Наталка Бабіна: Наша «стабільнасьць» — звычайны застой

У нядаўнім «Кніжным арсэнале» ў Кіеве бралі ўдзел і беларускія пісьменьнікі ды выдаўцы. Чаму беларускае кнігавыданьне выглядае блякла на тле кнігавыданьня ўкраінскага? Чаму раман на беларускую тэматыку стаў бэстсэлерам у Польшчы і ва Ўкраіне, але застаецца невядомым беларускаму чытачу? Госьцяй перадачы — старшыня Таварыства ўкраінскай літаратуры пры Саюзе беларускіх пісьменьнікаў Наталка Бабіна.

— Наталка, найперш віншую зь нядаўнім юбілеем. Але вы чамусьці паперадзе юбілею ўласнага ставіце чарговыя ўгодкі Таварыства беларускай літаратуры, якое вы стварылі два гады таму. Няўжо яго дзейнасьць для вас мае такое вялікае значэньне?

— Дзякуй за віншаваньне. Такая дата — 50 год — трохі палохае і прымушае падводзіць пэўныя вынікі. Сапраўды, калі я думаю пра тыя гады, якія ўжо за плячыма, то дзьве найгалоўнейшыя для мяне падзеі — гэта нараджэньне маіх дзяцей і стварэньне Таварыства ўкраінскай літаратуры. Для мяне гэта сапраўды вельмі сур’ёзна. Я шмат сілаў аддаю таварыству і намагаюся рабіць усё, каб ажыцьцявіць тую мэту, якую мы ставілі перад сабой у 2014 годзе. А мэта адна — спрыяць узаемазбліжэньню беларускай і ўкраінскай літаратураў. Два гады таму Ўкраіна была ў вельмі цяжкай сытуацыі, тады распачалася расейская ваенная агрэсія, і стварэньне таварыства было як знак салідарнасьці з нашага боку.

— Нядаўна вы прадстаўлялі сваё таварыства на «Кніжным арсэнале» ў Кіеве. Калі параўнаць стан кнігавыданьня ва Ўкраіне, дзе фактычна не спыняецца вайна, і ў «сильной, процветающей Беларуси», дзе мір і стабільнасьць, на чыю карысьць будзе вынік?

— Сапраўды, калі называць рэчы сваімі імёнамі, Украіна знаходзіцца ў стане вайны. І пры гэтым у Кіеве праходзіў грандыёзны «Кніжны арсэнал». Я нікога не хачу пакрыўдзіць, але штогадовы кніжны кірмаш, які ладзіцца ў нас Міністэрствам інфармацыі, з украінскім нават параўнаць не выпадае. Ня той маштаб. На «Кніжным арсэнале» было прадстаўлена нашмат больш выдавецтваў, праектаў, ініцыятываў. Мне падаецца, што менскі кірмаш робіцца як нешта адчэпнае. Трэба, каб быў, — няхай будзе. А ў Кіеве я пабачыла проста росквіт украінскага кнігавыданьня. Уявіце сабе велізарнае памяшканьне «Кніжнага арсэналу», перад якім стаіць чарга ахвотных туды трапіць, і трапіць не бясплатна — трэба яшчэ купіць квіток, па ўкраінскіх мерках даволі дарагі — 50 грыўняў. Чарга такая, што канца не відаць. Уразіў мяне і ўзровень імпрэзаў, якія там адбываліся, тая культура дыскусій, уменьне дыскутаваць, не загаворваць праблемы, а ставіць вострыя пытаньні і спрабаваць знаходзіць на іх адказы. Відаць, тое, што вы назвалі беларускай стабільнасьцю, можна схарактарызаваць, як звычайны застой. Праблема ў тым, што ў Беларусі існуюць дзьве паралельныя плыні культуры. Адну намагаецца ўзначаліць дзяржава, што спараджае, напрыклад, такія нікому не патрэбныя кніжныя кірмашы. Другая плынь аб’ядноўвае незалежных творцаў, якіх дзяржава баіцца. А ва Ўкраіне, нягледзячы на вайну, — інтэлектуальны творчы выбух. Перад украінскай дзяржавай стаяць вялікія выклікі, і інтэлектуалы, пісьменьнікі шукаюць адказы на складаныя пытаньні. У гэтым сэнсе мне вельмі спадабалася выказваньне вядомага ўкраінскага пісьменьніка Аляксандра Ірванца: «Новы ўкраінскі Рэмарк бегае цяпер у зоне АТА з аўтаматам».

— Як вы ўспрынялі перамогу прадстаўніцы Ўкраіны Джамалы на конкурсе Эўрабачаньня? Ці сапраўды там вырашыла ўсё палітыка, як заявілі расейскія афіцыйныя СМІ?

— Гэта быў той рэдкі выпадак, калі я сапраўды глядзела фінал Эўрабачаньня. І калі пасьля напружанай паўзы аб’явілі пра перамагу Джамалы, я ад радасьці скакала па хаце! Што б там ні казалі расейскія СМІ, у Джамалы была вельмі моцная песьня, гэта прыклад таго, як сапраўды таленавіты творца павінен ставіцца да таго, што ён робіць. Тая песьня — як крык душы, крык сэрца. Мая малодшая дачка, якой цяпер 16 гадоў (падлеткавы ўзрост, калі да ўсяго крытычна ставяцца), сказала, што ў яе беглі мурашкі па скуры, калі яна слухала выступ Джамалы. З другога боку, што значыць — паўплывала палітыка? Ясна, што мы жывем ня ў вакуўме. Камусьці з нашых дзяржаўных дзеячоў хацелася б, каб мы былі ідыётамі — не ў мэдыцынскім, а ў грамадзкім сэнсе гэтага слова. Ідыётамі ў старажытнай Грэцыі называлі людзей, якія не прымалі ўдзелу ў грамадзкім жыцьці. Але ж людзі — не ідыёты. На маю думку, чым менш творца дыстанцуецца ад палітыкі, тым больш у яго шанцаў дайсьці са сваімі творамі да людзей.

— Што сёньня заахвочвае беларускага літаратара пісаць? Ганарараў фактычна няма, наадварот, многія выдаюцца за свой кошт. Што прымушае вас садзіцца за пісьмовы стол?

— Ёсьць рэчы, пра якія магу расказаць толькі я. Я ня той пісьменьнік, які піша шмат. У мяне наробак невялікі, але ёсьць рэчы, пра якія я мушу расказаць. Яны мяне хвалююць, яны мне падаюцца важнымі, я прачынаюся зранку, і першыя мае думкі пра іх. Сапраўды, цяперашні стан беларускай літаратуры проста катастрафічны. Мы павінны разумець, што калі наклады вельмі таленавітых пісьменьнікаў у нас ад 100 да 500 асобнікаў, то гэта кнігі-сувэніры. Гэты катастрафічны стан трэба неяк зьмяняць. Мне здаецца, што для выратаваньня беларускай літаратуры вельмі важным было б, напрыклад, каб нейкім чынам праявіла сваю беларускасьць наша нобэлеўская ляўрэатка Сьвятлана Алексіевіч, якая мае велізарны аўтарытэт па ўсёй плянэце. Гэта было б прыгожым жэстам, калі б яна рызыкнула свой наступны твор напісаць усё ж па-беларуску. Для яе ж беларуская мова, яна гэта падкрэсьлівае, не чужая.

— Пры сёньняшніх накладах, пры фактычнай адсутнасьці беларускамоўнага кніжнага рынку немагчыма вызначыць, пра што хоча чытаць народ, пра што мусяць пісаць літаратары. У вас ёсьць нейкае рашучае меркаваньне на гэты конт?

— Пісаць літаратар павінен на мяжы таго, што ён можа вынесьці. Для мяне адкрыцьцём на «Кніжным арсэнале» быў раман польскага пісьменьніка Ігнацыя Карповіча «Сонька». Ён быў выдадзены па-ўкраінску. Карповіч — беларус з Падляшша, ён піша пра тое, як чалавек губляе сваю беларускую ідэнтычнасьць, губляе сваю мову. Паказвае гэта на прыкладзе жаночага лёсу. Раман напісаны настолькі пранікнёна, што я, калі чытала, амаль увесь час плакала. А пісаўся раман, ён, дарэчы, невялічкі, 140 старонак малога фармату, 8 гадоў. У Польшчы ён мае вялікі посьпех, па ім у Беластоку пастаўлены спэктакль. Прычым, на галоўную ролю запрасілі беларускую акторку. Мне б вельмі хацелася, каб «Сонька» выйшла і ў Беларусі, бо там — пра беларусаў.

— Пасьля беларускага Нобэля крытыкі загаварылі, што ў беларускай літаратуры жаночае аблічча. І сапраўды, сёньня на слыху імёны жанчынаў-літаратараў. Ці існуе для вас гендэрная праблема ў літаратуры?

— Не існуе. Для мяне не істотна, жанчына ці мужчына піша, пра жанчынаў або пра мужчынаў той ці іншы твор. Насамперш літаратура павінна быць якаснай. Я са скепсісам стаўлюся да гендэрных разважаньняў і фэміністычных заклікаў — мне гэта ня блізка. Яшчэ раз хачу вярнуцца да раману Ігнацыя Карповіча. Ён — малады мужчына, але як пранікнёна і дакладна ён паказаў жаночую псыхалёгію, як ён апісаў каханьне, як ён апісаў сэкс вачыма жанчыны, як ён апісаў жаночае адзінокае жыцьцё! Мяне гэта вельмі ўразіла.

— Ведаю, што вы на сваёй сядзібе штогод 25 Сакавіка ўздымаеце бел-чырвона-белы сьцяг. Наколькі важна мець свае нацыянальныя сымбалі ня толькі ў душы, але і на высокім флягштоку?

— Калі мы ня будзем уздымаць на высокія флягштокі нацыянальны сьцяг, то нам туды павесяць сьцягі чужыя. Цяпер сытуацыя настолькі цяжкая і непрадказальная, што неабходна ўсюды, дзе толькі магчыма, падкрэсьліваць сваю беларускасьць. Мяне страшэнна ўразіла, як нядаўна ў Менску расейскага міністра замежных спраў Лаўрова прасілі ў кожным абласным горадзе адчыніць цэнтры расейскай навукі і культуры. Нехта трапна на адным з форумаў заўважыў, што расейцы ў гэтыя цэнтры будуць і танкі прывозіць... Хто іх ведае, што ў іх у галаве, што хочацца таму «русскому миру». У такіх умовах у нас проста няма іншага выбару. Калі мы хочам захаваць сваю дзяржаўнасьць і нацыянальную ідэнтычнасьць, то мусім уздымаць свае сьцягі на ўсіх флягштоках, дзе гэта толькі магчыма.