Паважанае спадарства! Сардэчна вітаем у Швэдзкай акадэміі!
Гэта было ўжо два месяцы таму, на пачатку кастрычніка, менавіта тут, у Біржавой залі. Вялікая чарада журналістаў сабралася перад першай гадзінай папаўдні, каб даведацца, хто атрымае прэмію. Я адчыніла дзьверы, узышла на подыюм і нейкую хвіліну стаяла моўчкі. А тады я пачала гаварыць. І калі я прамовіла слова «беларуская», зала выбухнула радасьцю.
Зразумела, усе хацелі даведацца болей пра сёлетнюю ляўрэатку Нобэлеўскай прэміі ў літаратуры, Сьвятлану Алексіевіч. Дзе яна нарадзілася? Дзе яна вырасла? Што яна такога напісала? З чаго было пачаць? Ці яна сапраўды журналістка, і калі так — то якой, можа, нейкага новага тыпу? Ці можа яна прадстаўляе новы тып літаратуры факту? Я хадзіла ад аднаго журналіста да другога, трыццаць сэкундаў тут, тры хвіліны там, і прыблізна праз тры гадзіны імпрэза скончылася.
Тым часам я не пераставала думаць пра вялікія пытаньні, якія памалу зьбіраліся за маленькімі. Ніхто ў мяне пра іх не спытаўся. Вялікія пытаньні датычаць Чырвонага чалавека, узьлёту і падзеньня савецкага чалавека. А за гэтымі пытаньнямі ўзьнікалі яшчэ большыя. Чаму нас наагул павінна хваляваць гісторыя пра ўзьлёт і падзеньне Чырвонага чалавека? Бо ж ягоная імпэрыя зьнікла. Вялікі экспэрымэнт, даўжынёю ў сем дзесяцігодзьдзяў, быў пахаваны. А Чырвонага чалавека паступова пачаў замяняць іншы чалавек, чыё імя мы яшчэ й ня ведаем. Ці нам яго не хапае? Або хутчэй: чаму ён мусіць нас хваляваць?
Алексіевіч паставіла перад сабой задачу кантактаваць зь людзьмі. Кантактаваць, каб пачуць, што яны маюць ёй расказаць, і яна хоча гэта зрабіць, пакуль яшчэ ня позна. Апрача таго тут заўсёды гаворка ішла пра людзей, пра якіх гісторыя наагул не даведалася б, калі б яны выпадкова ня трапіліся Алексіевіч, калі б ня сталася так, што яна вырашыла напісаць пра гісторыю жанчын у Другой сусьветнай вайне, пра ўсіх тых жанчын, цэлы мільён, якія добраахвотна пайшлі на вайну. Што мы пра іх ведалі? — І калі я скажу вам, што два мільёны расейскамоўных купілі гэтую кнігу, вы можаце быць упэўненыя, што нават там людзі асабліва ня ведалі пра гэтых савецкіх удзельніц вайны. У вайну яны былі санінструктаркамі, снайпэркамі, артылерысткамі, зэнітчыцамі, сапёркамі, лётчыцамі... Цяпер яны былі фінансісткі, лябараторныя асыстэнткі, экскурсаводкі, настаўніцы... Афіцыйная вэрсія Другой сусьветнай вайны была такой, якою хацеў яе бачыць савецкі чалавек. Алексіевіч паказала, як яно сапраўды было. І гэта бывае цяжка ўспрымаць.
А што мы ведалі пра дзяцей усіх тых дарослых, мужчын і жанчын, якія пайшлі на вайну? Або пра ўсё тое мноства салдатаў, якія выправіліся на дзесяцігадовую вайну з Афганістанам? Або пра ўсіх тых, хто вярнуўся ў Чарнобыль празь дзесяць гадоў пасьля катастрофы, часта ва ўмовах сьмяротнай небясьпекі, каб жыць далей? Або пра ўсіх тых людзей, усіх тых homo sovieticus’аў, якіх выкінула на бераг, калі скончыўся Савецкі Саюз, пра адных напачатку разгубленых, другіх напалоханых, іншых настроеных скептычна. Некаторыя зь іх надалей вераць у homo sovieticus’а, іншыя ўжо даўно перасталі.
Мы маем перад сабой падсумаваньне тых катастрофаў, якія наклалі адбітак на жыцьцё Чырвонага чалавека, ад рэвалюцыі 1917 году да каляпсу савецкага камунізму.
Творчасьць Алексіевіч трэба разглядаць з падвойнай пэрспэктывы. З аднаго боку, яна хацела сказаць нешта пра Чырвонага чалавека, пра ўвесь той досьвед, які зрабіў яго такім, якім ён ёсьць. З другога боку, яна хацела пачакаць, пакуль пачне выяўляцца сапраўдны чалавечы досьвед, не закрануты штампамі і перакручанымі вэрсіямі гісторыі. Недзе тут мы пачынаем набліжацца да ключавога моманту.
Ёй патрэбныя катастрофы, ёй таксама патрэбныя эмоцыі. Калі б катастрофы былі толькі інструмэнтам, ёй хапіла б адной, гэтага было б дастаткова. І калі б пачуцьці, якія яна вышуквала, былі банальныя, дык і тут было б дастаткова адной кнігі. Катастрофа паказвае шлях, як і пачуцьцё, хоць кожны раз у іншым кірунку.
Я задумваюся над кнігай «У вайны не жаночае аблічча». У яе вялікая перавага: яна разглядае гістарычны досьвед, перажыты ўжо ў далёкім ад нас часе, і таму нам здаецца, што мы ведаем пра яго шмат. Але ўжо толькі пачаўшы чытаць гэтую кнігу, пачынаеш разумець, што тут цябе чакае нешта новае. Па-першае, што цэлы мільён жанчын добраахвотна пайшлі на вайну, якая звалася Вялікай айчыннай. Па-другое, што гэты жаночы ўдзел прычыніўся да зьмены ва ўспрыманьні вайны. І па-трэцяе, што гэтыя ўдзельніцы і іх досьвед пасьля былі прыніжаныя: мужчынаў усхвалялі як герояў, а жанчынам не засталося нічога. Іх не ўспрымалі сур’ёзна. Пасьля вайны лічылася, што яны былі курвамі і ставіліся да іх адпаведна.
Калі зьявілася Алексіевіч — тады ад канца вайны мінула гадоў трыццаць пяць — калі зьявілася Алексіевіч і захацела даведацца, як усё ўласна кажучы было, яна сустракала часам павагу, часам недавер. Але патрабавалася яшчэ шмат гадзін адданай працы. Яна слухала адзін раз, два, тры, часта і болей — пакуль нарэшце не прыходзіў той чароўны момант, калі чалавек раскрываў завесы таямніцы і расказваў, што адчуваеш, калі першы раз забіваеш чалавека, калі бачыш, як твой сябар падае, прабіты варожай куляй, калі ходзіш у ботах на шмат памераў большых і цягаеш на сабе параненыя целы, калі пры гэтым сочыш за фрызурай, завіваеш валасы, калі страляеш трапней за мужчын... Усе гэта, што засталося далёка ў мінулым часе, Алексіевіч падае нам у голым і пры гэтым шматгалосым апісаньні.
Хто б мог гэта зрабіць? Алексіевіч аддала сваёй творчасьці амаль сорак гадоў. Яна сама называе сваіх папярэднікаў. Гэта і вялікі беларускі пісьменьнік Алесь Адамовіч (1927-1994), які разам з калегамі апісаў Ленінград часоў блякады падчас Другой сусьветнай вайны, блякады, якая для кашмарнага мноства людзей скончылася галоднай сьмерцю — голад быў спрычынены ворагам. Гэта і мэдсястра-пісьменьніца Соф’я Фядорчанка, якая шмат гадоў раней, падчас Першай сусьветнай вайны, апынулася на фронце і апісала тое, што казалі адно аднаму расейскія салдаты, калі думалі, што іх ніхто ня чуе — яны ня ведалі, што за сьпінай у іх мэдсястра, безыменная і занятая сваімі справамі, насамрэч сядзіць, слухае і запісвае тое, што ёй удаецца пачуць. Так што, вядома, папярэднікі былі. Калі трошкі пашырыць пэрспэктыву, мы заўважым і такіх гісторыкаў, як амэрыканец Стадс Тэркел, які памёр 96-гадовым усяго некалькі гадоў таму і які лічыцца адным з пачынальнікаў таго, што мы цяпер называем oral history, вусная гісторыя.
Алексіевіч сама ставіцца да Адамовіча з глыбокай павагай і неаднойчы адзначала ягоную важнасьць для яе праекту. Але яна — і я падазраю, што яна сама не пагодзіцца з гэтым — зрабіла некалькі крокаў далей. Яна хоча размаўляць зь людзьмі, і я ўкладваю ў гэтыя словы самы глыбокі і шырокі сэнс. Яна любіць слова жывых людзей, усё тое, што зьнікае, калі таго суразмоўцы ўжо больш няма. Яна ня хоча мець справы з фатаграфіямі, дзёньнікамі, лістамі, газэтамі, месцамі. Яна хоча мець справы толькі з словам чалавека, і таму яна вяртаецца. І ня толькі гэта: яна адкідае ўсё лішняе і пакідае толькі ядро, сарцавіну. Яна нічога не дадае. Яна аднімае. Мы даведваемся, як чалавека завуць, колькі яму гадоў, чым ён займаецца — але апрача гэтага больш амаль нічога. І так мы ўрэшце маем перад сабой харавы твор, дзе паасобныя галасы злучаны паміж сабою. Вось у чым найбольшае дасягненьне Алексіевіч.
Але перад пісьменьнікам застаецца вялікае пытаньне гістарычнага досьведу чалавека. Чаму нас гэта павінна хваляваць? Алексіевіч дасьледавала адну катастрофу за другой. Яна ацаніла Другую сусьветную вайну з пэрспэктывы жанчын, якія ў ёй удзельнічалі. Яна дасьледавала, як вайну ў Афганістане перажылі мужчыны і іхныя маці. Яна напісала пра жахлівую Чарнобыльскую катастрофу і як яна паўплывала на тых, хто вярнуўся ў Зону празь дзесяць гадоў. І яна прасачыла за ўсімі тымі людзьмі, якія, так або іначай, перажылі падзеньне савецкага камунізму. Усё гэта — гістарычныя катастрофы. Ніводзін чалавек не застаецца пасьля іх цэлы і здаровы, нічога больш ня будзе такім, як было раней.
Чаму нам гэта трэба? Таму, што Алексіевіч расказвае нешта пра нас саміх, пра людзей, якімі мы, магчыма, ёсьць або маглі б быць, пра нас — людзей, якія стаяць на краі гісторыі. Яна расказвае пра гісторыю пачуцьця, якое ўшчыльняецца ў выніку адной катастрофы за другой, пра цэлы рэгістар пачуцьцяў чалавека, які пакутуе, і асабліва пра любоў, пра роспачную любоў да тых, хто некалі быў побач з намі, да дзяцей, якіх мы страцілі, да мужа ці жонкі, да бацькоў, пра параненую любоў да ўсіх людзей, якіх больш з намі няма.
Яна расказвае таксама пра іншую любоў, пра роспачную любоў да радзімы, любоў, якую мы, магчыма, хацелі б успрымаць як дар зь іншых часоў, але якая, магчыма, зусім ня ёсьць гэтым, пра пачуцьцё, якое больш, чым нешта іншае, кажа нам нешта пра патрабаваньне радзімы да нас: не пытайся, што краіна можа патрабаваць ад цябе, пытайся, што ты можаш зрабіць для сваёй краіны. І менавіта тут, у параненай любові да радзімы, Алексіевіч таксама знаходзіць сваіх сучасьнікаў, усіх тых людзей, якія так доўга жылі ў спадзяваньні на іншую, лепшую краіну.
