну, шмат чаго. Дзед там пазнаёміўся з Дубоўкам. Мой сын пісаў рэфэрат пра Дубоўку. Мама мая вучылася нямецкай мовы ў Дубоўкавай жонкі. І дзякуючы гэтаму паступіла ў Інстытут замежных моваў, калі ў Беларусь вярнуліся.

Янка Брыль так успамінаў сваё апошняе спатканьне з Патаповічам. У 1938 годзе.

«Я прыяжджаў да яго са сваімі рукапісамі, мы іх, трэба думаць, чыталі, абмяркоўвалі маю задуму выдаць зборнік апавяданьняў, у чым ён браўся мне дапамагчы — і рэдагаваньнем, і віленскімі выдавецкімі знаёмствамі. Ад усяго гэтага ў мяне застаўся толькі рукапіс перакладу апавяданьня Гаршына „Чатыры дні“, які я пасылаў яму і атрымаў, адрэдагаваны па маёй просьбе, зь невялічкай рэцэнзіяй у канцы, якую хочацца працытаваць. Як сумна-цёплы напамін пра яшчэ адно сяброўства, абарванае лёсам».

Ці мог лёс быць больш літасьцівы да Патаповіча? Вось ягоны верш, напісаны ў 1934 годзе.

Як можна арыштаваць такога актыўнага рэвалюцыянэра і прыхільніка сацыяльнай справядлівасьці? Але была ў Янкі Чабора адна якасьць, якой бальшавікі не даравалі. Кажа Натальля Запольская.

— Янка быў вельмі актыўны. І таму яго першым узялі. За актыўнасьць. У майго дзеда на другім паверсе стаялі дзьве дарагія рэчы — канапа і радыё. І дзед з бабуляй слухалі гэтае радыё і дзівіліся з савецкага жыцьця. «Яны ж усе разам. Працуюць у калгасах. Ня тое, што адзін тут б’ецца на гэтых сотках». Але прыйшлі саветы, і Янка паехаў у Ляхавічы глядзець — што гэта за «саветы»? Зьезьдзіў, паглядзеў. Вераўчаныя лейцы на конях, салдаты вяроўкамі падперазаныя. Усе кураць. Матам лаюцца так, што вушы вянуць. Тут ніхто ня лаяўся. Нават з тых, хто ня быў у штундах. Яму сёе-тое стала зразумела. Але ён супакойваў сябе, што гэта нейкія несапраўдныя саветы. У 39-м яго выклікалі ў Ляхавічы. Яму казалі: «Не хадзі». «Але ж гэта наша ўлада!» І пайшоў. Ён згінуў бязь весткі і бяз чутак. Я чула, што ён пахаваны ў Курапатах.

Янку Чабора не расстралялі ў Курапатах. Бо Леанціна Жыткевіч памятае, як у часы адлігі ў Рачканы прыйшоў былы вязень ГУЛАГу. Шукаў сваякоў Івана Патаповіча, зь якім пасябраваў у лягеры.

— Адтуль чалавек вызваліўся і шукаў родзічаў Патаповіча. Гэты чалавек расказваў, што яны там руду здабывалі. Кажа: «Акуляры спадуць. Ён упадзе. Кроў з носу і з роту хлынула. Так і памёр». А ці знайшоў каго той чалавек? Бацькоў жа вывезьлі. Можа, бацькі на той час і вярнуліся...

А няўжо самі рачканцы не маглі заступіцца за свайго аднавяскоўца? За сям’ю млынара, які столькім дапамог? Пра гэта вельмі вобразна кажа Аліна Брэчка.

— Вывезьлі ўсю сям’ю гэтага млынара. Бо не любілі. Я дваццаць гадоў адрабіла на фэрме. І не любілі. І сёньня мо хто ня любіць. Каб зьмянілася ўлада, дык мяне трэба таксама караць. Бо нехта хацеў скрасьці, а я не давала. Не любілі людзі. Але людзі самі былі добрыя.

З паэтычнай спадчыны Янкі Чабора засталося некалькі рэвалюцыйных вершаў. Але выдатная памяць Леанціны Жыткевіч захавала невядомы Чабораў верш з трыццатых гадоў. Выдатная магла б быць песьня.