7 сьнежня нобэлеўская ляўрэатка Сьвятлана Алексіевіч у залі Гарадзкога тэатру Стакгольму адказала на пытаньні міністаркі замежных справаў Швэцыі Маргот Вальстрэм. Ініцыятаркай гэтай падзеі, як патлумачыў раней Радыё Свабода нобэлеўскі аташэ Стэфан Эрыксан, была сама міністарка, якая чытала кнігі Сьвятланы. Квіткі на яе мог купіць кожны ахвотны, заля была запоўненая, а публіка вельмі жыва рэагавала на словы пісьменьніцы.
Прапануем вытрымку найбольш яскравых выказваньняў Сьвятланы Алексіевіч падчас гэтай падзеі:
Нам цікава, як не вар’яцелі ад таго, што забілі столькі людзей
Той дакумэнт, якім я займаюся, гэта не пра тое, колькі ваявала, колькі эшалёнаў падарвана. А пра тое, што людзі адчувалі. І калі распавядаюць людзі, яны ня проста нейкія радыёперадатчыкі, яны акторы і творцы. Каб дабіцца як мага большага набліжэньня да рэальнасьці, я распытваю сотні людзей, і ствараецца высокая тэмпэратура расповеду, дзе факт спальваецца....
Я займаюся гісторыяй, якую гісторыя як навука звычайна прапускае... чалавечымі пачуцьцямі, перажываньнямі. Мне падаецца, што гэта самае галоўнае. Нам ужо сёньня зусім нецікава, якія дзе былі франты, што там адбывалася, а цікава, што адчуваў малады чалавек, які ўпершыню забіў. Як людзі не вар’яцелі ад таго, што столькіх забівалі. Нам цікава чалавечае.
Мне адзін наш гісторык сказаў: «Сьвятлана вы падрываеце падставы нашай прафэсіі». А я думаю, што ў нас проста розныя прасторы для працы. Я прыходжу да чалавека і гавару зь ім як зь сябрам.
Праўда не зьмяшчаецца ў адзін розум
Я вырасла ў вёсцы, мае бацькі вясковыя настаўнікі. Пасьля вайны ў беларускай вёсцы, дзе мы жылі (гэта радзіма майго бацькі), былі толькі жанчыны, мужчыны загінулі. Кожны чацьверты беларус загінуў. І я нават маленькая памятаю, што на вуліцы было вельмі цікава. Гэтыя старыя жанчыны ўвечары зьбіраліся на лаўках, сядзелі, размаўлялі пра сваіх мужоў, пра вайну, плакалі. У доме было шмат кніг, але слухаць жанчын было цікавей.
Усё жыцьцё я памятаю танальнасьць гэтых расповедаў. Я закончыла факультэт журналістыкі і пасьля доўга шукала сябе. Колькі я езьдзіла, я ўвесь час мела адчуваньне, што з жывымі людзьмі нашмат цікавей размаўляць, гэта быў савецкі час друк быў партыйна-ідэалягічны. Але калі ты начуеш у вёсцы і пачынаеш увечары размаўляць з гаспадыняй, гэта былі ўражвальныя гадзіны Трэба сказаць пра славянскую традыцыю, якая ёсьць і ў Расеі, і ва Ўкраіне, і ў Беларусі. Распавядаць, плакаць, гаварыць адно з адным — гэта цэлае мастацтва.
Такая традыцыя запісваць існавала яшчэ з часоў першай сусьветнай вайны. Але гэта былі такія запісы размоваў з параненымі, спробы такой вуснай гісторыі. А пасьля ў Беларусі выйшла кніга Алеся Адамовіча і яшчэ двух пісьменьнікаў, але ідэя была Алеся Адамовіча. Яны запісалі людзей, якія засталіся цудам жывыя, калі немцы палілі вёскі. І калі я прачытала гэтую кнігу, я адразу пачула галасы сваёй вёскі. Было адчуваньне, што вось ён шлях, бо да гэтага мяне вельмі мучыла, што праўда не зьмяшчаецца ў адну сьвядомасьць, адзін розум. А вось з гэтых галасоў адчуваньне, што гэта раман.
Цяпер мне чалавечая размова падабаецца больш, чым кнігі. Шкада, колькі раманаў зьнікае разам зь людзьмі.
Зь зямлянкі нельга адной выбегчы «па патрэбе», бо згвалцяць
У пакаленьня гэтай кнігі («У вайны не жаночае аблічча» — РС.) было дзьве тэмы, якія яны абыходзілі — Сталін і сэкс. Здавалася б, ужо пачыналася перабудова, мянялася жыцьцё, а ўсё адно Сталін — гэта было нешта, з чым яны не маглі разьвітацца, як са сваёй маладосьцю. Відаць, такіх людзей як яны,, што так верылі ў ідэалы рэвалюцыі, ужо больш ніколі не было і ня будзе. Гэта людзі, якія ў 16-17 гадоў уцякалі на фронт. І калі я пытаюся, што вы бралі з сабой, яны казалі «валізку шакалядных цукерак». Гэта было такое наіўнае, чыстае пакаленьне. Нават сёньня не зразумець. Усё было, і Гулаг праходзіў побач зь іх сьвядомасьцю, але была гэтая вера.
І ўжо разумеюць з узростам, калі жыцьцё памянялася, што іх ідэалы не зусім адпавядалі рэальнасьці, але ім усё адно ня хочацца з гэтым разьвітацца, як ня хочацца разьвітацца, нават калі чалавек разьлюбіў, з вобразам любімага чалавека.
І тэма сэксу — гэта тэма, на якую зь першай размовы ніколі не гаварылі.
«Сьветачка а гэта толькі для цябе, гэта ня трэба пісаць. Але ж ты ведаеш, якія мужчыны, чатыры гады без жанчынаў. Ім было цяжка».
Яны пачыналі распавядаць, як удзень ты гэтага мужчыну цягнеш з бою, з агню, а ўвечары баяліся выбегчы зь зямлянкі па патрэбе, бо калі ты зробіш гэта адна, цябе проста згвалцяць...
Ці сьвядома абіралі аднаго нейкага афіцэра, каб ужо камусьці аднаму належаць. Асабліва трагічны быў лёс у партызанах, дзе ўвогуле ніякага кантролю. Камандзір атраду быў бог. Што хацеў, то і рабіў з жанчынамі. Менавіта вайна агаляла гэтыя стасункі паміж мужчынам і жанчынай. Той узровень стаўленьня да жанчын, які быў у той час.
Але ім усё адно так не хацелася пра гэта гаварыць, і яны болей хацелі гаварыць, калі атрымлівалася сапраўднае каханьне. Гэта ўжо існавала цэлая міталёгія.
Пасьля вайны атрымалася, што мужчыны — героі, а жанчыны — прастытуткі
Пасьля вайны жанчыны кажуць, што ім было страшней, чым на вайне. Яны кажуць: мы думалі, што мы таксама як мужчыны, героі, мы выратавалі краіну. А грамадзтва патрыярхальнае, яно тут жа падзяліла: мужчыны — героі, а вы самае ганебнае слова — прастытуткі. Пасьля вайны мужчын было мала, і пачалася вайна за мужчын, паляваньне. І канечне жанчыны, якія чатыры гады былі на вайне, развучыліся насіць туфлі, сукенкі, не былі такія лёгкія, усьмешлівыя, бо яны бачылі шмат чаго страшнага...
Ёсьць час парываў, калі людзі апынаюцца вышэйшыя за саміх сябе. І ёсьць проста жыцьцё, больш грубае, больш рэальнае. У гэтым жыцьці аніякія гераіні былі не патрэбныя. Ад адной жанчыны, гераіні з ордэнамі, знакамітай, якая ажанілася з мужам на вайне, пасьля вайны муж сышоў і сказаў: «Пайду шукаць нармальную жанчыну, каб ад яе не сьмярдзела ботамі».
Гэтым жанчынам зрадзілі і дзяржава, і мужчыны.
Сучасны пісьменьнік ня можа казаць, што забіваць — гэта добра
Ёсьць такі конкурс «Большая книга» ў Расеі. Я таксама была там сярод прэтэндэнтаў. Там быў такі пісьменьнік Прылепін (Захар Прылепін — РС.). Першае, што ён стаў казаць, гэта як ваююць расейскія людзі ў Данбасе, якія яны героі. У нас на публіцы была размова, і я яму сказала, што сучасны пісьменьнік ня можа казаць, што забіваць — гэта добра.
Я бачыла вайну ў Афганістане, калі езьдзіла і пісала кнігу, размаўляла ў Кіеве з уцекачамі з Данбасу. Чалавек ня можа любіць вайну. Мы цяпер жывем у такім часе, што можна сказаць, што мы зноў уступілі ў эпоху барбарства. Зноў эпоха сілы пачалася. У нас немагчыма ўключыць тэлевізар. Вельмі шмат расейскіх каналаў ідзе ў Беларусі, дзе я жыву, і там увесь час дыктар у захапленьні — новы расейскі самалёт, новая расейская падводная лодка.
Нядаўна я сяджу ў чарзе да зубнога доктара і чую, як мужчыны размаўляюць адзін з адным: «Ты разумееш, якая зброя цяпер у расейцаў, за 1500 км у Сырыі кагосьці забілі». Гэта такое захапленьне... Побач сядзелі мужчыны, і было відаць, што ім падабаецца гэтая размова, падабаецца, што гэтая моцная зброя ў расейцаў. Але я ня бачыла ніводнай жанчыны ў чарзе, якой бы гэта падабалася.
Мне падаецца, што мужчыны — закладнікі культуры вайны. Уся культура вайны робіцца мужчынамі і для мужчынаў.
Яны неяк навязваюць нам гэтае мысьленьне. А для мяне гэта барбарства.
Забіваць трэба ідэі, а не людзей.
Разьвязаць грамадзянскую вайну на нашай тэрыторыі вельмі проста
Сучасная рэальнасьць прапаноўвае нам новыя формы вайны. Мы ў руках шалёных фанатыкаў-адзіночак. Мне падаецца, усё адно трэба гаварыць пра каштоўнасьць чалавечага жыцьця.
Сучасны чалавек ня хоча паміраць.
Калі я была ва Ўкраіне і бясконца пыталася, хто ваюе, хто ідзе ваяваць, я чула, што людзі ішлі ваяваць з-за грошай. Заўжды знойдуцца людзі з крымінальнай сьвядомасьцю... У Расеі ў асноўным такія людзі там ваявалі. Канечне, там грамадзянская вайна, якую разьвязала Расея, а разьвязаць грамадзянскую вайну на нашай тэрыторыі вельмі проста.
Нават у Беларусь можна адправіць вайсковы атрад, як гэта было зроблена на Данбасе, і сутыкнуць палякаў зь беларусамі. Гэта лёгка зрабіць.
Кáты і ахвяры перамяшаліся
Ёсьць знакамітая спрэчка ў расейскай літаратуры паміж Салжаніцыным і Шаламавым. Абодва яны праседзелі ў сталінскіх лягерах... Ідэя Салжаніцына была, што лягер робіць чалавека моцным, ачышчае. А Шаламаў казаў, што лягер разбэшчвае і кáта і ахвяру. Пасьля таго, як упала імпэрыя, мы бачым, што кáты і ахвяры перамяшаліся. У іх ва ўсіх досьвед разбэшчанасьці. Што такое дабро, што такое зло — ужо людзі не адрозьніваюць.
...Зло рассыпана па сьвеце, яно ў жыцьці кожнага з нас. Кожнаму трэба рабіць выбар і кожны робіць яго сам-насам. Вось тут літаратура можа дапамагчы.
