Кожны мае галеру жыцьця. Адзначаны Нобэлеўскай прэміяй па літаратуры (2002) вугорац Імрэ Кертэс (нар. 1929) лічыў, што галера ў нас агульная, што мы яе самі сказалі збудаваць, але ня здолеем пераадолець вялікай вады. Зрэшты, у яго самога галера асабістая. Замест сям’і ён меў літаратуру і цягам свайго «Дзёньніка галерніка» вяртаўся да думкі, што яму цяжка ўявіць сабе, як можна быць чыімсьці бацькам. Хоць справа, здаецца, абсалютна звычайная, людзкая. Але галерніку сапраўды цяжка: паспрабуй ураўнаважыць свае нязьмерныя пакору і пыху! Усё роўна, што трымаць у адной руцэ лёд, у другой — агонь.
Але такое наша жыцьцё: ёсьць пытаньні, на якія немагчыма адказаць, як і немагчыма іх не задаваць. Вытрывае толькі той, хто мае ў сабе дастаткова нянавісьці і пагарды, хто жыве помстай, робіць выснову з жыцьця Кертэс. І прызнаецца, што таксама мае ў сабе гэтыя моцныя пачуцьці, аднак яны не настолькі трывалыя, каб дзякуючы ім чагосьці дасягнуць, асьцюжае сябе ён.
Пісьменьнік увесь час зьвяртаецца да творчасьці некалькіх вядомых аўтараў, разважае, палемізуе. Адзін зь іх Альбэр Камю, дзёньнікі якога, між іншым, нагадваюць кнігу Кертэса. (Аднойчы ён нават зазначае, што трымае іх у руцэ). Камю крыніцы «права на злачынства» шукае ў творчасьці дэ Сада, у Дастаеўскага, але самы дурны паліцыянт, які катуе электратокам, або палкоўнік, дыктатар, яны паняцьця ня маюць пра братоў Карамазавых, пра крызіс маральнасьці. Злачынства — гэта ня бунт, пярэчыць Кертэс Камю. Усё наадварот: нацыстамі рабіліся не бунтаўнікі, а — канфармісты. Оруэл у гэтым разьбіраўся лепей за Камю, кажа Кертэс. Сёньня, мяркуе ён, бунтаўніком ёсьць той, хто жыве як чалавек, а ня той, хто забівае. З такімі фундамэнтальнымі паняцьцямі ўвогуле трэба быць асьцярожным, бо, напрыклад, хто фліртуе са свабодай, той сьпіць з тыраніяй, папярэджвае пісьменьнік.
Ён пастаянна разважае над жыцьцём: яно запынілася на мёртвым пункце? Але трэба жыць, пагарджаючы ім. Хоць часам гэта пагарда да самога сябе. Бо сьвет дрэнны, таму што дрэнны ты сам. А наш асабісты крызіс, ён заўжды можа быць яшчэ глыбейшым. Аднойчы яму здаецца, што нешта рэзка зьмянілася: яшчэ ўчора адчуваў сябе безабаронным сабачанём, а сёньня пераўвасобіўся ў ваўка ці ў ліса, або прынамсі ў шакала, у асьцярожнага і хітрага зьвера. Але што толку? У сваім жыцьці, можна сказаць, няма нічога свайго, толькі акрэсьленыя ўспаміны і неакрэсьленыя пляны.
Ты хочаш напісаць раман? Ну й што? Трэба душыць у сабе жаданьне. Каб напісаць яго супраць сваёй волі. Тое, што цэніцца ў пісьменьніка, ягоны стыль, ёсьць кайданамі, лічыць Кэртэс, ад якіх існуе вялікая прага пазбыцца. Яму хочацца пісаць, каб не выглядаць тым, кім ёсьць, не прыстасаваным да акаляючага жыцьця чалавекам. Ён піша раман, бо шукае яшчэ вастрэйшага болю. І нястомна задае сабе пытаньні. Чым ёсьць рэчаіснасьць — тым, што ты робіш, ці тым, што мысьліш? Пэсымістычная выснова: кожны хоча пакінуць у жыцьці сьлед, аднак яму, Кертэсу, хочацца хутчэй зьнікнуць бяз сьледу.
Жыць і пісаць раман — гэта тое ж самае, кажа сам сабе пісьменьнік. І ён жыве і піша без надзеі, бо трэба пагадзіцца: ягоныя творы ня трапяць у спрыяльную глебу, ніхто, ніякі народ, ніякае грамадзтва не захоча прызнаць за свае ягоныя шчыраваньні. І пытаньне да сябе: а ці ня гэтага ён сам, уласна кажучы, жадае? Бо пачаць пісаць раман — азначае абраць разам агрэсію і пакуту. Творцы ўласьцівае пачуцьцё віны, так, але масты за табой спаленыя і назад няма вяртаньня. Бо пісаць — гэта жаданьне дзеяньня, учынку.
Некалі літаратура паказвала, як жыве нехта, іншыя, але цяпер, піша Кертэс, пісьменьнік можа мовіць толькі пра сябе. Аб тым, як ён жыве або спрабуе жыць, пра сваю бязраднасьць, сваё трагічнае адчуваньне сьвету.
У 1980-м пісьменьнік наведаў ГДР і вось — экскурсія ў Бухэнвальд, дзе абыякавым голасам расказваецца пра зьнішчэньне людзей, пра спальваньне трупаў. Пісьменьнік адчувае, што «ягоная гісторыя» змушае яго да пэўнай паставы, але гаворыць сабе, што Бухэнвальд, у якім ён сядзеў хлопцам, больш для яго нічога ня значыць, пагатоў ім напісана пра канцлягер кніга. І разам з тым яму хацелася, каб ён ня быў самім сабой, каб не было гісторыі і нічога гэтага ня здарылася... «Канцэнтрацыйны лягер можна ўявіць сабе толькі як літаратурны тэкст, як рэчаіснасьць — ужо не», падсумоўвае ён.
Імрэ Кертэс быў грамадзянінам Вугорскай Народнай Рэспублікі і пастаянна вяртаўся ў дзёньніку да «сораму жыцьця тут». Хоць ён піша, што ў маральным сэнсе ня мае нічога агульнага зь «дзяржаўным оптавым лёсам». Прырода таталітарнай улады таксама цікавіла яго. Яна апынаецца ў руках тых, хто ня мае ніякіх тармазоў, у руках штораз больш «прымітыўных злачынцаў». На жаль, але «любая слабасьць, якая зьяўляецца ў шатах гвалту, вітаецца і паважаецца як сіла». «Там, дзе забівалі дзеля ўлады, там улада мае ў сабе страх забойцаў; хто забівае дзеля ўлады, той ніколі ўлады з рук ня выпусьціць, і так аж да сёмага пакаленьня», але гэта было напісана ў 1980-х, і хоць застаецца неаспрэчным, аднак сёньня прыклад суседзяў вугорцаў — украінцаў паказвае, што здараюцца выключэньні. Але, вядома, «ня дзякуючы» уладзе, а насуперак ёй. Дыктатарская ўлада — гэта рэгрэс, вяртаньне ў ранейшыя часы чалавецтва, якое здолела цягам свайго дасьпяваньня прыдумаць штосьці больш сучаснае.
Застацца і вытрываць як прыватны чалавек у гэтым калектыўным сьвеце — вельмі гераічная спроба ў нашыя дні, лічыў пісьменьнік. Калі ў нешта верыш, усё роўна памрэш, калі ня верыш у нішто, ты ўжо мёртвы...
1990. Вугоршчына свабодная. А пісьменьніку, які пакутаваў ад сораму жыць пад камуністамі, бачацца навокал у натоўпе сьвіныя лычы, конскія храпы, шчурыныя мысы: «Якая гэта была памылка тут нарадзіцца і тут застацца...» Людзі, якія вызваленьне ад тыраніі перажываюць як крах, прыгнятаюць яго. А самому незразумела цяпер, як здолеў пратрываць сорак год камунізму, які зьяўляецца «відам разумовага вывіху».
Кертэс сутыкаецца з модным празаікам камуністычных часоў: сядзіць побач з намётам з кніжкамі, але ніхто не падыходзіць, каб набыць і падпісаць. Памру з голаду, скардзіцца ён. Але ж у камуністычныя часы ім было замала ганарараў, вугорскія пісьменьнікі наракалі, што праз моўную ізаляцыю яны ня могуць зьвярнуцца да сьвету, хаця іхняй сапраўднай праблемай было тое, што яны не маглі знайсьці дарогі да саміх вугорцаў, якім хацелася праўды...
Калі Нобэлеўскую прэмію атрымаў Імрэ Кертэс, многія беларускія пісьменьнікі бадай зьдзівіліся: ня толькі не чыталі, але й ня чулі. Не было перакладаў на дзьве «дзяржаўныя». І агулам гэта някідкі пісьменьнік, непладавіты. Як сам пісаў: ляноту зрабіў сваім лёсам. Хай пісаў нясьпешна, няшмат, але ж капаў глыбока. Хаця ці мала такіх пісьменьнікаў існуе, апроч яго? Канечне, тое, што прайшоў сам праз Асьвенцім, Бухэнвальд і што прысьвяціў Галакосту сваю творчасьць — гэтым істотна падвысіў свае шанцы быць заўважаным, перакладзеным, адзначаным. Неаспрэчна. Аднак нават «Дзёньнік галерніка», названы нямецкім выданьнем Die Zeit «інтэлектуальнай квінтэсэнцыяй нашай эпохі», сьведчыць пра моц гэтага пісьменьніка.
Пры канцы дзёньніка сярод запісаў прызнаньне: убачыў стары фотаздымак Альбэра Камю і захацелася абняць яго.
***
На беларускую мову перакладаўся раман Імрэ Кертэса «Страчаны лёс» (1975), выдавецтва «Галіяфы», 2012.
Але такое наша жыцьцё: ёсьць пытаньні, на якія немагчыма адказаць, як і немагчыма іх не задаваць. Вытрывае толькі той, хто мае ў сабе дастаткова нянавісьці і пагарды, хто жыве помстай, робіць выснову з жыцьця Кертэс. І прызнаецца, што таксама мае ў сабе гэтыя моцныя пачуцьці, аднак яны не настолькі трывалыя, каб дзякуючы ім чагосьці дасягнуць, асьцюжае сябе ён.
Пісьменьнік увесь час зьвяртаецца да творчасьці некалькіх вядомых аўтараў, разважае, палемізуе. Адзін зь іх Альбэр Камю, дзёньнікі якога, між іншым, нагадваюць кнігу Кертэса. (Аднойчы ён нават зазначае, што трымае іх у руцэ). Камю крыніцы «права на злачынства» шукае ў творчасьці дэ Сада, у Дастаеўскага, але самы дурны паліцыянт, які катуе электратокам, або палкоўнік, дыктатар, яны паняцьця ня маюць пра братоў Карамазавых, пра крызіс маральнасьці. Злачынства — гэта ня бунт, пярэчыць Кертэс Камю. Усё наадварот: нацыстамі рабіліся не бунтаўнікі, а — канфармісты. Оруэл у гэтым разьбіраўся лепей за Камю, кажа Кертэс. Сёньня, мяркуе ён, бунтаўніком ёсьць той, хто жыве як чалавек, а ня той, хто забівае. З такімі фундамэнтальнымі паняцьцямі ўвогуле трэба быць асьцярожным, бо, напрыклад, хто фліртуе са свабодай, той сьпіць з тыраніяй, папярэджвае пісьменьнік.
Ён пастаянна разважае над жыцьцём: яно запынілася на мёртвым пункце? Але трэба жыць, пагарджаючы ім. Хоць часам гэта пагарда да самога сябе. Бо сьвет дрэнны, таму што дрэнны ты сам. А наш асабісты крызіс, ён заўжды можа быць яшчэ глыбейшым. Аднойчы яму здаецца, што нешта рэзка зьмянілася: яшчэ ўчора адчуваў сябе безабаронным сабачанём, а сёньня пераўвасобіўся ў ваўка ці ў ліса, або прынамсі ў шакала, у асьцярожнага і хітрага зьвера. Але што толку? У сваім жыцьці, можна сказаць, няма нічога свайго, толькі акрэсьленыя ўспаміны і неакрэсьленыя пляны.
Ты хочаш напісаць раман? Ну й што? Трэба душыць у сабе жаданьне. Каб напісаць яго супраць сваёй волі. Тое, што цэніцца ў пісьменьніка, ягоны стыль, ёсьць кайданамі, лічыць Кэртэс, ад якіх існуе вялікая прага пазбыцца. Яму хочацца пісаць, каб не выглядаць тым, кім ёсьць, не прыстасаваным да акаляючага жыцьця чалавекам. Ён піша раман, бо шукае яшчэ вастрэйшага болю. І нястомна задае сабе пытаньні. Чым ёсьць рэчаіснасьць — тым, што ты робіш, ці тым, што мысьліш? Пэсымістычная выснова: кожны хоча пакінуць у жыцьці сьлед, аднак яму, Кертэсу, хочацца хутчэй зьнікнуць бяз сьледу.
Жыць і пісаць раман — гэта тое ж самае, кажа сам сабе пісьменьнік. І ён жыве і піша без надзеі, бо трэба пагадзіцца: ягоныя творы ня трапяць у спрыяльную глебу, ніхто, ніякі народ, ніякае грамадзтва не захоча прызнаць за свае ягоныя шчыраваньні. І пытаньне да сябе: а ці ня гэтага ён сам, уласна кажучы, жадае? Бо пачаць пісаць раман — азначае абраць разам агрэсію і пакуту. Творцы ўласьцівае пачуцьцё віны, так, але масты за табой спаленыя і назад няма вяртаньня. Бо пісаць — гэта жаданьне дзеяньня, учынку.
Некалі літаратура паказвала, як жыве нехта, іншыя, але цяпер, піша Кертэс, пісьменьнік можа мовіць толькі пра сябе. Аб тым, як ён жыве або спрабуе жыць, пра сваю бязраднасьць, сваё трагічнае адчуваньне сьвету.
У 1980-м пісьменьнік наведаў ГДР і вось — экскурсія ў Бухэнвальд, дзе абыякавым голасам расказваецца пра зьнішчэньне людзей, пра спальваньне трупаў. Пісьменьнік адчувае, што «ягоная гісторыя» змушае яго да пэўнай паставы, але гаворыць сабе, што Бухэнвальд, у якім ён сядзеў хлопцам, больш для яго нічога ня значыць, пагатоў ім напісана пра канцлягер кніга. І разам з тым яму хацелася, каб ён ня быў самім сабой, каб не было гісторыі і нічога гэтага ня здарылася... «Канцэнтрацыйны лягер можна ўявіць сабе толькі як літаратурны тэкст, як рэчаіснасьць — ужо не», падсумоўвае ён.
Імрэ Кертэс быў грамадзянінам Вугорскай Народнай Рэспублікі і пастаянна вяртаўся ў дзёньніку да «сораму жыцьця тут». Хоць ён піша, што ў маральным сэнсе ня мае нічога агульнага зь «дзяржаўным оптавым лёсам». Прырода таталітарнай улады таксама цікавіла яго. Яна апынаецца ў руках тых, хто ня мае ніякіх тармазоў, у руках штораз больш «прымітыўных злачынцаў». На жаль, але «любая слабасьць, якая зьяўляецца ў шатах гвалту, вітаецца і паважаецца як сіла». «Там, дзе забівалі дзеля ўлады, там улада мае ў сабе страх забойцаў; хто забівае дзеля ўлады, той ніколі ўлады з рук ня выпусьціць, і так аж да сёмага пакаленьня», але гэта было напісана ў 1980-х, і хоць застаецца неаспрэчным, аднак сёньня прыклад суседзяў вугорцаў — украінцаў паказвае, што здараюцца выключэньні. Але, вядома, «ня дзякуючы» уладзе, а насуперак ёй. Дыктатарская ўлада — гэта рэгрэс, вяртаньне ў ранейшыя часы чалавецтва, якое здолела цягам свайго дасьпяваньня прыдумаць штосьці больш сучаснае.
Застацца і вытрываць як прыватны чалавек у гэтым калектыўным сьвеце — вельмі гераічная спроба ў нашыя дні, лічыў пісьменьнік. Калі ў нешта верыш, усё роўна памрэш, калі ня верыш у нішто, ты ўжо мёртвы...
1990. Вугоршчына свабодная. А пісьменьніку, які пакутаваў ад сораму жыць пад камуністамі, бачацца навокал у натоўпе сьвіныя лычы, конскія храпы, шчурыныя мысы: «Якая гэта была памылка тут нарадзіцца і тут застацца...» Людзі, якія вызваленьне ад тыраніі перажываюць як крах, прыгнятаюць яго. А самому незразумела цяпер, як здолеў пратрываць сорак год камунізму, які зьяўляецца «відам разумовага вывіху».
Кертэс сутыкаецца з модным празаікам камуністычных часоў: сядзіць побач з намётам з кніжкамі, але ніхто не падыходзіць, каб набыць і падпісаць. Памру з голаду, скардзіцца ён. Але ж у камуністычныя часы ім было замала ганарараў, вугорскія пісьменьнікі наракалі, што праз моўную ізаляцыю яны ня могуць зьвярнуцца да сьвету, хаця іхняй сапраўднай праблемай было тое, што яны не маглі знайсьці дарогі да саміх вугорцаў, якім хацелася праўды...
Калі Нобэлеўскую прэмію атрымаў Імрэ Кертэс, многія беларускія пісьменьнікі бадай зьдзівіліся: ня толькі не чыталі, але й ня чулі. Не было перакладаў на дзьве «дзяржаўныя». І агулам гэта някідкі пісьменьнік, непладавіты. Як сам пісаў: ляноту зрабіў сваім лёсам. Хай пісаў нясьпешна, няшмат, але ж капаў глыбока. Хаця ці мала такіх пісьменьнікаў існуе, апроч яго? Канечне, тое, што прайшоў сам праз Асьвенцім, Бухэнвальд і што прысьвяціў Галакосту сваю творчасьць — гэтым істотна падвысіў свае шанцы быць заўважаным, перакладзеным, адзначаным. Неаспрэчна. Аднак нават «Дзёньнік галерніка», названы нямецкім выданьнем Die Zeit «інтэлектуальнай квінтэсэнцыяй нашай эпохі», сьведчыць пра моц гэтага пісьменьніка.
Пры канцы дзёньніка сярод запісаў прызнаньне: убачыў стары фотаздымак Альбэра Камю і захацелася абняць яго.
***
На беларускую мову перакладаўся раман Імрэ Кертэса «Страчаны лёс» (1975), выдавецтва «Галіяфы», 2012.
