Час ад часу ў беларускім інтэрнэце зьяўляюцца артыкулы пра тое, якой бачаць Беларусь замежнікі. Гэта могуць быць уражаньні фанатаў, што прыехалі сюды на чэмпіянат па хакеі, гісторыі кітайскіх студэнтаў, нататкі эўрапейскіх, амэрыканскіх, нейкіх іншых вандроўнікаў. Такія матэрыялы выклікаюць цікавасьць, а часам — і бурныя камэнтары: погляд збоку рэдка супадае з поглядам знутры.
Кніга Ганны Кандрацюк «Беларусь: любоў і маразм» (Hanna Kondratiuk «Białoruś: miłość i marazm», Białystok, Fundacja Sąsiedzi, 2013) — гэта рэпартажы, што былі напісаныя аўтаркай, журналістам, па выніках беларускіх вандровак, зьдзейсьненых разам з калегамі. Аўтарка аб’езьдзіла нямала гарадоў і мястэчак ад Гародні да Шклова і расказала польскім чытачам пра свае ўражаньні ад наведваньня славутых, і ня вельмі, беларускіх мясьцінаў, пра сустрэчы з вяскоўцамі, дзеячамі культуры, польскімі ксяндзамі, што зацікавіліся беларушчынай, пра гісторыю ўбачаных будынкаў, пра нязручнасьці і непрыемнасьці, якія чакалі іх групу на шляху, і пра людзей, якія дапамагалі з гэтымі непрыемнасьцямі справіцца.
Чытаючы кнігу пра экзатычныя краіны, аўтару верыш без пярэчаньня і ўяўляеш апісаную ім мясцовасьць менавіта так, як ён табе яе паказвае. Нават калі кніга была напісаная паўстагодзьдзя таму, а ты нічога больш ня ведаеш пра гэты Занзібар, ці пра гэтую Дамініканскую Рэспубліку, ці нават пра гэтую Альбанію, ты ўявіш тое, пра што аўтар расказаў, і паверыш, што там усё так і дагэтуль. Чытаючы пра краіну-суседку ці пра горад, у якім ты ня так даўно праводзіў адпачынак, ты у нейкі момант можаш з аўтарам не пагадзіцца. Чытаючы пра сваю краіну, хутчэй за ўсё пачнеш спрачацца.
Погляд збоку часам дае магчымасьць зьвярнуць увагу на незаўважанае раней. Падчас чытаньня кнігі Ганны Кандрацюк я ня раз лавіла сябе на думцы, што пра тую ці іншую мясьціну я напісала б зусім іначай — ды і тамтэйшыя людзі, думаю, размаўлялі б са мной інакш. Занядбаныя мястэчкі, людзі, якія спрэс мараць выехаць у Польшчу — усё гэта здавалася б мне занадта шараговым, каб спэцыяльна на гэтым спыняцца. І тым больш цікава чытаць аповед чалавека, якога ўсё ў беларускіх гарадах і вёсках дзівіць, які на ўсё глядзіць незамыленым вокам. «Проста з аўтамабіля мы падышлі да драўлянага крыжа ў парку, пастаўленага ў памяць слуцкіх паўстанцаў. У ім была закадаваная нейкая траўма і бездапаможнасьць. Уражаньне ўзмацнялася чэзлай расьліннасьцю, што атачала крыж і пакутавала ад недахопу сьвятла. Апроч гэтага, збляклыя колеры нелегальнага бел-чырвона-белага штучнага вянка несьлі прыкрае пасланьне: апошнія госьці былі тут вельмі даўно» («Нелегальная памяць»).
І ўсё ж мяне трошкі турбуе, што польскі чытач, які ні разу не перасякаў мяжы зь Беларуссю і не бываў на ўсходзе далей за Беласток ці нават Люблін, будзе ўяўляць сучасную Беларусь як краіну, дзе ў кожным закутку стаяць стэнды з магнітафоннымі касэтамі, дзе ў вясковых крамах на паліцах — адно гарэлка і кісель, і дзе ў адным з галоўных турыстычных цэнтраў зьесці ўсё абедзеннае мэню можна за няпоўны даляр. Не сумняюся, што калісьці ўсё гэта сапраўды існавала і было магчымым, але калі? Дзесяць, пятнаццаць, дваццаць гадоў таму? У канцы кнігі стаяць даты «1999-2013», і тэксты, відавочна, напісаныя ў розны час: калі ў Слоніме гарадзенскі праваднік аўтаркі і яе калегаў можа пераначаваць за 620 рублёў, а ў Міры порцыя гуляшу каштуе 132 000 рублёў, вельмі хочацца ўзнавіць храналёгію (магчыма, меліся на ўвазе дзьве вандроўкі, зьдзейсьненыя ў розны час) ці засумнявацца ў дакладнасьці. А таму першае, чаго мне ў гэтай кнізе больш за ўсё не хапала — гэта час напісаньня, пазначаны пад кожным артыкулам. Згаданыя ў кнізе карціны сапраўды шмат каму пададуцца знаёмымі, але многія з іх на сёньня адышлі ў мінулае, хоць часам яно мае ўласьцівасьць вяртацца: «У банкі дзеля абмену даляраў на рублі тут адпраўляюць толькі ненавісных ворагаў. Афіцыйны курс даляра напалову ніжэйшы. Гульня з валютай, хоць і нелегальная, адбываецца адкрыта і празрыста. Пра тое, які сёньня курс даляра на чорным рынку, можна прачытаць у штодзённай прэсе. Аднак паводле законаў грамадзянін рэспублікі імпэрыялістычнай валютай карыстацца ня можа. На рынках, дзе за пакупку звычайна плацяць далярамі, трэба быць асьцярожным» («Гародня, кансьпірацыя з тылу»). Адпаведна, другое, чаго мне як патрабавальнаму чытачу літаратуры факту не хапіла, дык гэта інфармацыі «пост-фактум» пра зьмены, якія адбыліся ў апісаных месцах і мястэчках за апошнія гады, як гэта зроблена ў артыкуле «Чорная Дама з Нясьвіжа». «Найбольш мяне ўзрушае дотык беларускага жыцьця, духу, стану людзей, дэтэрмінацыі» — піша пра кнігу аўтар прадмовы Анджэй Каліноўскі, нідзе не зазначаючы, што гэтае беларускае жыцьцё было ўбачанае і занатаванае некаторы час таму, а значыць, ужо мела магчымасьць зьмяніцца.
Вось гісторыя сям’і, якая пераехала ў Ружаны з Расеі: «...[Саша, былы вайсковец] разам з жонкай, бухгальтаркай, знайшоў працу на мясцовай фабрыцы мэблі. Іншых прадпрыемстваў тут няма. І няма выбару. Яны мусяць карміць траіх дзяцей. З таго, што яны зарабляюць, а гэта каля 20 даляраў, хапае толькі на ежу. У Расею вяртацца не зьбіраюцца» («Нябесна-сінія Ружаны»). І нехта ж са Шчэціна ці Ўроцлава, хто зусім не ўяўляе, як у Беларусі жывецца, паверыць, што тут за 20 долараў у месяц можна пракарміць сям’ю з трыма дзецьмі!
Аднак ва ўсім, што ня тычыцца такіх выразных прыкметаў часу, як, напрыклад, курсы валют ці кошты — унівэрсальныя развагі, размовы з выпадковымі сустрэчнымі — мы пазнаем тую Беларусь, якую бачым кожны дзень, хіба што з па-іншаму расстаўленымі акцэнтамі: увага сапраўды найбольш аддаецца любові і маразму. З апошнім аўтарка, што праўда, часам трохі перабірае: «Дарэшты адчаяўшыся, мы ўжо ў цемры спыніліся на начлег у прыдарожным лесе. Дзесьці каля апоўначы мы пачалі абуджаць сваё ўяўленьне жахлівымі гісторыямі. Цэнтральная прэса шмат пісала пра выпадак канібалізму ў сталіцы. Удзельнікі начной пагулянкі зарэзалі таварыша. Потым засмажылі яго печань на закуску» («Чорная Дама зь Нясьвіжа»). Асобна варта адзначыць заўважаную аўтаркай прыхільнасьць беларусаў да камуфляжу: «Слонімскі батанічны сад нідзе ня быў адзначаны, ніхто нам пра яго не казаў, ніхто ня раіў. Мы абмінем яго, як нешта звыклае і добра вядомае. Чарговы раз спрацуе тут дасканалы беларускі камуфляж» («Цуд і майстэрства камуфляжу»).
Ва ўсіх гісторыях, расказаных аўтаркай, адчуваецца яе апантанасьць Беларусьсю, беларускай гісторыяй і культурай. Асаблівае месца ў яе аповедах займае беларуская мова і рэакцыя на яе мясцовых жыхароў. Хтосьці адказвае падарожнікам на той самай чыстай беларускай, хтосьці, як у Жыровічах, на просьбу даць групе беларускамоўнага экскурсавода, гаворыць: «Дык гэта значыць, па-руску. Ніякай розьніцы няма!» І хаця мэтай вандроўкі, якую зьдзейсніла аўтарка і яе калегі, быў хутчэй пошук беларускасьці, якая, безумоўна, будзе істотна адрозьнівацца ад польскасьці, ад агульных каранёў падарожнікі нікуды падзецца не маглі: «А. не хавала расчараваньня. Тое, што яна ўбачыла на месцы, не адпавядала мітычным уяўленьням пра сьвет з гісторыяў яе продкаў. Ніхто не размаўляў тут па-польску. Але ж яе бабка спэцыяльна выйшла за дзеда, каб памяняць сваё рускае прозьвішча на прыгажэйшае, бо польскае. Тыя, хто разумеў беларускую мову, не адважваліся сказаць, што прозьвішча яе дзеда паходзіць ад беларускай назвы „jelenia“, то бок аленя» («Размовы ў Дзяніскавічах»).
