Старэнькі тэлевізар у бабулінай хаце пульсуе бляклым мёртваблакітным сьвятлом. Мне 8 гадоў, і ў цёмнай залі я адзін.
- Лёшык, ну што там?
- Два-адзін, французы.
- Усё адно немцы перамогуць.
Дзядзька Коля выпіў, і яму лянота самому даглядаць футбол. Толькі час ад часу ён аднастайна выгукае пытаньні з ложка – паміж спальняй і заляй праход безь дзьвярэй.
- Ну што там?
- Французы трэці забілі
- Усё адно немцы перамогуць. Немцы заўсёды выйграюць.
Дзядзька чамусьці дужа паважае немцаў. Вядома ж, хоць яны і заходнія, гэта ўжо не хэндэхохеры, якія ўсіх нашых забівалі і катавалі. Але мяне гэтая сымпатыя дзівіць. Тым больш, што ў французаў выдатная каманда. Яе сэрца – геній Мішэль, тады яшчэ не бюракрат у касьцюмчыку і пры гальштуку, а чараўнік, які прынцыпова носіць футболку толькі навыпуск і нават жоўтую картку за гэта атрымліваў. Такая дурнаватая мадняцкая ўпартасьць мне таксама незразумелая, але ж як ён гуляе! Плюс у французаў ёсьць Жырэс, Тыгана, Фэрнандэс, Рашто, а другі гол забіў вясёлы мурын з сабачым імем Трэзор. Так што гэтым разам дзядзька памыляецца, і немцам нічога ня сьвеціць – яны ж прапусьцілі ўжо два разы ў дадатковы час.
Пакуль я нешта такое пасьпяваю падумаць, нямецкі капітан Румэнігэ забівае гол. Потым кароткі перапынак, а ў хуткім часе Фішэр «нажніцамі» празь сябе робіць лік 3-3 – і вось ужо першая ў гісторыі футбольных чэмпіянатаў сьвету сэрыя пэнальці. Нехта зь немцаў не забівае і плача, скурчыўшыся на траве, але нямецкі брамнік Шумахер адцягвае яго ўбок і адбівае наступны ўдар французаў. А пазьней яшчэ адзін.
Калі цяпер чытаю пра той паўфінал 1982 году, дык паўсюль бачу фразу, што, нягледзячы на ўсю прыгажосьць і агульны драматызм, ён найбольш запомніўся тым, як Шумахер у сваёй штрафной вырубіў француза Батыстона. Таго непрытомнага адразу ж адвезьлі ў шпіталь са зламаным пазванком і выбітымі зубамі. Судзьдзя не адрэагаваў ніяк, французы не зарабілі пэнальці, а ў маёй тагачаснай памяці гэтага эпізоду не засталося зусім.
Аднак засталося адчуваньне нейкай сусьветнай несправядлівасьці. Не такой, калі нашмат старэйшы і мацнейшы б'е цябе нагамі ці трымае тваю галаву пад вадой у возеры, – бо там маеш справу з канкрэтным гаўнюком, а тут усім кіруе нейкая невідочная сіла, і перамагаюць ня тыя. Немцы.
Дынама-82, Дняпро-83 і беларускі патрыятызм
Пасьля летняй футбольнай драмы прыйшло восеньскае сьвята. Мы ідзем з бацькам па магілёўскай вуліцы і абмяркоўваем шанцы менскага Дынама ўпершыню стаць чэмпіёнам СССР. Да канца чэмпіянату яшчэ некалькі тураў, становішча ў табліцы напружанае, але добра паддаты аптымістычны мужык, які ідзе насустрач, чуе нас і кажа ўпэўнена ды гучна: «Дзінамамінск ужэчампіон». Праз пару тыдняў высьвятляецца, што ён не памыліўся.
У БССР, як і ў іншых савецкіх рэспубліках, не было сваёй футбольнай зборнай – такога апірышча нацыяналізму нельга было дазволіць, гэта ж ня нейкае там месца ў ААН. Але тая перамога менскага Дынама захавалася ў галаве побач зь беларускімі песьнямі, якія гучалі на дарослых п'янках, прарываючыся паміж «Вот кто-то з горочки спустился» і «Огней так много золотых».
З таго ж часу застаўся і сумны анэкдот пра самага тэхнічнага і артыстычнага гульца «залатога» складу Дынама, Аляксандра Пракапенку:
- Пракоп, каб ты ня піў, дык гуляў бы як Мішэль Плаціні.
- Хлопцы, каб Плаціні піў як я, ён бы зусім не гуляў.
Паміж адлічэньнем з Дынама ў наступным годзе за «парушэньні рэжыму» і сьмерцю ў 35-гадовым узросьце Пракапенка пасьпеў яшчэ паўсэзону пагуляць за магілёўскі Дняпро. А пакуль што і Дынама, і Дняпро сьвяткавалі найлепшыя часы. Магілёўцы ў тую ж восень адзіны раз прабіліся ў Першую лігу (другую ў савецкай футбольнай герархіі).
Восемдзесят трэці стаў для мяне годам першых паходаў на магілёўскі стадыён «Спартак», куды цяпер прыяжджалі каманды з ўсяго СССР. Там крычаў я нешта нацыянальна-абразьлівае на судзьдзю-каўказца, які, на думку трыбунаў, а значыць і на маю, быў непрыхільны да нашых. За гэта адразу ж атрымаў я ад бацькі жорсткае тлумачэньне, чаму так рабіць нельга.
Зь лігі Дняпро вылецеў у той жа год, а з кожным наступным «Спартак» усё больш губляў для мяне магію вялікай футбольнай арэны, і ператвараўся ў месца, дзе можна хіба што самому паганяць мяч на бакавых пляцоўках, пагуляць у настольны тэніс ці пацягаць штангі, заціснутыя паміж жалезных слупоў.
Футбольныя рэлігіі
Тэлегульні таксама гублялі прывабнасьць адначасна з тым, як яе набывалі дзяўчаты. У памяці яшчэ захаваліся яркімі кавалачкамі чэмпіянат Эўропы 1984, дзе Плаціні начараваў Францыі перамогу, альбо чэмпіянат сьвету 1986 з фантастычнымі галамі Марадоны, яго зьдзеклівай «рукой Бога» і цёплым пасьлячарнобыльскім летам. Далей усё расплылося, і футбол заняў месца ў нейкім закутку жыцьця.
Таму калі ўлетку 2005-га лёнданскі Арсэнал прыдбаў беларуса Аляксандра Глеба, я вырашыў паглядзець некалькі матчаў з чыстай цікаўнасьці як там наш. Глеб даўно ўжо адтуль сышоў, а вось гульні Арсэналу зрабіліся ласункам, патрэбай і рытуалам.
І рэч ужо даўно ня толькі ў прыгажосьці самой гульні. Бо як паўжартам выказаўся заўзятар Арсэналу ангельскі пісьменьнік Нік Хорнбі: «Скардзіцца на нудны футбол гэта як скардзіцца на сумную канцоўку «Караля Ліра» – тут неяк не пра тое гаворка».
Хорнбі, які апавёў пра радасьці і пакуты фаната ў кнізе «Стадыённая ліхаманка» (Fever Pitch), усё ж недастаткова радыкальны. «Я цяпер прызнаю, што футбол ня мае дачыненьня да Фалклэндзкага канфлікту, справы Рушдзі, вайны ў Пэрсыдзкай затоцы, нараджэньня дзяцей, азонавага слою, падушнага падатку і гэтак далей,» – напісаў ён.
Але калі бачыш людзей на стадыёне з малітоўна складзенымі рукамі ў напружаны момант гульні ці калі сам з гэтай гульнёй зьліваесься, на нейкі момант магчыма забыцца пра ўсе падзелы сьвету, акрамя сваёй і чужой каманды, а потым і гэты падзел зьнікае. І калі боскае аблічча лёгка пабачыць у акіяне, летнім сасновым лесе ці горным небе, якое захлынаецца зоркамі, дык падобную ўсьмешку ці пахмурнасьць можна заўважыць і на футбольным полі, дзе твая каманда выйграе 7-5 у дадатковы час, хоць прайгравала 0-4, альбо спачатку вяла 4-0, а потым прапусьціла чатыры галы за дваццаць хвілін.
Можа вам сьмешна ці сумна, што людзі на стадыёнах і пры экранах вераць у Бога толькі на сваім баку, але не сьпяшайцеся іх асуджаць. Бо ў глыбіні душы і самыя зацятыя адчуваюць, што гэта гульня, у якой кожны мае права на цуд. Нават немцы.
