Помнікі Лукашэнку і беларускі транзыт

Што будзе пасьля Лукашэнкі? Ці стала Беларусь абвяржэньнем тэорыі транзыту? Ці паставяць Лукашэнку помнікі пасьля яго сыходу ў гісторыю?

Гэтыя пытаньні ў Праскім акцэнце абмяркоўваюць экспэрт Беларускага цэнтру эўрапейскіх дасьледаваньняў Павал Вусаў, публіцыст Дзьмітры Ісаёнак і дырэктар інстытуту «Палітычная сфэра» Андрэй Казакевіч.

Ці абвергла Беларусь тэорыю транзыту?

Дракахруст: 10 ліпеня 1994 году Беларусь абрала свайго першага прэзыдэнта. 20-я гадавіна — нагода пагаварыць пра гістарычныя шляхі Беларусі, пра тое, што магло пайсьці інакш, і як яно пойдзе надалей.

Пасьля краху камуністычнай сыстэмы моднай стала тэорыя транзыту, маўляў, краіны, грамадзтвы, што вызваліліся ад камуністычнага прыгнёту, раней ці пазьней трансфармуюцца ў краіны кшталту краінаў Усходняй Эўропы. Паводле гэтай тэорыі, ніякіх устойлівых станаў, ладаў паміж кропкай А — камуністычнай сыстэмай — і кропкай В — ладам заходняга капіталізму і дэмакратыі, не існуе. Могуць быць адхіленьні, зыгзагі, шлях можа быць больш ці менш доўгім і больш ці менш цяжкім, але ўсё, што паміж А і В — гэта транзыт з А у В.

Ці зьяўляюцца апошнія 20 гадоў існаваньня Беларусі контрпрыкладам да гэтай тэорыі, да гэтай парадыгмы? Тое, што адбылося ў Беларусі — дурны сон, адхіленьне, прычым часовае, ад магістральнага шляху транзыту, ці свой шлях, даволі ўстойлівы, цэласны стан, якія можа існаваць як мінімум даволі працяглы час? Андрэй, вам слова.

Казакевіч: З 90-х гадоў і сама тэорыя транзыту, і розныя альтэрнатыўныя візіі, і тэорыі палітычных працэсаў у рэгіёне значна эвалюцыянавалі і, зразумела, так проста на гэтую праблему ніхто не глядзіць. Але калі мы кажам пра ступень ўстойлівасьці цяперашняй беларускай сыстэмы, то асноўнае, што трэба браць пад увагу — гэта тыя матывы, якія маглі б спрыяць таму, каб Беларувсь рухалася ў бок дэмакратычнага разьвіцьця. Таму што калі мы кажам пра транзыт, то найбольш важным момантам зьяўляецца вылучэньне тых матываў, якія прымушаюць эліты ці насельніцтва выбіраць новую сыстэму.

У краінах Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы такіх матываў было шмат, гэта і палітычныя, і геапалітычныя, і эканамічныя, і самая геаграфічная блізкасьць Эўропы, жаданьне ўдзельнічаць у эканамічнай інтэграцыі і атрымоўваць пэўныя субсыдыі ад ЭЗ. Усё гэта было вельмі моцнымі чыньнікамі.

І Беларусь тут зьяўляецца выключэньнем толькі па адным парамэтры, пасьля таго, як Лукашэнка прыйшоў да ўлады, беларуская эканоміка пачала арыентавацца на атрыманьне зьнешніх субсыдыяў, але не з Эўропы, а з Расеі. Гэты паток фінансавых сродкаў і дазваляе Беларусі ігнараваць трэнд, які быў характэрны для нашага рэгіёну. Таксама трэба ўлічваць, што Беларусь у адрозьненьні ад амаль усіх краінаў рэгіёну, не пераарыентавала свае рынкі збыту, акрамя прадуктаў перапрацоўкі нафты, экспарт як ішоў, так і ідзе ў Расею.

Дракахруст: Дзьмітры, Андрэй сказаў, што тэорыя транзыту мадыфікавалася. Але тэорыю заўсёды можна мадыфікаваць так, як яна тлумачыла ўсё і тым самым не тлумачыла нічога. Усё ж у 90-я гады было яснае бачаньне, што ўсе посткамуністычныя краіны — ад Польшчы да Туркмэністану — ідуць у Эўропу. Некаторыя і сапраўды нават ужо і прыйшлі, некаторыя і не ідуць.

Часам гаворыцца, што сучасная Беларусь — гэта «савок», асклепак СССР, балазе ўлада вельмі шырока ўжывае савецкую рыторыку і антураж. Але 30% ВУП краіны ствараецца прыватным сэктарам, выезд з краіны свабодны, чытаць, глядзець і слухаць можна што заўгодна. Гэта не СССР. Але адначасна і не Заходняя Эўропа, нават не Польшча. Дык аказалася, што прынамсі спрошчаная вэрсія тэорыі транзыту на Беларусі зламалася?

Ісаёнак: Пасьля падзеньня камуністычнай сыстэмы многія забылі ці ігнаравалі той факт, што Бангладэш і Гандурас таксама жывуць пры капіталізме, але ад гэтага ня робяцца падобнымі на краіны Заходняй Эўропы. І беднасьць — такая ж заканамерная частка гэтай сыстэмы, як і багацьце. Нават калі мы паглядзім на краіны Ўсходняй Эўропы, якія шчыра імкнуліся прайсьці па гэтым шляху, то мы ўбачым, што мы не адны такія з адхіленьнямі. З Баўгарыі Бэльгіі таксама не атрымалася. Такія краіны, як Літва, Румынія, шчыра імкнуліся ў Эўропу, але апынуліся яны там фармальна, паводле ўзроўню жыцьця, гэта зусім іншыя краіны. Тэорыі транзыту адпавядалі хіба Польшча, Чэхія, Славэнія. Поле адхіленьняў настолькі шырокае, то дарэчна задаць пытаньне, наколькі адэкватнай была гэтая тэорыя.

Дракахруст: Баўгарыя ці Румынія паводле ўзроўню жыцьця сапраўды непараўнальныя з Бэльгіяй і нават Чэхіяй. Але палітвязьняў, скажам, там няма, палітычны працэс канкурэнтны, ёсьць зьмяняльнасьць улады. Ці, на ваш погляд, гэта ня мае істотнага значэньня?

Ісаёнак: У іх адхіленьне эканамічнага кшталту, у нас дадалася яшчэ і своеасаблівая палітычная сыстэма. Хаця альтэрнатывы эўрапейскаму шляху не праглядаецца, мы ўсе хочам ісьці ім, нават Лукашэнка кажа, што мы будуем рынкавую эканоміку і калі-небудзь прыйдзем да дэмакратыі. Але, магчыма, атрымліваецца так, што па гэтым шляху мы ідзем у кірунку ня Францыі, а Банглядэш.

Дракахруст: Павал, днямі ў Польшчы выйшла ваша кніга пра беларускі фэномэн. Вось вам і карты ў рукі адказаць на пытаньне: дык контрпрыклад Беларусь ці не? Ці, як лічыць Дзьмітры, гэтых контрпрыкладаў столькі, што пра правіла казаць не выпадае?

Вусаў: У пэўным сэнсе беларускі рэжым — гэта ўнікальная зьява. Беларусь мяжуе з ЭЗ і дэмакратычныя ўплывы даволі моцныя і на сыстэму, і на грамадзтва, і тым ня менш, і Лукашэнку і кіроўнай эліце пашчасьціла сфармаваць такую сыстэму, якая вельмі эфэктыўна бароніцца ад заходніх уплываў. Тут таксама трэба ўлічваць і падтрымку Расеі, якая бароніць Беларусь ад зьнешніх уплываў і трансфармацый.

Пры гэтым Беларусь, безумоўна, не «савок». Калі б у Беларусі пачалі будаваць сыстэму, тоесную той, што існавала ў СССР, то яна б проста развалілася. Цяперашняя сыстэма даволі адаптыўная, яна хутка рэагуе на выклікі часу, яна не закрытая. Яна здольная засвойваць новыя тэхналёгіі, хаця б для таго, каб кантраляваць грамадзтва і апазыцыю, ёй уласьцівы абмежаваны плюралізм у інфармацыйнай сфэры, прысутнічае нават і абмежаваны палітычны плюралізм. Усё гэта стварае ўнутраны амартызатар. І ня трэба выдаткоўваць так шмат рэсурсаў на сыстэму кантролю і рэпрэсій, як гэта робіцца, скажам, у Туркмэністане ці Паўночнай Карэі.

Таксама ёсьць пэўныя сэгмэнты плюралізму ў гаспадарцы, гэта не татальны дзяржаўны кантроль, як было ў СССР. Ёсьць пэўны ідэалягічны плюралізм і адкрытасьць краіны. Лукашэнка выкарыстоўвае свабоду выезду для выцісканьня апазыцыі ў якасьці замены рэпрэсіяў. Усіх, хто незадаволены, ён вымушае пакідаць краіну. І ствараецца шырокая прастора пасіўнасьці, якая падтрымлівае ўладу і ня хоча ніякіх зьменаў.

Што тычыцца тэорыі транзыту, то калі мы глядзім на сьвет у цэлым, то, безумоўна, чалавецтва ідзе ў кірунку дэмакратыі, як найбольш выгаднай і эфэктыўнай формы кіраваньня.

Ці будзе дэмакратыя пасьля Лукашэнкі?

Дракахруст: Што будзе пасьля Лукашэнкі? У многіх краінах постсавецкай прасторы мы бачылі сыходы аўтарытарных уладароў, якія вельмі нязначна зьмянілі сыстэму, тыя ж Азэрбайджан ці Туркмэністан. Ёсьць, зразумела, і іншыя прыклады. Хаця існуе погляд, што часам нават рэвалюцыйныя зьмены ўлады ў нашых краях не зьмяняюць, так бы мовіць, матрыцу як палітычных, гэтак і сацыяльна-эканамічных адносінаў. А ў Беларусі з сыходам Лукашэнкі матрыца зьменіцца?

Ісаёнак: Калегі ўжо адзначалі, што сучасная Беларусь — гэта не «савок». Гэта дастаткова гнуткая сыстэма, фармуецца рынкавая эканоміка, фармуецца кіроўная кляса зь людзей — «капітанаў» гэтай эканомікі. І вось гэты касьцяк — ён застанецца пасьля зьмены рэжыму, магчыма, ён нават узмацніцца. Гэта ня будзе маштабнай зьменай карціны сьвету, як гэта было пасьля краху савецкага блёку.

Дракахруст: Андрэй, а які ваш прагноз? Паводле той жа тэорыі транзыту ці імаверна, што Беларусь пасьля Лукашэнкі ў пэўным сэнсе вернецца ў 1994 год і абярэ іншую галіну грамадзкага разьвіцьця, пойдзе крок за крокам да мадэлі заходняга капіталізму і заходняй дэмакратыі? Менавіта заходняй, а не да мадэлі Банглядэш, якую прыгадаў Дзьмітры.

Казакевіч: Я вярнуся да таго, з чаго пачаў — да структурных фактараў, пад уплывам якіх Беларусь разьвівалася на працягу апошніх 20 гадоў. Калі гэтыя структурныя фактары (я маю на ўвазе перш за ўсё падтрымку Расеі, структуру экспарту і імпарту) прынцыпова ня зьменяцца, я ня думаю, што можна чакаць радыкальную зьмену існай палітычнай сыстэмы. Могуць быць нейкія зрухі ў бок дэмакратызацыі ці наадварот, але ня больш за тое. Каб рабіць рэформы, палітычная эліта мусіць быць вымушаная іх рабіць. Калі той балянс, які зараз склаўся, захаваецца, ніякіх рэальных стымулаў рабіць рэформы проста ня будзе. Я мяркую, што пры захаваньні зьнешніх умоваў дэмакратызацыя малаверагодная.

Дракахруст: Павал, вы падзяляеце пэсымізм нашых калег? Андрэй засяродзіўся на структурных, найперш эканамічных чыньніках. Аднак наўрад ці адрозьненьні траекторый разьвіцьця пасьля 1991 году, скажам, Туркмэністану і Эстоніі тлумачацца выключна рознай структурай іх эканомік у складзе СССР.

Вусаў: Пэсымістычныя прагнозы маюць пад сабой грунт яшчэ і таму, што зараз на постсавецкай прасторы адбываецца яшчэ адзін «транзыт» — будуецца новая мэгааўтарытарная прастора, якая называецца Эўразійскі саюз. І тое, што адбудзецца ў Беларусі, істотна будзе залежаць ад таго, у які бок будзе разьвівацца гэты саюз, якую ролю будзе адыгрываць Расея ў тых краінах, якія апынуцца ў гэтым мэгааўтарытарным праекце.

Безумоўна, калі Беларусь і эканамічна, і палітычна заглыбіцца ў гэты праект, чакаць хуткіх зьменаў у кірунку дэмакратыі не даводзіцца незалежна ад таго, сыйдзе Лукашэнка ці не. Калі ж усё ж такі, нягледзячы на эканамічную інтэграцыю, Беларусь будзе імкнуцца захаваць незалежнасьць, то тут узьнікае некалькі чыньнікаў.

Сцэнар, пра які зараз найбольш гавораць — гэта перадача Лукашэнкам улады свайму малодшаму сыну. Але ці атрымаецца гэта — будзе залежаць ад зьбегу зьнешніх і ўнутраных чыньнікаў. У Азэрбайджане перадача ўлады ад бацькі да сына прайшла надзвычай гладка, бо гэтыя людзі сядзелі на энэргетычных плынях і забясьпечвалі сваю легітымнасьць нафтавымі грашыма. А вось у Казахстане, Таджыкістане, Узбэкістане працэс перадачы ўлады будзе вельмі праблематычным, бо там існуе шмат уплывовых клянаў, якія змагаюцца паміж сабой. Тое самае тычыцца і Беларусі. Калі ў Беларусі гэты працэс будзе адбывацца пад «дахам» Масквы, то вялікіх праблемаў з гэтым ня будзе. Калі ж трансфармацыя аўтарытарызму будзе адбывацца ў незалежнай Беларусі, то я б не казаў пра тое, што гэты пераход улады ад аднаго чалавека да іншага ў той структуры, якая існуе зараз, будзе беспраблемным. Я сумняюся ў гэтым.

Аптымізм можа грунтавацца на тым, што кожны аўтарытарызм, і гэта адрозьнівае яго ад дэмакратыі, мае абмежаваны рэсурс, які хутка вычэрпваецца. Аўтарытарныя рэжымы ў Лацінскай Амэрыцы, у Інданэзіі існавалі шмат гадоў, але распадаліся вельмі хутка. Аўтарытарныя рэжымы, як і таталітарныя, зь вялікай цяжкасьцю пераходзяць на новыя палітычныя і эканамічныя рэйкі. Я мяркую, што, нягледзячы на шэраг нэгатыўных чыньнікаў, Беларусь чакае наступны этап трансфармацыі.

Ці паставяць Лукашэнку помнікі?

Дракахруст: Днямі мой калега Віталь Цыганкоў апублікаваў на нашым сайце блог «Помнікаў Лукашэнку ня будзе!». Здаецца, гэта ўдалы фармат для прагназаваньня будучыні Беларусі, дзе ўсё «ў адным фляконе», як той казаў — і транзыт, і парадак, і шмат што іншае. А ваш прагноз які — будуць ці ня будуць стаяць помнікі Лукашэнку пасьля яго сыходу ў гісторыю?

Вусаў: Ёсьць прыклад сучаснай краіны, дзе помнікі правадыру стаялі ва ўсіх гарадах — гэта Туркмэністан. Але як толькі прыйшоў да ўлады іншы чалавек, нават з каманды Туркмэнбашы, гэтыя помнікі пачалі здымаць і зьнішчаць. Так што можа на кароткі час і ўзьнікнуць такія помнікі, была ідэя паставіць такі помнік у Александрыі, але ня думаю, што яны прастаяць доўгі час. Усё ж пры беларускім аўтарытарызьме няма такога вар’яцкага, дурнога культу асобы, які быў у СССР і ў Туркмэністане. Таму, мяркую — толькі ў музэі.

Дракахруст: Дзьмітры, а як вы мяркуеце?

Ісаёнак: Я так разумею, што помнікі — гэта фігуральны выраз, размова ідзе пра ацэнку гістарычнай спадчыны. Гэта, па-першае, будзе залежыць ад таго, як ён сыйдзе. Зараз ён адчувае трыюмф, у нас мір, у адрозьненьне ад суседзяў, у нас эканамічная сытуацыя стабільная. Іншая справа, калі ён сыйдзе на піку крызісу, у выніку катаклізму, Майдану ці чагосьці падобнага.

Па-другое, гэта будзе залежаць ад таго, што будзе пасьля яго. Цыганкоў у сваім блогу сыходзіць з таго, што пасьля Лукашэнкі абавязкова пераможа апазыцыя, мы ўвойдзем у ЭЗ і наступяць дзесяць тысяч гадоў шчасьця. Ён ігнаруе той факт, што ў Беларусі існуе ня толькі апазыцыя Лукашэнку, існуюць сілавікі, якія пераўтварыліся ў асобную касту, існуе протааліархат. Гэта гульцы, якія могуць гуляць і могуць выйграць. Мне здаецца, што варыянт перамогі апазыцыі якраз найменш верагодны.

Калі ня будзе ўваходжаньня ў ЭЗ, ня будзе перамогі апазыцыі, ня будзе дзесяці тысячаў гадоў шчасьця, а будзе пасьля Лукашэнкі, напрыклад, Украіна, то ацэнка будзе іншай. Варыянтаў вельмі шмат і яны ня зводзяцца да дылемы Лукашэнка-апазыцыя. Гэта відавочная памылка.

Дракахруст: Андрэй, і ваш прагноз — будуць стаяць помнікі першаму прэзыдэнту Беларусі ці не?

Казакевіч: Я згодны з тым, што шмат будзе залежыць ад таго, як гэта скончыцца. Але мне здаецца, што няма пэрспэктывы, каб быў моцны культ, каб было шмат помнікаў. Найбольш імаверны варыянт — рэгіянальны, што помнікі могуць быць пастаўленыя ў Шклове, ў Александрыі, ў Магілёве, такі машэраўскі варыянт можа быць.

Што тычыцца агульнанацыянальнага прызнаньня, то ёсьць вялікая колькасьць фактараў, якія будуць дзейнічаць супраць гэтага. Вялікая частка грамадзтва вельмі адмоўна ацэньвае Лукашэнку і, хутчэй за ўсё, так і застанецца. А ў тых, хто прыйдзе пасьля яго, будзе няшмат стымулаў шанаваць заслугі і рабіць культ таго, хто быў перад імі.