Страх паволі выплывае не з гісторыяў, якія распавядае пісьменьнік — гэтае пачуцьцё ўзьнікае і пашыраецца, калі пачынаеш спасьцігаць таемныя малюнкі і сэнсы твораў Казько, сутнасьць ягонага пісьменьніцкага сьветагляду. Акром страху, аўтар зборніка «Час зьбіраць косьці» надзяляе нас здольнасьцю глядзець навокал другімі вачыма — дзякуй, канешне, але тое справа не для чытачоў са слабымі нэрвамі, якія ставяцца да літаратуры як да прыемнага баўленьня часу, аптымістычна чакаюць ад кніг сьветлай радасьці. Дый іншым, больш сур’ёзным і падрыхтаваным, чытачам будзе сьпярша нязвыкла, дрыготка. Паказальна, што на змрочнай вокладцы новай кнігі Казько намалявана сава — птушка начная, разважлівая, чые вочы зь вялікімі зрэнкамі выдатна бачаць у цемры.
Рыхтуйцеся да ператварэньня, сябры.
Пры сьвятле дня можа падацца, быццам Казько піша спрэс пра нешта надзвычай непрыемнае, даўно застыглае і мёртвае дый яшчэ знарок падбірае адпаведныя вобразы, мэтафары, каб замацаваць нэгатыўнае ўражаньне: «Бруд часу — самы гідотны і брыдкі, непрадказальны. Таму што ты ня ведаеш, колькі пахавана ў ім нябожчыкаў, якіх, і ці не паўстануць яны, калі ты іх датыкнесься. Ці ня пойдуць сьледам за табой, не пачнуць табе помсьціць непазбытай сваёй жорсткасьцю і хцівасьцю, нясплочанымі крыўдамі, нязбытымі жаданьнямі».
Словы і сэнсы ў зборніку здаюцца суворымі, цяжкімі, як магільныя камяні. І з кожным крокам аповеду, з кожнай гадзінай чытаньня яны робяцца шчэ цяжэйшымі — разгублены чытач міжволі пачуваецца як той герой Казько, які прыхапіў на разьвітаньне з магілы Максіма Багдановіча чорны каменьчык, а потым, ужо адлятаючы зь Ялты, адчуў, што «ўсклаў на грудзі сабе вялізны камень, лёс свой усклаў», і сувэнір гэты цяпер муляе і апякае яму сэрца вялікім холадам. Ад кнігі Казько, у выпадку няўмелага карыстаньня, можна і захварэць.
Аднак у зборніку «Час зьбіраць косьці» ёсьць мяжа (для кожнага чытача яна свая), дзе цяжар спадае з плеч і страх, хоць і ня робіцца меншым, але яго можна кантраляваць. Ведаючы пра непазьбежнасьць ператварэньня — своеасаблівай карэкцыі позірку дзеля ўспрыняцьця і разуменьня дадзенага зборніка, паспрабуйце цалкам расплюшчыць вочы, як сава з надыходам ночы. І тады змрок непазьбежна расьсеецца, цёмны лес ажыве і кніга «Час зьбіраць косьці» больш ня будзе здавацца халоднай, паўнюткай прывідных ценяў, як могілкі.
Казько належыць да тых пісьменьнікаў, якія могуць прапанаваць чытачам толькі цяжкую супрацу. І сутнасьць яе ў тым, каб адчуць цесную лучнасьць таго, што нас акаляе, з тым, што знаходзіцца знутры нас — зьнітаванасьць, што доўжыцца ў часе і прасторы, суправаджае нас цягам жыцьця. Адчуць мала — трэба шчэ прыняць гэтую еднасьць, навучыцца існаваць зь ёю. Пры дапамозе асабістага вопыту і літаратурнага майстэрства Казько пракладае нам шлях.
Паказальным зьяўляецца эпізод з аповесьці «Прахожы», у якім пісьменьнік згадвае мядзянак, чый укус у народзе лічыцца сьмяротным. На Палесьсі, у родным краі Казько, гэтыя зьмеі ўпадабалі старыя акопы, калісьці залітыя крывёю салдат. «Мо яны [мядзянкі] і нараджаліся, адліваліся з той крыві, як адліваецца з пчалінага воску царкоўная сьвечка па нябожчыку» — мяркуе Казько, і ў ім зараз гаворыць пісьменьнік-мітатворца. Далей аўтар распавядае, як у дзяцінстве, скаланаючыся ад жаху і цікаўнасьці, размаўляў са зьмеямі, пытаўся, хто яны, адкуль і навошта. «І, ачмураны страхам, я чуў, чуў, як мовіць мне ў адказ, шапаціць, асыпаючыся ад майго прыхаванага, сьціснутага подыху сівы палескі пясок, мовяць не мядзянкі, а медзянаствольныя палескія хвоі, у шатах якіх ходзіць пужлівы, як і я, сьцішаны вецер». Тут ужо перад намі паўстае пісьменьнік-рамантык, які імкнецца да стварэньня мэлядраматычнага эфэкту. Але потым быццам удар бізуном — прызнаньне Казько, што ў той час ён забіваў мядзянак усюды, дзе толькі знаходзіў, забіваў, каб потым непазьбежна пашкадаваць іх. І далей ідзе назіраньне, ёмістае і трапнае быццам народнае выслоўе: «Як гэта па-дзіцячы, па-чалавечы — шкадаваць толькі мёртвага». Цяпер мы чуем голас пісьменьніка-рэаліста. Такім ёсьць мастацкі стыль Казько, падобны да бурлівай ракі з парогамі і пакручастым рэчышчам.
Аповед пра мядзянак на гэтым не сканчаецца, ён мае працяг: забойствы зьмеяў цяпер непарыўна зьвязаныя зь лёсам пісьменьніка, і размова зь імі не перапыняецца. «Я ішоў за мядзянкамі на той сьвет» — а вось гэтая фраза належыць пісьменьніку-філёзафу, і тут трэба ненадоўга перапыніць чытаньне. Наагул гэта кніга для нясьпешнага чытаньня і сузіраньня — хутка прайсьці камяністы шлях угору наўрад ці атрымаецца.
«Час зьбіраць косьці» выклікае асацыяцыі са старазапаветнай Кнігай Эклезіяста, альбо Праведніка. Адзіны натуральны жанр спавядальнасьці, адзіны высокі ўзровень шчырасьці, адкрытасьці ў гутарцы з самім сабой і Сусьветам; адзіныя, асьвечаныя досьведам, высновы, напрыканцы якіх стаяць пераважна кропкі, а ня клічнікі. І страху больш няма, і «ўсё існае поўніцца працай», у тым ліку жыцьцё 74-гадовага літаратара з Калінкавіч, што на Гомельшчыне.
Дзякуй Богу, такія кнігі прозы шчэ не зьвяліся ў беларускай літаратуры. Але іх мала і ўсе яны навідавоку — будзе справядліва, калі зборнік «Час зьбіраць косьці» ўвойдзе ў шорт-ліст прэміі імя Ежы Гедройца. Але, зразумейце правільна, гэта не выснова і тым болей не наказ — толькі думка ў часе начнога самотнага чытаньня.
