Чалавек, якому споўніўся American dream

У Злучаных Штатах ён мае фатаграфічную фірму ды падзарабляе, працуючы фатографам-фрылансэрам у польскамоўнай газэце Dziennik Związkowy. У Café Europa распавядае пра сваю эмігранцкую долю і пра тое, ці варта было ехаць па сваю «амэрыканскую мрою» за акіян.

НАЙБОЛЬШЫ ПОЛЬСКІ ГОРАД

Ян Максімюк: Калі я хадзіў у школу, то мяне вучылі, што месца, у якім знаходзіцца найбольшае зборышча палякаў – зусім не Варшава, а Чыкага. Але гэтак мяне вучылі амаль паўстагодзьдзя таму. Цяпер нешта зьмянілася ў гэтых адносінах?

Дарыюш Ляхоўскі: Не, усё засталося па-старому. Чыкага – першы горад у сьвеце па колькасьці палякаў, Нью-Ёрк – другі...

Максімюк: Во як! Аказваецца, яшчэ і ў Нью-Ёрку больш палякаў, чым у Варшаве... Калі паляк упершыню апынецца ў Чыкага, дык паводле чаго ён распазнае, што ён у «польскім горадзе»?

Ляхоўскі: Паляк, які ўпершыню трапіў у Чыкага, то бок на чыкагаўскае лётнішча на пяты тэрмінал, адразу там і зразумее, што трапіў у «польскае месца». Калі ён падыдзе да мытніка ў прыгожай і беззаганна адпрасаванай уніформе, каб прайсьці мытны кантроль, дык той прывітае яго польскім Dzień dobry! Нават калі гэта будзе чарнаскуры мытнік... Ну а потым, у горадзе, ён убачыць славутыя «польскія кварталы» – вуліцы з польскімі шыльдамі і надпісамі, крамы з харчовымі і ўсякімі іншымі прадуктамі, у якіх вас абслужаць па-польску, польскія кнігарні, кіёскі з польскай прэсай... Першыя крокі паляка ў Чыкага, калі ён пачынае шукаць працу і афармляць свой амэрыканскі побыт, адбываюцца ў цалкам польскамоўным асяродзьдзі. Яму ня трэба ведаць ніякай іншай мовы.

Максімюк: Ці магчыма для паляка ў такім «польскім квартале» пражыць, скажам, гадоў дваццаць і не навучыцца ангельскай мове?

Ляхоўскі: Гэта ня толькі магчыма – так яно насамрэч і адбываецца. Я сам ведаю людзей у Чыкага, якія пражылі ў гэтым горадзе болей чым дваццаць гадоў, і яны да гэтага часу маюць праблемы з тым, каб паразумецца па-ангельску. Яны разумеюць ангельскую мову да пэўнай ступені – прыкладам, разумеюць, што ім кіраўнік загадвае рабіць на працы – але адказаць яму нечым большым, чым падтакваньнем і слоўцам «о’кей», ня могуць. Гэта людзі, якія ў Амэрыцы чытаюць выключна польскамоўную прэсу, глядзяць польскамоўныя тэлеканалы і ходзяць у польскія крамы... Карацей, магчыма пражыць 20 гадоў у Чыкага і моўна не асымілявацца.

ДРУГАЯ МОВА

Максімюк: А як было ў тваім выпадку? Ты зьявіўся ў Чыкага ў даволі маладым узросьце, з жонкай Даротай і маленькім сынам Кацпэрам... Вы пастанавілі адразу ўвайсьці ў ангельскамоўны сьвет?

Ляхоўскі: Не магу сказаць, што гэты ўваход адбыўся ўжо на самым пачатку. Але мы хацелі ўвайсьці ў гэты сьвет, мы адчувалі сябе ненасытнымі, што тычылася нашага новага жыцьця. Як жа так – думалася нам – быць тут і ня ведаць, не разумець, што адбываецца? Гэта была і наша ненасытнасьць, і наша цікаўнасьць. Мы хацелі пайсьці ў школу, навучыцца ангельскай мове, чытаць па-ангельску, глядзець амэрыканскія тэлепраграмы, паехаць у «вялікую Амэрыку» і наведаць усе тыя славутыя мясьціны, пра якія чулі раней...

Максімюк: Як вы вучыліся ангельскай мове?

Ляхоўскі: Гэта былі курсы ESL (English as a second language) – яны бясплатныя. Іх арганізуюць, напрыклад, пры так званых публічных каледжах – ты там запісваесься і табе ня трэба нічога плаціць, толькі хадзіць і вучыцца. Настаўнікам ангельскай мовы на такіх курсах працуе як правіла native speaker. Такія моўныя клясы арганізуюць таксама пры касьцёлах ці школах нейкага іншага тыпу. Я не кажу, што іх арганізуюць толькі для палякаў – іх арганізуюць для ўсіх нацыянальнасьцяў, і калі ты трапляеш у такую моўную клясу з 10 вучнямі, дык нярэдка аказваецца, што кожны зь іх – зь іншай краіны... Ёсьць таксама і моўныя курсы, за якія ты плаціш, і дзе цябе вучаць у крыху іншых абставінах і інакш, чым у публічных каледжах. Усё фактычна залежыць ад цябе – колькі ў цябе часу, рэсурсаў і ахвоты, каб авалодаць мовай... Некаторыя адчуваюць сябе настолькі стомленымі новым амэрыканскім жыцьцём, што ад панядзелку да пятніцы ходзяць толькі на працу, а ў выходныя адпачываюць і пра ніякую школу ня думаюць. У нашым выпадку, маім і Дароты, і праца, і школа пачаліся амаль адначасова. Мне асабіста было вельмі цяжка на самым пачатку, бо я тады працаваў па 12 гадзін ад панядзелку да суботы – ад 6-раніцы да 6-й вечара. Але раз ці два на тыдзень я сканчаў працу гадзіну раней, чым звычайна, ехаў на моўныя курсы і вяртаўся дахаты недзе каля 11-й вечара. А назаўтра ад 6-й быў зноў на працы...

ДОБРАЯ ПРАЦА

Максімюк: Вось я жыў паўгода ў Амэрыцы і бачыў, як даводзіцца працаваць сьвежым эмігрантам з Усходняй і Сярэдняй Эўропы на самым пачатку сваёй «амэрыканскай мроі». Скажы, калі ласка, чытачам сайту Радыё Свабода, якія ў ЗША не былі, як цяжка там даводзіцца працаваць палякам, каб стаць на ногі.

Ляхоўскі: Ня толькі палякам даводзіцца цяжка. Усім іншым нацыянальнасьцям таксама цяжка. І карэнным амэрыканцам – яны там сапраўды вельмі цяжка працуюць. Якая праца? Усё таксама залежыць ад цябе. Некаторыя шукаюць працы цягам году і нават даўжэй, бо ня хочуць рабіць абы чаго, каб толькі зарабіць. Напрыклад, мая жонка адразу сказала, што будзе працаваць толькі ў сваёй прафэсіі – у яе кваліфікацыя фізіятэрапэўткі – і яна пайшла ў амэрыканскую школу, каб яшчэ раз прайсьці курс фізіятэрапіі, бо былі праблемы з амэрыканскім прызнаньнем яе польскага пасьведчаньня аб адукацыі і прафэсійных кваліфікацыях.
Я пачынаў сваю амэрыканскую працоўную кар’еру як кампутаршчык у адной польскамоўнай газэце, але ад гэтай працы засталіся ў мяне толькі дрэнныя ўспаміны: акрамя «copy and paste» ад мяне нічога больш там не патрабавалі. Цяпер у мяне сталая праца ў фабрыцы, якая вытварае часткі абсталяваньня для абслугоўваньня аўтатранспарту. Пачынаў як чорнарабочы, цяпер я – «офісны» працаўнік. Гэтая праца дае мне амэрыканскую мэдычную страхоўку – страхоўку плаціць мой працадаўца, і яна не вылічваецца з майго заробку...

Максімюк: Наколькі я арыентуюся ў амэрыканскай сытуацыі, такая праца – good job паводле эмігранцкіх стандартаў...

Ляхоўскі: Гэта нават very good job. Мая другая праца – гэта фатаграфічная фірма, якую я заснаваў пад сваім уласным прозьвішчам – Transcendentphoto. Тут я працую ня ўвесь час, а ад замовы да замовы. Але тое, што я раблю як фатограф, людзі неяк заўважылі, і я атрымаў прапанову працаваць як фрылансэр для газэты Dziennik Związkowy, найстарэйшай польскамоўнай газэцы ў Чыкага, якую выдаюць з 1908 году...

ЯК СТАЦЬ АМЭРЫКАНЦАМ?

Максімюк: Ці быў у тваім амэрыканскім жыцьці такі момант, калі ты адчуў сябе ня толькі палякам, але і амэрыканцам?

Ляхоўскі: Мне ніколі ня ўдасца адчуць сябе амэрыканцам, і я гэта дакладна сабе ўсьведамляю. Я спрабую адчуваць сябе – ня ведаю, наколькі гэта добры выраз – «грамадзянінам сьвету». Безумоўна, я разумею, што ўва мне сядзіць мая «польскасьць», што ў мяне польскія моўныя, культурныя, сьветапоглядныя і ўсялякія іншыя карані. І ведаю, што амэрыканцам я ніколі ня стану, бо я, так бы мовіць, грамадзянін «другой катэгорыі»... Але справа ў іншым. Мяне радуе, што я жыву ў гэтай краіне, мяне радуе тое, што я магу ўбачыць у гэтай краіне, паехаць туды, куды мне хочацца, зрабіць тое, што мне хочацца зрабіць – усё гэта дае мне агромністае задавальненьне. Бываюць моманты, калі мая «польскасьць» замінае мне ў Амэрыцы, але наагул я рады, што магу глядзець на сьвет з больш поўнай пэрспэктывы – і як паляк, і ўжо трохі як амэрыканец...

Максімюк: А што значыць «быць амэрыканцам»? Ёсьць нейкі стэрэатып амэрыканца ў грамадзкай сьвядомасьці ў ЗША?

Ляхоўскі: Я ня бачу аднаго стэрэатыпу. Ёсьць некалькі такіх стэрэатыпаў. Гэта залежыць ад таго, у якім ты месцы знаходзісься і хто спрабуе вызначыць такі стэрэатып. Як фатограф, я бываю на розных імпрэзах і магу параўнаць розныя вызначэньні. Людзі на «польскіх імпрэзах» вызначаюць стэрэатып амэрыканца як чалавека ў элегантным гарнітуры, зь вялікім гадзіньнікам і вялікім кашальком... Значыць, крытэр ацэнкі – перш за ўсё эканамічны. На іншых імпрэзах амэрыканец – гэта той, які зьяўляецца палітыкам і ўдзельнічае ў палітычным і публічным жыцьці... А яшчэ на іншых, скажам, дзе сустракаюцца людзі больш начытаныя ці адукаваныя, амэрыканец гэта – увага! – той, у каго былі габрэйскія продкі...

НОВЫЯ МАГЧЫМАСЬЦІ

Максімюк: Паколькі жывеш у «найбольшым польскім горадзе» ў сьвеце і зьяўляесься вядомым фатографам, то зразумела, што так ці іначай ты ўдзельнічаеш у публічным і культурным жыцьці амэрыканскай палёніі. Дык пахваліся, у чым ты там ўдзельнічаеш...

Ляхоўскі: Спачатку пра музыку, якая цікавіць мяне наймацней. Той факт, што я працую фатографам у «польскім Чыкага», дае мне доступ на канцэрты і кантакт з музыкамі, якіх калісьці ў Польшчы я толькі слухаў, а цяпер магу зь імі сустрэцца і зрабіць інтэрвію. Засталіся ў мяне цёплыя ўспаміны ад размоваў з ветэранамі польскай музычнай сцэны, Казікам Сташэўскім і Кшыштафам Цугоўскім... Я рабіў фоткі на канцэртах маладых зорак польскай эстрады, Манікі Бродкі і Касі Насоўскай з гурту «Hey»... Таксама быў на выступах польскіх тэатраў, «Kwadrat» і «6 piętro»...

Максімюк: А што табе ўдалося пабачыць у Амэрыцы, чаго б ты ніколі не пабачыў у Эўропе?

Ляхоўскі: Калі гаварыць пра людзей, то ў Эўропе я нават марыць ня мог, што магу паразмаўляць цягам сарака хвілін зь Лехам Валэнсам. А ў Чыкага гэта стала магчымым. І мы зь ім нават выпілі па келіху віна. І я тады меў моцнае ўражаньне, што вось сапраўды дакранаюся да гісторыі... А потым яшчэ я сустракаўся і рабіў інтэрвію з Данутай Валэнсай, жонкай лідэра «Салідарнасьці». У Польшчы, каб ажыцьцявіць такую сустрэчу, трэба было б мець уплывовых знаёмых, прасіць дапамогі... А ў Чыкага я дабіўся гэтага ўсяго сам – я сам запрацаваў на такую пазыцыю, якая дае мне магчымасьць сустракацца з такімі людзьмі і бываць на розных важных імпрэзах. Гэта ня я шукаў працы ў газэце Dziennik Związkowy, гэта газэта папрасіла мяне папрацаваць для іх...

А другая справа – гэта амэрыканская прырода і падарожжы па Амэрыцы... У Польшчы ты можаш паглядзець карцінкі зь Вялікага каньёну на экране кампутара. А ў Амэрыцы я там быў, і я зрабіў там свае карцінкі... І я быў таксама ў Каньёне мёртвага каня ў штаце Юта... І ў дзясятках іншых месцаў, на якія ў Эўропе я толькі глядзеў праз шкло тэлеэкрану, як на цукерку праз вакно крамы... Я сустракаў там карэнных амэрыканцаў, індзейцаў... Амэрыка неабсяжна пашырае твае магчымасьці адносна таго, што ты можаш зрабіць са сваім вольным часам і сваім жыцьцём...

ПОСЬПЕХ У АМЭРЫЦЫ

Максімюк: А як наагул амэрыканцы ставяцца да турыстаў і да чужынцаў, якія зьяўляюцца ў іхнай ваколіцы?

Ляхоўскі: У тых штатах і гарадах, дзе шмат новых і старых эмігрантаў з Эўропы, сярод амэрыканцаў усталяваліся ўжо пэўныя стэрэатыпы адносна ацэнкі чужынцаў і нацыянальнасьцяў. Але ў іншых месцах, «у глыбіні Амэрыкі», дзе болей людзей лацінаамэрыканскага паходжаньня, або ў «вясковай Амэрыцы», якая ляжыць наўзбоч вялікіх гарадоў і аўтамагістраляў і дзе людзям жывецца сапраўды бедна – там наагул адносіны да чужынцаў вельмі сардэчныя, ветлівыя, не стэрэатыпныя...

Максімюк: У Эўропе пераважае перакананьне, што кожны, хто паедзе ў Амэрыку і будзе там цяжка працаваць, раней ці пазьней стане багатым і зажыве як чалавек... Што ты думаеш пра гэты стэрэатып?

Ляхоўскі: Я з гэтым не пагаджуся. Тое, ці ты станеш багатым і пасьпяховым у жыцьці, залежыць ня толькі ад тваёй працы, але і ад таго, наколькі ты ведаеш, чаго ты хочаш, чаго чакаеш ад жыцьця. Калі ты ня ведаеш, чаго табе трэба ў жыцьці, то, ня гледзячы на тое, як цяжка ты працуеш, ты нічога не дасягнеш у Амэрыцы і застанесься нікім або і апынесься на вуліцы... У Амэрыцы, каб дасягнуць посьпеху, эмігранту ня хопіць толькі прыехаць і цяжка працаваць... Ты прыяжджаеш, ты ведаеш, чаго хочаш, і ты будуеш сваё жыцьцё нанава цяжкай працай... Я так бачу Амэрыку – як свой другі шанец ад жыцьця...

СВОЙ ПІСТАЛЕТ

Максімюк: Не магу не запытацца пра яшчэ адну асаблівасьць амэрыканскага жыцьця... Адкуль у амэрыканцаў такая прывязанасьць да зброі? Чаму яны так бароняць свайго права на валоданьне зброяй?

Ляхоўскі: Бо гэтае права зьявілася ў самым пачатку дзяржавы, калі толькі Злучаныя Штаты нараджаліся... І гэтае права гарантуецца ім канстытуцыяй. Так што тут мы маем дачыненьне перш за ўсё з абаронай і шанаваньнем свайго гістарычнага права, а ня з тым, што амэрыканцам хочацца пастраляць зь пісталетаў і стрэльбаў мацней, чым іншым народам... Тыя, якія ня хочуць мець ніякага дачыненьня са зброяй, не карыстаюць з гэтага права, і няма ніякіх праблемаў...

Максімюк: А там, дзе ты жывеш, людзі ахвотна карыстаюцца гэтым правам?

Ляхоўскі: Штат Ілінойс, дзе я жыву, толькі цяпер, з 1 студзеня сёлета, дазволіў сваім жыхарам насіць зброю з сабой. Гэта ўжо апошні штат, які выдаў такі дазвол. Цяпер людзі ў нас могуць насіць агнястрэльную зброю пры сабе, але толькі схаваную, каб ніхто ня ведаў, што чалавек узброены. Нельга насіць яе навідавоку ці выцягваць зь кішэні, каб пакрасавацца. Да пачатку гэтага году грамадзянам Ілінойсу, якія атрымалі адмысловы дазвол ад паліцыі, можна было набываць зброю, але нельга было выносіць яе па-за свой дом. А калі ты ехаў пастраляць сабе ў ціры, дык табе трэба было захоўваць адпаведныя, даволі строгія правілы перавозу асабістай зброі – у замкнутай каробцы, пастаўленую на засьцерагальнік, і гэтаму падобнае...
Максімюк: Вось ты набыў сабе зброю ў Амэрыцы. Навошта табе яна патрэбная?

Ляхоўскі: Вельмі цяжкое пытаньне. Напэўна ня дзеля таго, каб хадзіць зь ёю па вуліцах. Хутчэй за ўсё дзеля таго, каб мець адчуваньне, што вось я, на выпадак якойсьці бяды, змагу абараніць сваю сям’ю і свой дом. А другая прычына – звычайная мужчынская ахвота пайсьці час ад часу ў цір і пастраляць...

Максімюк: Складана ў ЗША атрымаць дазвол на зброю?

Ляхоўскі: Калі меркаваць па штаце Ілінойс, дык зусім нескладана. Ідзеш у краму са зброяй і там пішаш просьбу аб дазвол. Трэба заплаціць пяць або дзесяць даляраў за фотаздымак, які ў краме далучаюць да гэтай просьбы і перасылаюць у паліцыю. Паліцыя пераглядае тваю картатэку і або дае табе дазвол, або не. Наагул ад моманту закупу зброі ў краме – гэта значыць, ад моманту, калі ты за яе заплаціў – да моманту яе выдачы табе на рукі павінны мінуць двое або трое сутак, у залежнасьці ад штату. Гэта дадатковае забесьпячэньне, каб пазьбегчы такіх сытуацый, што вось чалавек зазлаваў на суседа і, пад гарачую руку, пастанавіў пастрашыць яго зброяй...

Максімюк: Зусім ужо непатрэбнае пытаньне, але няхай будзе: за колькі можна набыць пісталет у краме са зброяй ў Амэрыцы?

Ляхоўскі: Добры пісталет, гэта значыць, з больш-менш вядомай фірмы з добрай маркай, можна набыць за 300-900 даляраў.

ГРАМАДЗЯНСТВА

Максімюк: Скажы на заканчэньне, як выглядае фармальнае набыцьцё амэрыканскага грамадзянства. Кажуць, там трэба прайсьці нейкі экзамэн, потым даць прысягу ці нешта такое... Шмат важданіны з гэтым грамадзянствам?

Ляхоўскі: У нашым выпадку гэта трывала даўжэй, чым звычайна. Паводле закону, ад моманту, калі ты атрымаў зялёную картку, да моманту набыцьця грамадзянства павінна прайсьці каля пяці гадоў. Табе даюць сьпіс 100 пытаньняў пра розныя гістарычныя і іншыя рэчы, зьвязаныя з Амэрыкай, і ты павінен навучыцца адказваць на гэтыя пытаньні. Потым табе з гэтага сьпісу задаюць усяго тры пытаньні, але ты ня ведаеш, якія яны будуць. Так што рыхтуеш адказы на ўсе 100, а потым ідзеш здаваць экзамэн у бюро іміграцыйнай службы. Мая жонка здала яго без праблемаў, я ў прынцыпе таксама, але мне задалі дадатковае пытаньне наконт таго, ці я калі-небудзь атрымаў штраф ад дарожнай паліцыі. І я, дурань з дурняў, замест таго, каб сказаць «не», сказаў «так» – пяць гадоў таму мне далі штраф за перавышэньне хуткасьці. І вось тая чыноўніца, не паглядзеўшы на тое, што ўсё гэта было пяць гадоў таму і цяпер ня мае ніякага значэньня, сказала мне прынесьці даведку з паліцыі, якая сьцьвярджала б, што на мне не вісіць ніякі сьвежы штраф... Так што ўся справа для нас задоўжылася. Пасьля таго, як мы склалі прысягу, нам далі адмысловыя сэртыфікаты, якія сьцьвярджалі нашу грамадзянскую натуралізацыю. І з гэтымі сэртыфікатамі трэба было пайсьці на пошту і папрасіць, каб табе выдалі пашпарт...

Максімюк: І ні ў які момант гэтай усёй працэдуры цябе не пыталі, які ў цябе замежны пашпарт, дзейны ён ці нядзейны, і што ты насамрэч у ЗША робіш?

Ляхоўскі: Не пыталі. У Амэрыцы іншае разуменьне пашаны чалавечых правоў і чалавечай асобы. У Эўропе, прынамсі ў Польшчы, калі ты едзеш аўтам і цябе спыніць паліцыя, то яна можа пытацца ў цябе ня толькі пра тое, ці ёсьць у цябе правы і ці ня піў ты перад яздою, але таксама і пра тое, адкуль і куды ты едзеш, што вязеш у багажніку, і хто табе даводзіцца бабкай, а хто дзедам... А ў Амэрыцы іначай. Уяві сабе, што паліцыя спыняе нейкага п’янага кіроўцу, у дадатак, нелегала... Паліцыянты будуць пытаць у яго толькі пра рэчы, зьвязаныя зь іхнай працай, то бок, ці ёсьць у яго правы і ці ён не п’яны... А пра тое, на легальным ён статусе ў краіне ці не, яны не запытаюць...

Максімюк: Пра гэта я чуў 20 гадоў таму, калі першы раз быў у ЗША...

Ляхоўскі: Зараз, з увагі на пагрозу тэрарызму, правілы бясьпекі ў ЗША значна завастрыліся, і існуе шмат мясцовых распараджэньняў, якія абмяжоўваюць свабоду перабываньня на нелегальным статусе. Таксама існуюць абвастрэньні адносна даваньня працы імігрантам. Але я тут кажу пра добрую працу. На розную «несалідную» працу прымаюць, як і раней, ня надта зважаючы на тое, які ў цябе статус і ці маеш ты сапраўды нумар social security, ці не...

Максімюк: Ці вы ўжо ведаеце, што будзеце рабіць далей? Застаняцеся ў ЗША назаўжды ці, можа, вернецеся ў Польшчу?

Ляхоўскі: Мы з Даротай яшчэ ня вырашылі. Паглядзім, як складзецца жыцьцё нашага сына. Я думаю, шмат што будзе залежаць ад таго, дзе ён насамрэч вырашыць жыць.


Фота Дарыюша Ляхоўскага