Пасьля выхаду перадачы пра падарожжа на радзіму Івана Мележа — тую, дзе старая распавядала пра тое, як іх ледзь не расстралялі па даносе — мне прыйшоў ліст зь мястэчка Негарэлага. Ад Мікалая Валахановіча.
«Добры дзень. Вырашыў напісаць пасьля апошняй вашай перадачы. Майго бацьку таксама расстрэльвалі чырвонаармейцы. У 1944 перад прыходам чырвонай арміі ў Негарэлае немцы, адыходзячы, пазабіралі ў мясцовых жыхароў коней і зладзілі абоз. Кіраваць узялі падлеткаў і старых. З абозам мой бацька, 17-гадовы юнак, дайшоў да Наваградка. Потым яны (два юнакі і некалькі старых) уцяклі. Па дарозе дадому папалі да партызанаў у Налібоцкай пушчы. З тыдзень бацька там пасьвіў кароў. Потым камандзір выпісаў нейкую паперу і адпусьціў дадому. Выйшлі з пушчы на ўскраек вёскі Пясочнае каля Міра. Насустрач перадавыя часьці Чырвонай арміі. Кавалерыя. П’яны афіцэр. Хто такія? Расстраляць».
У той жа дзень я выправіўся ў мястэчка Негарэлае, дзе жывуць Мікалай Іванавіч Валахановіч і ягоная жонка Феня Ёсіфаўна. Абаім пад 90. Але з памяцьцю ў гэтых людзей усё добра. Зрэшты, тое, што перажыў Мікалай летам 44-га, забыць немагчыма. Слова пану Мікалаю.
— Нас было пяць чалавек. Двое маладых — я і Шура Стэльмах. І трое саракагадовых: Васіль Сьмялоў, Бобчанка — імя ня памятаю яго — і Кісель з Чурылаў. Да партызан церазь Нёман пераправіў нейкі стары. Бачыў, як партызаны мініравалі дарогу ад танкаў. Дзьве жанчыны і мужчына. Раптам выбух. Адна жанчына загінула. Перавярнулі яе, а замест твару кавалак мяса. І ў тым атрадзе мы і жылі, каровы пасьвілі. Тыдзень мы там пажылі, і бачым неяк — едуць конныя чырвонаармейцы. Ну, мы думаем — нашы! Пайшлі да камандзіра атрада — мы пойдзем дахаты ўжо. Ён кажа: «Вам няма як ісьці. Па лясах яшчэ немцы. І нават перадавыя часьці Чырвонай арміі вас могуць забіць». Ён як у ваду глядзеў.
Яны ўсе маглі застацца жыць, калі б паслухаліся партызанскага камандзіра. Але вельмі хацелася дамоў. Ім і ў галаву не прыходзіла, што можна загінуць ад рукі вызваліцеляў.
— Мы пабылі два дні яшчэ і зноў пайшлі да камандзіра. Ён ізноў адгаворваў. А пасьля ўзяў паперу, напісаў нешта. Што ён напісаў, я ня ведаю. Ну, і пайшлі мы. Выйшлі за Нёман. Першая вёска, я чытаю — Пясочнае. Каля першага дома лавачка, мы там і паселі. Раптам ідзе салдат. «Ідзіце, вас кліча начальнік». Я пайшоў у двор, там афіцэр стаіць на двары зь пісталетам. «Хто такія? Бандыты! Уласаўцы!» Як ён нас толькі ні абзываў. Я ня ведаю, што і гаварыць. Пасьля дома адзін чалавек выйшаў. І кажа: «Ну, ты са сваімі як хочаш. А я свайго адпускаю». Нейкага чалавека адпусьціў. А гэты п’яны. Давай абшукваць мяне. Дастаў з кішэні тую паперку ад партызанскага камандзіра. І, не чытаючы, за плот выкінуў. «Давай астатніх сюды!» І я ззаду ў яго апынуўся. Першым ішоў Кісель. Ня памятаю імя. «А ты, стары хрэн, чаго тут?» Бах-бах! Два разы. Той упаў і трапечацца. Ён да салдата: «Дабі яго!». Той з аўтамата стракануў. Той ужо не шавеліцца. Выйшлі іншыя салдаты, глядзяць. Што такое? Падбеглі, аднялі ў яго пісталет. Але ж ён камандзір! Капітан! Ізноў аддалі. А як аддалі, ён на Бобчанку. Два разы стрэліў. Як першы раз стрэліў, Бобчанка хапіўся за шыю. Затым другі раз стрэліў. У гэты час салдаты махнулі нам рукой. Мы ўдвух з Шуркам Стэльмахам стаялі за ім. Ну, мы пабеглі. Мэтраў за трыццаць гумно было. І адны, і другія дзьверы адчыненыя былі. Мы праз гумно — і ў жыта пабеглі.
Такім чынам вырваліся двое. Мікалай Валахановіч і Аляксандар Стэльмах. Але ў Міры іх ізноў арыштавалі. Ізноў іх жыцьцё павісла на валаску. І ўратаваў незнаёмы франтавік.
— Толькі зайшлі ў Мір. Ізноў салдат. Ізноў: «Ідзіце да начальніка». «Хто такія? Ай, давай іх туды!» Куды? Невядома. Ці да палонных немцаў, ці страляць? А другі кажа: «Ты што? Гэта ж нашы дзеці! Мы што? Будзем сваіх дзяцей страляць?» І яшчэ нешта сказаў. І той начальнік: «Ладна, ідзіце начуйце. Потым разьбярэмся». Раніцай адпусьцілі. Прыйшлі дахаты. Бацька мёд катаў. Убачыў мяне і заплакаў. Думаў, што я ўжо не прыйду.
У размову ўступіла жонка Мікалая Феня. Яна памятае, як без суду і сьледзтва расстралялі маладых хлапцоў, якія працавалі на чыгунцы. Расстралялі ні за што. Але гэта было на другі год вайны.
— Многія хлопцы майго ўзросту пайшлі на чыгунку рабіць. Стаяў дом каля чыгункі, дзе жылі немцы. Партызаны ўзялі ды разьбілі гэты дом. Але немцы паўцякалі. Ніводнага немца не забілі. І прыслалі з Койданава карны атрад літоўцаў. Каб яны «пакаралі партызан». Я памятаю, у суботу мы яшчэ гулялі. А хлопцы гаварылі: «Як ня хочацца ісьці заўтра на работу». Але пайшлі. А раніцай празь дзень плач стаіць на вёсцы. Аказваецца, літоўцы прыехалі ў абед, пазабіралі нашых хлопцаў, каго палічылі патрэбным. Завезьлі на тое месца і там расстралялі. Усё. Гэтыя маткі сабраліся, паехалі ў Койданава, да камэнданта. Каб ім аддалі целы пахаваць. Ім аддалі, прывезьлі. І тут хавалі. Народу сабралася. Уяўляеце, колькі маладых за нішто расстралялі. І нават чыгуначнікі-немцы стаялі на вуліцы і абураліся. За нішто!
Мікалай Валахановіч і Аляксандар Стэльмах дажылі да нашых дзён. Але гісторыя гэтая так і засталася б невядомай, каб ня сын Валахановіча, таксама Мікалай. Напрыклад, дачка Стэльмаха размаўляць журналісту Свабоды з бацькам пра гэты эпізод не дала. Але дзякуючы Мікалаю Валахановічу-малодшаму карціна вызваленьня дапоўнілася вельмі важным эпізодам. І, сьвяткуючы 3-га ліпеня, трэба памятаць і пра гэтыя забраныя жыцьці. Негарэльцаў Васіля Сьмялова і Бобчанкі, і Кісяля зь вёскі Чурылы.
