Чаму Эўракамісія фінансуе сур’ёзны праект «HoNESt» па вывучэньні ўзаемадзеяньняў беларускага грамадзтва і разьвіцьця ядзернай энэргетыкі, а беларускія ўлады абсалютна не зацікаўленыя ў супрацоўніцтве з грамадзтвам, у празрыстасьці і адкрытасьці, што тычыцца будаўніцтва АЭС у Астраўцы?
Пра гэта разважае Андрэй Сьцяпанаў, доктар сацыяльных навук, кіраўнік Дэпартамэнту палітычных і сацыяльных навук ЭГУ, дацэнт. Зь верасьня 2015 году ён каардынуе і выконвае праект Эўракамісіі «HoNESt: History of Nuclear Energy and Society», па-беларуску гэта гучыць як «Гісторыя ўзаемаадносінаў грамадзтва і ядзернай энэргетыкі».
— Раскажыце, што гэта за праект і чаму менавіта Эўрапейскі гуманітарны ўнівэрсытэт займаецца праблемамі ядзернай энэргетыкі? Быццам жа гэта не зусім гуманітарны кірунак.
— Гэта буйны праект — кансорцыюм, куды ўваходзяць больш за 20 унівэрсытэтаў Эўропы, і кожны займаецца пэўнымі краінамі. Я адказваю за Літву і Беларусь. А праблемамі Чарнобыля я займаюся ўжо шмат гадоў. Я абараняўся ўжо досыць даўно, і абарона была па сацыяльных навуках — палітычная сацыялёгія. Мая дысэртацыя была зьвязаная з вывучэньнем працэсаў ліквідацыі чарнобыльскай катастрофы на тэрыторыі Беларусі, якія розныя падыходы існавалі, перш за ўсё палітычныя, непасрэдна да вызначэньня наступстваў катастрофы. Таму мая дысэртацыя была на мяжы паліталёгіі і сацыялёгіі. Так што тэма гэтая цалкам гуманітарная, і я працягваў далей працаваць над доктарскай. І цяпер я працую ў галіне ядзернай энэргетыкі. У дадзены момант у нашым Дэпартамэнце палітычных і сацыяльных навук ЭГУ ёсьць буйны праект Эўрапейскай камісіі ў межах праграмы Horizon2020. Ён якраз прысьвечаны гісторыі разьвіцьця адносінаў грамадзтва і ядзернай энэргетыкі. Я вывучаю ў гэтым праекце два аспэкты: закрыцьцё атамнай станцыі ў Ігналіне ў Літве і будаўніцтва атамнай станцыі ў Беларусі. Я адказваю ў гэтым праекце за дзьве справаздачы па гэтых краінах — Літве і Беларусі.
— Што да будаўніцтва Беларускай АЭС у Астраўцы, вельмі непакоіць людзей шмат пытаньняў: што не было грамадзкага абмеркаваньня, не было ацэнкі ўзьдзеяньня на навакольнае асяродзьдзе. Літоўскі бок вельмі абураўся, што пляцоўка для будаўніцтва выбрана каля самай мяжы. На вашу думку, наколькі ўзважана і абгрунтавана было гэтае рашэньне — і неабходнасьць будаўніцтва ў Беларусі АЭС, і выбар гэтага месца? Бо Эўропа абвясьціла, што ня будзе купляць электраэнэргію, выпрацаваную на АЭС...
— Разумееце, ад самага пачатку будаўніцтва АЭС гэта настолькі палітычны праект, што якія б мы ні задавалі пытаньні наконт мэтазгоднасьці выбару месца, энэргетычнай мэтазгоднасьці атамнай станцыі ў Беларусі, сацыяльнай, эканамічнай мэтазгоднасьці — яны ўсе будуць упірацца ў палітычную волю. Мы будзем прыходзіць да адных і тых жа высноваў: так, трэба дывэрсыфікаваць крыніцы энэргіі ў Беларусі, так, трэба зьмяншаць залежнасьць ад паставак энэрганосьбітаў з Расеі, так, атамная станцыя гэтых праблемаў не вырашае. Яна, наадварот, узмацняе залежнасьць ад Расеі, яна, наадварот, уцягвае ўсю беларускую эканоміку, увесь беларускі бюджэт у даўгі. Вельмі шмат няпэўнасьці, як гэтая станцыя будзе працаваць, якія адмыслоўцы там будуць задзейнічаныя, і шмат няпэўнасьці, як само грамадзтва будзе ўспрымаць атамізацыю тэрыторыі краіны.
— У прынцыпе, беларускае грамадзтва напалоханае Чарнобылем, і яго непакоіць тое, што зьняты мараторый на будаўніцтва АЭС...
— Вось вы сьцьвярджаеце, што народ запалоханы Чарнобылем. Але пасьля Чарнобыля прайшло ўжо амаль 30 гадоў. На маю думку, у многіх прадстаўнікоў цяперашняга пакаленьня вельмі туманнае ўяўленьне пра Чарнобыль. Я мяркую па маладым пакаленьні. Для майго малодшага брата Чарнобыль — гэта кампутарная гульня, кіно альбо кніга-фэнтэзі, у яго зусім іншыя ўяўленьні: хочацца зьезьдзіць у чарнобыльскую зону, пашукаць там монстраў. Таму я ў цяперашні момант не магу сьцьвярджаць, што беларускае грамадзтва напалоханае Чарнобылем. Так, гэта было ў 1990-я гады, гэта адбілася на прыняцьці мараторыю ў 1998 годзе на будаўніцтва атамнай станцыі ў Беларусі. А цяпер, як мне здаецца, наша грамадзтва палохае ў большай ступені радыяцыя і анкалёгія.
— Але адразу паўстаюць пытаньні: чаму гэта такі закрыты праект, чаму не было ацэнкі зьнешняга ўзьдзеяньня на навакольнае асяродзьдзе, чаму не прыслухоўваюцца да думкі эколягаў?
— Так, Беларусь падпісала міжнародную Орхускую канвэнцыю, згодна зь якой будаўніцтва такіх аб’ектаў павінна суправаджацца кансультацыямі з грамадзкасьцю і з памежнымі дзяржавамі.
— Але калі ўлады нешта замоўчваюць, калі няма празрыстасьці — у насельніцтва нараджаецца падазрэньне, што нешта ня так...
— Я на самой справе не заўважыў, што ёсьць такія настроі ў насельніцтва. Насельніцтва цалкам адэкватна ўспрымае, што будаўніцтва атамнай станцыі — гэта зьмяншэньне кошту электраэнэргіі, адпаведна, гэта экспарт энэргіі ў суседнія дзяржавы, плюс новыя працоўныя месцы. А вось тое, што далей не вядзецца праца з насельніцтвам, насельніцтва неадэкватна ацэньвае рызыкі, — дык адкуль у нас досьвед? У нас няма досьведу кансультаваньня з грамадзтвам, што да такіх тэхналёгіяў, як ядзерная энэргетыка. Адкуль гэта зьявіцца? У савецкі пэрыяд увогуле не існавала такой практыкі. Але стаўленьне насельніцтва да будаўніцтва Астравецкай АЭС неадназначнае. Я б не сказаў, што, да прыкладу, 90% «за» альбо, наадварот, 90% «супраць». Не. Я, канечне, ня вельмі давяраю апытаньням, якія праводзіліся, іх вынікам, але я б сказаў, што стаўленьне ў насельніцтва, скажам так, пагранічнае да ядзернай энэргетыкі.
— А вось ваша стаўленьне да расейскага праекту, расейскага крэдыту на будаўніцтва, расейскага рэактара. Спачатку быў жа абвешчаны тэндэр, у якім удзельнічалі Францыя, Японія... Да таго ж ня ўсё так добра з расейскай ядзернай энэргетыкай, было шмат аварыяў, няштатных сытуацыяў на расейскіх АЭС.
— Што тычыцца тэндэру, то сапраўды тэндэр быў абвешчаны, і ў ім удзельнічалі, наколькі мне вядома, тры найбуйнейшыя вытворцы ядзерных установак у сьвеце, у тым ліку Японія і Францыя. І тэндэр якраз прыпаў тады на час такой выбарачнай лібэралізацыі рэжыму Лукашэнкі, і, адпаведна, гэта быў такі паказальны прыём для заходніх інвэстараў. Але выбар для мяне быў адназначны і цалкам прадказальны. Было зразумела, што будзе абраны Росатом. Таму што за тэхналёгіямі стаіць яшчэ і тэхналягічная культура. А расейская, постсавецкая культура ўсё ж такі нам бліжэйшая. І з пункту гледжаньня навуковага суправаджэньня, і з пункту гледжаньня тэхнічнага суправаджэньня, і з пункту гледжаньня пэрсаналу, які там будзе працаваць на гэтай станцыі.
Выбар для мяне быў адназначны і цалкам прадказальны. Было зразумела, што будзе абраны Росатом
Канечне, імплемэнтаваць такі заходнеэўрапейскі тэхналягічны праект было б нашмат больш складана. Але, зь іншага боку, заходнеэўрапейскі праект мог бы прычыніцца да дэмакратызацыі працэсаў у Беларусі. Магчыма, я не спрачаюся. Але гэтага не адбылося.
Для мяне быў відавочны выбар на карысьць Расеі, Росатома. Для мяне не зусім зразумелы быў выбар будаўнічай пляцоўкі. Хоць у невялікай па плошчы Беларусі, напэўна, даволі складана знайсьці пляцоўку, аддаленую ад межаў. Але тое ж Краснапольле, якое таксама разглядалася, мне здаецца, больш бы пасавала. Але зноў жа крытэры, працэс выбару, абмеркаваньне — гэта ж усё не выходзіць за межы Акадэміі навук і ўраду, і вельмі складана атрымаць інфармацыю.
І вось цяпер, калі я пачынаю працаваць над дасьледчым праектам Эўрапейскай камісіі па Беларусі, мне таксама вельмі складана атрымаць інфармацыю, мне трэба зьвяртацца ў Акадэмію навук, Міністэрства энэргетыкі, каб атрымаць дадзеныя, доступ да архіўных матэрыялаў, да такога пэрыяду, калі ў нас ужо будавалася атамная станцыя ў Пухавіцкім раёне пад Менскам, і ў 1986 годзе гэты праект быў перапрафіляваны пад будаўніцтва проста цеплавой энэргацэнтралі. Я ня ўпэўнены, што атрымаю такую інфармацыю, таму што тэма дастаткова закрытая. Таму я ня вельмі зьдзіўлены, што кансультацыі з насельніцтвам у Беларусі не праводзяцца. Пытаньне ў тым, што мы можам зрабіць у такой сытуацыі: правесьці акадэмічныя дасьледаваньні, працаваць зь няўрадавымі арганізацыямі, незалежнымі эколягамі.
— А на вашу думку, ці патрэбна Беларусі столькі энэргіі, колькі будзе выпрацоўваць Астравецкая АЭС? Наўрад ці яе будзе купляць Захад ці тая ж суседняя Літва...
Гэта праект палітычны, і ён вырашае канкрэтныя палітычныя задачы.
— Зноў жа, гэтае пытаньне нас вяртае да таго, што гэта перш за ўсё палітычны праект. Краіна з атамнай энэргетыкай — гэта, з палітычнага пункту гледжаньня, крыху іншая катэгорыя. Краіна з уласным атамным рэактарам, адным ці двума, якая вырабляе энэргію, незалежную ад паставак газу і нафты, — гэта таксама іншы кляс, іншая катэгорыя. І, адпаведна, для цяперашняй палітычнай улады гэта вельмі важны і неабходны рэсурс. Таму, калі адказваць на пытаньне з эканамічнага, энэргетычнага пункту гледжаньня, неабходнасьці няма. З пункту гледжаньня залежнасьці ці незалежнасьці ад энэргарэсурсаў пытаньне не вырашаецца. Гэта праект палітычны, і ён вырашае канкрэтныя палітычныя задачы.
— А што тычыцца кадраў, якія будуць працаваць на такой тэхналягічна складанай вытворчасьці. Сваёй АЭС у Беларусі ніколі не было, адмыслоўцаў няма. Цяпер у БНТУ, іншых навучальных установах створаны новыя факультэты, новыя спэцыялізацыі для падрыхтоўкі адмысловых кадраў. Ці магчыма падрыхтаваць за такі кароткі тэрмін адпаведных спэцыялістаў?
— На мой погляд, якраз магчыма. Таму што ў Беларусі ёсьць і Інстытут ядзерных дасьледаваньняў (які захаваўся яшчэ з савецкага часу) зь вельмі сур’ёзнымі распрацоўкамі і падрыхтаванымі навукоўцамі, ёсьць грунтоўныя распрацоўшчыкі ў Акадэміі навук. Але ўсё ж такі кіраваньне атамнай станцыяй і зьвязаная з гэтым неабходная кампэтэнцыя — гэта крыху іншае. І тут усё будзе залежаць ад таго, як будзе ажыцьцяўляцца вось гэты трансфэрт ведаў ад распрацоўшчыкаў атамнай станцыі, атамнага рэактара — да тых, хто гэтай атамнай станцыяй будзе кіраваць. Пакуль я не магу меркаваць, як гэта будзе ажыцьцяўляцца. Хочацца спадзявацца, што ўсё ж такі пасьпяхова. Але, зь іншага боку, ёсьць рызыкі. Ёсьць рызыкі і няпэўнасьці. Але канкрэтна пакуль не магу сказаць.
— Але вы ўсё ж такі спадзеяцеся, што па тэме вашага дасьледаваньня вас дапусьцяць да матэрыялаў, дакумэнтаў, верыце ў празрыстасьць і адкрытасьць?
— Я вельмі на гэта спадзяюся, таму што праект, якім я займаюся, фінансуецца Эўракамісіяй, «Эўраатамам». Думаю, павінна быць зацікаўленасьць, што справаздача, якую я прадстаўлю, якая будзе апублікаваная і даступная, будзе апублікаваная і на нацыянальнай мове, ня толькі на ангельскай, і яна будзе мець значэньне і для беларускага боку — там будзе прадстаўлена адэкватная і аб’ектыўная інфармацыя, што не давядзецца выкарыстоўваць другасныя альбо неправераныя крыніцы для таго, каб апублікаваць інфармацыю. Я вельмі на гэта разьлічваю.
Андрэй Сьцяпанаў скончыў франка-беларускі факультэт ЭГУ па спэцыяльнасьці палітоляг-мэнэджэр. Стажыраваўся ў Інстытуце палітычных навук у Страсбуры, абараніў кандыдацкую дысэртацыю «Чарнобыль, экaлёгія і палітыка: сацыяльная мабілізацыя ў Беларусі напачатку 1990-х», доктарскую дысэртацыю «Палітыка Чарнобыля ў Беларусі ў 1986 — 2008 гг.: фармаваньне і зьяўленьне дыскурс-кааліцый».
