Калі і можна казаць пра прыгажосьць угасаньня, дык гэта пра мястэчка Лявонпаль. Раскінулася паселішча на высокім беразе Дзьвіны. Сярод дзікіх лясоў і кепскіх дарог. Амаль на самай мяжы з Латвіяй. Турысты сюды зазіраюць рэдка. А дарэмна. Паглядзець тут ёсьць што.
Выдатнай дэкарацыяй да гатычнага дэтэктыву выглядае грамада палаца шляхціцаў Лапацінскіх, да якога вядзе парослы травою брук. Пастаўленая Лапацінскімі калёна ў гонар Канстытуцыі 3-га траўня выглядае антычным памежным слупом эўрапейскай цывілізацыі.
А лявонпальскія вуліцы, крывыя, парослыя травой, утвараюць зялёны лябірынт з маленькімі пляцамі і ўтульнымі тупікамі. На ціхай вуліцы размаўляюць дзьве кабеты.
— Нас тут, карэнных, засталося чалавек 60. Цяпер летам дачнікі наяжджаюць, а зімой глуш. Нікога няма.
— З 6-й гадзіны нікога няма. Нават сабака не праляціць па вуліцы.
— Успамінаем маладосьць. Колькі тут было народу! Калі я вучылася, было па два клясы. А цяпер школа закрыта. Толькі дачнікі піцерскія. Яны адзін аднаго ведаюць і цягнуцца адзін да аднаго.
Пра піцерскіх дачнікаў мы яшчэ пагаворым. А зараз зойдзем у госьці да самай старой жыхаркі Лявонпаля Валянціны Папсуевіч.
— Мястэчка было. І багатае было мястэчка! А цяпер памыйная яма.
— Што гэта значыць?
— Культура была багатая. Там, дзе клюб, там вайскоўцы стаялі, застава была. Пастарунак, паліцыя была. Культура была! Загнуў матам — штраф. Пабіў свайго каня — як адзін ехаў п’яны з кірмашу і даў палкай каню, спыніў паліцыянт і выпісаў яму злоты штрафу. А цяпер хоць забі — нікому няма справы. П’янага ўбачаць — ого! Вось тут хатка разваленая стаіць, там нават краты жалезныя. За дробныя злачынствы — ці скраў у лесе бервяно якое, ці з самагонкай злавілі — тут садзілі.
Пані Валянціна жыве непадалёк ад старой драўлянай царквы. Некалі ўніяцкай, барокавай зь дзьвюма вежамі. А пасьля вайны зьнявечанай царкоўнымі ўладамі. Вежы зьнесьлі, на даху пабудавалі барабан з цыбулінай.
— Гэтая царква — людзі помнілі, што яна была ўніяцкая?
— Мама мая расказвала. Там была вайна. Праваслаўныя адваявалі. Там знаходзілі трупы нават, на цьвінтары. І Лапацінскі аддаў свой палац пад касьцёл.
Спакойная і ціхая Дзьвіна да вайны была дзяржаўнай мяжою. І ўяўляла сьмяротную небясьпеку. Якую, аднак, ня ўсе ўсьведамлялі. Як родны брат маёй суразмоўніцы.
— Тут жылі бедна. Зямлі не давалі. Хадзілі да пана, зараблялі, працавалі. І мама купіла ў Лапацінскага гарод. 40 злотых заплаціла. У 39-м прыйшлі рускія і адабралі. Вызвалілі ад панскага гнёту.
— А савецкая ўлада была на тым беразе Дзьвіны.
— Так, Дзьвіна была граніца. А там было строга. Нават баяліся глядзець у наш бок. Там да ракі не падпускалі. А нашы свабодна купаліся, сьмела.
Мой брат нават пераплываў Дзьвіну. Быў дужа баявы. Пераплываў Дзьвіну, кветку сарве і дзяўчатам дорыць. Маму выклікалі ў паліцыю. «Навошта сын так робіць?» Было строга. Ён дужа быў баявы. І 14 гадоў яму было, зімой, ён на лыжы і ўцёк туды, за Дзьвіну. І болей мы яго ня бачылі. Ляніўся вучыцца, стаў за дзяўчатамі бегаць. Мама пілавала. «Ты не хвалюйся, я дам сабе рады». Чытаў, што ў Расеі так добра. І вырашыў так зрабіць.
Пра 39-ты год я чуў шмат гісторыяў, але рэдка якая паўтаралася. Бо ў кожнага беларуса пачатак Другой сусьветнай вайны адбіўся ў памяці вельмі індывідуальна.
— Мама радавалася. Яна ня ўмела па-польску гаварыць. А прыйшлі свае, рускія. А я не любіла. Я пасьля культуры ня бачыла такога. Стаіць салдат, з хутароў папрыходзілі людзі, акружылі яго. Мат-перамат. «Ой, мама. Я не люблю іх». Бацька не сварыўся. Мне гэта было дзіка. І Бога не прызнаюць. А мама радавалася.
Асабліва ўразіў мяне аповед пра польскага афіцэра, які вырашыў у адзіночку даць бой Чырвонай арміі.
— «Мы не дадзім ні еднэго гузіка!» І паўцякалі ўсе. А быў адзін паручнік, такі герой, думаў — выганіць іх. Прыбег са сваім пісталетам. Яму распаролі жывот. Мы хадзілі глядзелі. Ляжаў ён, распораты. Горда паміраў. Клікалі яго Вітальд Палянскі.
Там, дзе да вайны была польская застава, сёньня месьціцца клюб і музэй радзімазнаўства. Створаны рупнасьцю паэта Сяргея Панізьніка, ураджэнца гэтых мясьцін. Гадамі паэт зьбіраў па навакольлі ацалелыя артэфакты эпохі.
Прадметы побыту, посуд, музычныя інструмэнты, тканыя дыванкі, карціны.
Сярод усяго гэтага багацьця ў вочы кідаецца драўляны ровар, якому 200 гадоў, і тонка інкруставаны шахматны столік. Але некаторых прадметаў мы ўжо не пабачым. Слова бібліятэкарцы Тацяне Кліманскай.
— Два разы сюды ўжо лезьлі. І замкі ламалі. Скралі мэдалі, 37 штук. У сакавіку выбілі дзьверы. Скралі мэдалі, манэты, грамафон скралі. І вогнетушыльнікам усё запырскалі. Каб не было сьлядоў.
Але самае цікавае ў такіх музэях — пісьмовыя помнікі.
Вось нямецкая-беларуская вулічная шыльда часоў гітлераўскай акупацыі.
А вось акт здачы будынку школы восеньню 41-га году. А вось запрашэньне на «складковую вячорку» ў суседнюю вёску Пуцінава. Адбывалася вясёлая імпрэза ў лістападзе 41-га.
— Вось запрашалі на вячоркі. На «Вячорку складковую». І пад гармошкі ці пад баян былі танцы.
Музэй абрабаваць ужо ня так лёгка. Нядаўна тут паставілі тоўстыя мэталічныя дзьверы. Паставіў дачнік зь Пецярбургу. Летам насельніцтва Лявонпаля павялічваецца амаль удвая. Сюды прыяжджаюць дачнікі. Прычым ня зь Мёраў і ня з Дрысы. А менавіта з культурнай сталіцы Расеі. Аблюбавалі гэты зацішны лясны кут піцерцы яшчэ за саветамі. У некага тут была радня. Нехта быў зьвязаны зь Беларусьсю працай. Нехта разрэклямаваў мястэчка на беразе Дзьвіны сваім сябрам. Пецярбуржанка Вольга Капітанакі набыла тут дом гадоў 20 таму. Каштаваў ён 300 даляраў. Цяпер дамы тут каштуюць па 10 000. Былая піцерская настаўніца, прыгожая дама з цыгарэтай, частуе мяне кавай у цені свайго саду.
— Беларусы лічаць, што мы ўсе багатыя. Што калі мы зь Пецярбургу, то ў нас грошай куры не клююць. І яшчэ — што мы нічога ня робім. Гэта паўднёвы сындром. Тут яны бачаць нас адпачывальнікамі. Мы карыстаемся іхнімі паслугамі. Я наймаю нешта прапалоць, зрабіць. У цэлым канфліктаў няма. Ёсьць катэгорыя людзей, невялікая, якія захлынаюцца ад зайздрасьці. У мяне адбылася жахлівая гісторыя з сынам.
Я ведаў, што шмат расейцаў праводзяць лета ў Беларусі. Але і блізка не ўяўляў тых праблемаў, зь якімі ім даводзіцца сутыкацца ў саюзнай дзяржаве. Пані Вольга год назад пахавала свайго сына. Які павінен быў лячыць сэрца ў Віцебску. Але быў дэпартаваны зь Беларусі. Не за палітыку, вядома. Яго злавілі, як быў выпіўшы за рулём. І адным штрафам справа ня скончылася.
— Пакінуць тэрыторыю Беларусі. А ў сына было хворае сэрца. А мы дамовіліся ў Віцебску са сваякамі, што ён тут ляжа ў бальніцу. І ўжо зьбіраліся ў бальніцу гэтую ехаць. І тут дэпартацыя. Чысты паклёп. Нікуды ён ня езьдзіў п’яны. Усім дапамагаў. Усіх вазіў. Каго да ўрача, каго куды.
Але і гэта яшчэ ня ўсё. Вельмі няпроста жыць грамадзянам Эўразійскага саюзу. Бо межаў як быццам няма. А правілы рэгістрацыі і плата за права жыць на тэрыторыі Беларусі для ўсіх аднолькавыя.
— А што ў нас робіцца з рэгістрацыяй? То трэба даведка пра даходы, то яшчэ нешта. Я чвэрць году пакідаю зарплату ў эканоміцы Беларусі. Прычым мы купляем беларускае. Прадукты, касмэтыку, рэчы. Любая ж краіна трымаецца за гэта. Трэба від на жыхарства. Ну завядзіце справу, што ў мяне дом, што я ўласьніца — не. Цягаюць бедных старых. А ехаць у Мёры. Аўтобус тры разы на тыдзень. І кожны год даражэе. Пачыналася з 17 тысяч рэгістрацыя трохмесячная. Цяпер ужо 75 я заплаціла. За гадавое знаходжаньне летась я плаціла 300. За права сюды прыяжджаць на працягу году. А сёлета — 450 тысяч.
— Дык гэта ж год гасьціннасьці.
— А Мытны саюз? Свабоднае перамяшчэньне людзей і тавараў? А яшчэ ж дакажы, што ты выяжджаў. Я ж на машыне. А граніцы ж няма. Штампа нідзе ж ня ставяць. А так усё добра. Улічваючы, што тут ужо амаль няма мясцовага насельніцтва. Усе выяжджаюць. З пункту гледжаньня экалёгіі месца гэтае ўнікальнае. І Беларусь зусім дарэмна не аддае Лявонпалю ўвагі. Усе аграгарадкі пабудаваныя ў полі, на гліне. Бязь лесу, без вады, але з ваннамі. А гэтае месца — яно закінутае.
Не пагаджуся з пані Вольгай. Чаго тут зусім не патрэбна, дык гэта аграгарадка. Хай Лявонпаль застаецца такі, які ёсьць. Да лепшых часоў. Пакуль тут жывуць піцерцы, вёска не загіне. А сьцены палаца і старадаўні брук яшчэ дачакаюцца гаспадароў.
