Усе вы, магчыма, бачылі, як прадавачкі ў крамах правяраюць кераміку ці крышталь перад тым, як запакаваць: бяруць звычайную асадку і пастукваюць ёю знутры па сьценках жбана альбо вазы. Калі ёсьць звон, значыць, расколінаў няма — трымайце пакупку!
Кожны чытач мастацкай літаратуры ў часе чытаньня паўсьвядома робіць нешта падобнае, правяраючы кнігу на цэласнасьць. Бо кнігі сапраўды пачынаюць гучаць (кожная ў сваёй танальнасьці), як толькі адчуюць дотык чытацкага розуму, уяўленьня, памяці. Здараецца, ніякіх гукаў ня чутна менавіта з-за дэфэктаў самой кнігі — дарэмна чытачы напружваюць слых, каб нешта пачуць: тут скрозь пануе цішыня...
Андрэй Гуцаў вядомы больш як паэт і перакладчык. У 2013 годзе ён за свой кошт выдаў зборнік прозы «Кніга зданяў», які сёлета ўвайшоў у шорт-ліст літаратурнай прэміі імя Ежы Гедройця, апярэдзіўшы такія топавыя кнігі, як «Мова» Віктара Марціновіча і «Авантуры студыёзуса Вырвіча» Людмілы Рублеўскай. Між іншым 148-старонкавая кніжка Гуцава мае памер 11,5 на 16,5 сантымэтраў, а літары ў ёй нагэтулькі дробныя, што чытач вымушаны, хутчэй, не чытаць, а ўзірацца — мо, тое была творчая задума самога аўтара? Нездарма ва ўступе адзначаецца, што «чытаючы „Кнігу зданяў“, кожны пачне набываць здольнасьць бачыць больш, чым можна ўбачыць звычайным зрокам, спасьцігаючы мажлівы спосаб утварэньня Небывалага».
Зь першых старонак «Кнігі зданяў» заўважная не абы-якая інтэлектуальная, навуковая падрыхтоўка пісьменьніка: у кнізе шмат лацінскіх выразаў, словаў на нямецкай і ангельскай мовах; апавяданьням папярэднічаюць эпіграфы зь Бібліі, кніг Тыта Лівія, Тодара Дастаеўскага, Джона Мілтана; увазе чытача прапануюцца матэматычныя схемы сусьвету і іншыя складаныя, загадкавыя малюнкі, што адсылаюць да працаў антычных клясыкаў. Усё гэта прыйдзецца даспадобы аматарам Борхеса, відавочна. Як і запэўніваньне, «агучанае» ў «Кнізе зданяў»: «На старонках гэтай кнігі чытач знойдзе містыку і дэтэктыў, фантастычныя і груба рэалістычныя сюжэты, гісторыю і сучаснасьць, авантуру і строга навуковы досьлед, але больш за ўсё — дух загадкі: дух загадкі чалавечага існаваньня, якую, здаецца, яшчэ адна сэкунда, яшчэ вось-вось — і ўжо дакладна разгадаеш!».
Але тое вонкавая аздоба, дзякуючы якой аўтар заахвочвае нас да чытаньня, і гучны маніфэст, у якім выкладзены прынцыпы ягонай працы. А што ўсярэдзіне? Ці сапраўды праз «Кнігу зданяў» можна наблізіцца да разгадкі чалавечага існаваньня, паглыбіць свае веды, атрымаць новы досьвед?
Насамрэч, не. Героі кнігі блукаюць па старонках выданьня — «паперадзе шляху разабраць нічога немагчыма» — ці сядзяць у памяшканьнях, выводзячы на аркушы паперы наступнае: «Мне надоело жить». Ад гэтых людзей мы нічога не даведаемся — яны, небаракі, самі нічога не разумеюць, існуюць у трывожным прадчуваньні, што нешта мусіць адбыцца. «Што яно?» — фраза прамаўляецца пэрсанажамі Гуцава пераважна пра сябе. Здаецца, пісьменьнік вось-вось адштурхнецца ад таго роспачнага пытаньня, якое ня проста адсылае нас да аднайменнага апавяданьня Максіма Гарэцкага, а скіроўвае да ўваходу ў нацыянальны Кноскі лябірынт, дзе мучыцца беларуская душа, і паспрабуе даць разгадку таямніцы пра чалавечае існаваньне — усё XX стагодзьдзе мы, беларусы, любаваліся здалёк гэтым пытаньнем, але колькі можна жыць, ня рухаючыся, не набліжаючыся, не шукаючы адказаў і выйсьця?
Аднак у кнізе Гуцава няма ніякіх адказаў, а праклятае, адвечнае пытаньне ён трансфармуе ў іншае — «Што там?». Такое вось пісьменьніцкае наватарства. Канешне, дух загадкі цікавейшы, чым дух разгадкі. І бясьпечнейшы: лепш быць глыбакадумным Сфінксам, чым падарожнікам, які безвынікова спрабуе знайсьці адказы — і рызыкуе сваім жыцьцём. Больш за тое, аўтар, здаецца, знарок падпускае туману, каб мы, чытачы, разам з пэрсанажамі насы паразьбівалі. Сапраўды, пасьля прачытаньня таго ці іншага апавяданьня немагчыма ясна і сьцісла адказаць, пра што яно. Кампазыцыя часьцяком парушаная дашчэнту (напрыканцы тэкстаў найчасьцей чакае абрыў недасказанасьці), сэнсы пісьма нярэдка няўцямныя, маналёгі герояў звычайна ня маюць пачатку і канца (быццам мы нясьпешна ідзем па вуліцы і чуем абрыўкі размоваў незнаёмых мінакоў), а велічэзныя цытаты з розных крыніцаў, рэальных і няісных, прымушаюць згадаць сярэднявечныя кнігі, пад адной вокладкай якіх можна было сустрэць самыя розныя тэксты — так пажадаў сам укладальнік, пайдзі разьбяры, якой лёгікай ён кіраваўся! Перачытваньне «Кнігі зданяў» нічога не дае — толькі галава пачынае мацней балець, і шчэ больш слабее зрок.
Відавочна адно: галоўная тэматыка зборніка — вывучэньне змроку, ягоных адценьняў і сутнасьцяў. (Далучайцеся, калі ёсьць жаданьне.) У гэтым выпадку апавяданьне «Відарыс цела заначнога змроку» ёсьць праграмным. Яно выгадна адрозьніваецца ад многіх іншых тэкстаў сваёй, так бы мовіць, геамэтрычнай выверанасьцю. У гэтым сэнсе дадзены мастацкі тэкст нагадвае піраміду ў вызначэньні Эўкліда: цялесная фігура, абмежаваная плоскасьцямі, якія ад адной плоскасьці сыходзяцца ў адной кропцы. І гэта якраз той выпадак, калі геамэтрыя не зьнікае ў цемры. У іншых апавяданьнях са змроку зрэдзьчасу «выступаюць» ярка асьветленыя дзялянкі — па-мастацку ахайныя, лірычныя, з прыгожым даляглядам і нехарактэрным, з пункту гледжаньня кнігі як сумы адзінак, аптымізмам. Напрыклад, «Для таго, каб зьмяніць сьвет, ня трэба чагосьці асаблівага — трэба толькі пераставіць сваё крэсла, сесьці і задумацца над геамэтрыяй Лабачэўскага» («Сьвятло ў маім акне») альбо «Ён зайшоў у тралейбус, узяўся за поручань — і толькі зараз заўважыў, што на вуліцы ідзе сьнег» («In-der-Welt-Sein, сфэры Канта і Стод-Апакаліпсіс»). Сьпяшайцеся пабачыць тое відовішча — літаральна праз імгненьне сьвятло ізноў згасьне.
Як падаецца, кніга Гуцава ўвесь час намагаецца быць нечым большым, чым проста маленечкай кнігай зданяў з дробным шрыфтам і прыхаваным, ледзь заўважным у цемры жыцьцём — ёй відавочна не хапае сьвятла, паветра, ёй ужо надакучыла быць «рэччу ў сабе», Дыягенам у бочцы. Сапраўды, «голай» філялягічнай і матэматычнай падрыхтоўкі для пісьменьніка ня досыць — акром магічных здольнасьцяў, патрэбны шчэ жыцьцёвы досьвед, імкненьне ўсталёўваць камунікацыі з навакольным сьветам, чытацкім асяродзьдзем. Борхес, дарэчы, хоць і страціў зрок, але працягваў выконваць абавязкі дырэктара Нацыянальнай бібліятэкі Аргентыны.
Пакуль жа маем тое, што ёсьць: гермэтычны, то бок самадастатковы, зборнік дзіўнавата-размаістых апавяданьняў, чые сьценкі сатканыя пераважна зь цемры. У гэтай беспаветранай касьмічнай прасторы вушы нешматлікіх чытачоў «Кнігі зданяў» не пачуюць гукаў. Як бы яны наагул не палічылі, у адрозьненьне ад журы прэміі імя Гедройця, што ў кнізе Гуцава спрэс расколіны, дэфэкты; не абвінавацілі аўтара, што ён ня выканаў свайго абяцаньня: даць нам усім здольнасьць бачыць больш...
