Гімн страчанай Літве

Чакаў сцэнічнага ўвасабленьня вялікай паэмы Адама Міцкевіча, зьмест і паэтыка якой нашы (беларускія або ліцьвінскія), найперш ад Тэатру імя Янкі Купалы. Менавіта ён мае багатую традыцыю эпічнага асэнсаваньня гістарычнага лёсу нацыі і мае майстроў, якія і з гледзішча прафэсіі, і паводле сваіх грамадзянскіх усьведамленьняў, могуць падняцца да сучаснага разуменьня высокай паэзіі і глыбокага драматызму Міцкевіча.

Да беларускага Міцкевіча трэба было дасьпець і тэатру, і грамадзтву, усім разам пераадолець перадусім сваё несвабоднае мысьленьне і навязаныя стэрэатыпы. Прафэсійны беларускі тэатар увесь час працаваў у несвабодзе. Ён быў адносна свабодным хіба што два-тры гады на пачатку 1990-х, у якія і зьявіліся выбітныя «Тутэйшыя» Мікалая Пінігіна і «Знак бяды» Валерыя Масьлюка. Тады часу на прарыў да Міцкевіча не хапіла. Але назапашваньне гістарычных ведаў і іх асэнсаваньне адбывалася. Раней ці пазьней яно павінна было выбухнуць, у тым ліку і сцэнічнымі творам. Нацыянальны тэатар нават у несвабоднай краіне ня можа бясконца маўчаць. Інакш ён замаўчыць назаўсёды. І ён сказаў праўду. Уварваўся ў дыскусіі людзей свабодных. І атрымаў ад цемрашалаў удар у адказ.

Час на патрыятызм

Найважнейшы матыў творчасьці Адама Міцкевіча – патрыятызм. Напэўна ж, невыпадкова, што цягам году ў Менску зьявілася некалькі пастановак паводле яго твораў: «Дзяды» ў прыватным «Тэатры Ч.» і Дзяржаўным тэатры лялек, і вось – «Пан Тадэвуш» у купалаўцаў. Між іншым, сёлета ў лютым спаўняецца 180 гадоў з дня напісаньня ў Парыжы гэтага твору.

Рэжысэр Мікалай Пінігін у «шляхоцкай гісторыі», як сам вызначае жанр спэктаклю, найперш і адшуквае яе патрыятычны патас. Нават генэтычны дотык да гісторыі свайго роду, фальварку, замку імгненна выпраменьвае патрыятычныя адчуваньні. Героі ўсьведамляюць сябе і ліцьвінамі, і грамадзянамі Рэчы Паспалітай. Пінігін ва ўсіх інтэрвію падкрэсьлівае асьветніцкую задуму спэктакля – распавесьці пра ліцьвінскія карані і пра сфармаваную драматычнай гісторыяй псыхалёгію сучасных беларусаў, пра надзвычай важны пэрыяд айчыннай гісторыі, калі ліцьвінскі патрыятызм вельмі востра выявіўся.

Гэта той пэрыяд гісторыі, які фальсыфікаваўся і працягвае фальсыфікавацца сучаснымі ідэолягамі на карысьць расейскай вялікадзяржаўнай міталёгіі пра гэтак званую айчынную вайну 1812 году. Тэатар аднаўляе гістарычную праўду, расказваючы пра спадзяваньні нашай шляхты на Напалеона ў сваім вызваленьні з-пад расейскай акупацыі. Ён пра тое, што разьяднанасьць згубная, а пераадоленьне амбіцыяў, пыхі на грунце патрыятызму вядзе да еднасьці, якая перамагае ворагаў. Апісаныя Міцкевічам падзеі, сьведкам якіх ён быў і якія выкінулі яго ў эміграцыю, ёсьць важным урокам і для сучасных беларусаў.

Такім чынам, тэатар вяртае беларусам Літву, яе гісторыю, і яе вялікага паэта.

Рэжысура, сцэнаграфія, інсцэніроўка

Насамрэч жанр спэктаклю – эпічная паэма. Ён гучыць як гімн страчанай Літве. Менавіта гімн, бо гімны ў народаў з глыбокай і даўняй гісторыяй напоўненыя драматычнымі, філязофскімі, нават шчымлівымі інтанацыямі. У іх не бравурнасьць, а асэнсаваньне, у іх у музыку і верш пераведзеная гісторыя нацыі. Гэтак жа спакойна і шчымліва разьвіваецца дзеяньне і ў купалаўскім спэктаклі. Разам з тэатрам усьлед за Міцкевічам мы задумваемся, што і калі мы страцілі, дзе карані патрыятызму і якая яго прырода, асэнсоўваем сваю гісторыю, у тым ліку і ва ўмоўным ладзе – дзе і якой магла б быць сёньня Беларусь.

Пінігін не збаяўся эпічнасьці (апавядальнасьці і маштабнасьці) твору. Не збаяўся ілюстрацыйнасьці, якая спадарожнічае эпічнаму тэатру. Яму важна было прачытаць паэму зразумелымі сучаснаму чалавеку інтанацыямі, дапоўніць іх візуальным шэрагам, праілюстраваць выразнай тэатральнай мэтафарай. І скласьці ўсё гэта ў шляхоцкую гісторыю.

Спэктакль прыемна слухаць і глядзець. У пастаноўцы няма мітусьлівасьці, галавакружных пастановачных мэтафараў, што, як мы ведаем, Пінігін умее рабіць. Я сказаў бы, што спэктакль разьвіваецца падкрэсьлена традыцыйна, з акцэнтамі на маляўнічасьць. Гістарычна дакладныя касьцюмы, запраектаваныя мастачкай Аленай Ігрушай. Імі любуесься. Любуесься і праекцыяй гравюраў Напалеона Орды. Усё вабіць вока, не раздражняе. Слых ласкае Міцкевіча слова ў выдатным перакладзе Язэпа Семяжона. Яно пераважна прамаўляецца інтанацыйна правільна, выразна.

Сцэнаграфія Зіновія Марголіна агаломшвае. Грандыёзная белая арка, якая наяжджае і ад'яжджае, раскрываючы і зачыняючы месцы дзеяньня. На ёй і ў яе праёме ўзьнікаюць фота і кінапраекцыі. Яна ўяўляе сабой то віленскую Вострую браму, то парыскую Трыюмфальную арку, то замкавы фасад. Яна нясе вобраз вялікай і магутнай дзяржавы, яе выбітнай культуры. У фінале ж спэктакля арка пачне рушыцца, гарэць. І запомніцца нам, як руіна колішняй велічы. Пэсымістычна? Напэўна. Але ж гэта праўда пра нашу страту і нашы кволыя надзеі.

Увогуле з гледзішча пастановачнага, спэктакль зроблены амаль дасканала. Выразныя, зноў жа, стрыманыя, ляканічныя мізансцэны, яны амаль самадастатковыя. Часам аж да такой ступені, што нібыта і Міцкевічаў тэкст не патрэбны, ня тое, што акторская гульня. Некалькі сцэнаў увогуле вызначаюцца зьместавай і эстэтычнай завершанасьцю, дасканаласьцю, нібы спэктакль у спэктаклі, які можна паказваць асобна. Прыкладам, сапраўднай рэжысэрскай пэрлінаю можна назваць сцэну набору тутэйшых сялянаў у рэкруты расейскага войска, якое эфэктным тэатральным прыёмам становіцца для іх магілай. Яскрава пастаўленая і сцэна сыбірскай катаргі.

Мантаж сцэн адбываецца праз зацямненьні і праз наезды і ад'езды той самай аркі, праекцыямі на яе батальных сцэнаў (у тым ліку, са знакамітага фільма Анджэя Вайды) ці вясковых ідылічных малюнкаў. Але мне падаецца, што тым самым рэжысэр знаходзіць выйсьце з хібаў інсцэніроўкі. Тое, што магло быць сыграным на сцэне, або прадэклямаваным акторамі, пераўтвараецца ў ілюстрацыю, якая па ходу спэктакля становіцца надакучлівай і навязьлівай. Аўтар інсцэніроўкі Сяргей Кавалёў добра зьбіў падзеі у гісторыю, але яны не зацэмэнтаваліся ў сюжэт, бо паміж імі не пакінутае паветра для таго самага цэмэнту. А цэмэнтам магло стаць Міцкевічава слова, яго паэзія, якая прагучала б больш эфэктна, чым малюнкі.

Акторы

Існуе праблема ў спэктаклі і з акторамі. У бальшыні сваёй яны адразу дэклямуюць ідэю спэктаклю, яго пасыл і патас. Было б нашмат цікавей, калі б усё гэта паўставала з дачыненьняў паміж пэрсанажамі. Не, я ні ў якім выпадку не патрабую падкрэсьленага псыхалягізму. У гэтым вырашэньні спэктакля ён бы быў недарэчным. Але данесьці гісторыю дачыненьняў паміж пэрсанажамі, іх характары ў любым выпадку патрэбна. Рабіць гэта можна і не рвучы на сабе кашулі, але разумеючы, што і да чаго. На жаль, гэтага да канца не зразумелі і выканаўцы галоўных роляў.

Павал Харланчук-Южакоў пераканаўчы ў ролі Паэта. Але ж стомленым Паэтам-эмігрантам ён па-сутнасьці застаецца і ў ролі Тадэвуша. Пераўвасабленьня ў юнака зь першымі любоўнымі адчуваньнямі і рамантычнымі парываньнямі я ня ўбачыў. Не пайшла далей тэксту і плястыкі у прапанаваных рэжысэрам мізансцэнах і Юлія Шпілеўская ў ролі Тэлімэны. Побач са статычнымі, нягнуткімі ў любоўным трохкутніку Тадэвушам і Тэлімэнай няўцямна выглядала і Зося, вобраз якой у прынцыпе сыграны вынаходліва і абаяльна маладой артысткай Крысьцінай Казак.

Многім пэрсанажам у спэктаклі даецца толькі па некалькі рэплік, але яны вельмі важныя для разуменьня ідэі спэктакля, яго кампазыцыйных паваротаў. Аднак не з усіх вуснаў яны прагучалі ўцямна. Мне нават падалося, што акторы не прачыталі ўсёй паэмы Міцкевіча, таму і свае ролі, свае рэплікі не скіравалі ў агульную плынь пастаноўкі. Яны так і застаюцца ў памяці сваімі касьцюмамі і грымам. Але ж нават дробны эпізод можна сыграць выпукла, як гэта зрабіла Валянціна Гарцуева ў невялічкай ролі Дзяўчыны-эмігранткі, якая спасьцігае сэнс вядомых словаў Паэта пра беларускую мову.

Нават у такім канцэптуальным, жорстка пастановачнай рэжысуры спэктаклі актор мусіць быць сааўтарам і драматурга, і рэжысэра. Генадзь Аўсяньнікаў дадаў жа глыбіннага розуму, інтуіцыі і дабрыні свайму Судзьдзю, дадаў тайны Ксяндзу Робаку Сяргей Журавель, пашукаў цікавай характарнасьці для Графа Раман Падаляка! А іншыя?.. Ад актораў таксама шмат патрабуецца. Праблема гэтая ўжо даўно заўважаецца ў купалаўцаў.

Гістарызм і цэнзура

Безумоўны плюс спэктакля «Пан Тадэвуш» у яго гістарызьме: ад канстатацыі гістарычных фактаў да касьцюмаў і грыму. Але ў гістарызм перадусім, а не ў мастацкасьць пастаноўкі, нахабна ўмяшалася цэнзура. І нажніцамі невуцтва і халуйства выразала, як і ў падручніках гісторыі, харугву з старажытным літоўскім (беларускім) гербам – Пагоняй. Ён быў у спэктаклі ня дзеля мастацкай аздобы, ня дзеля радасьці нейкіх апазыцыйных сілаў, а дзеля праўды.

Неаспрэчны гістарычны факт – на бок Напалеона ў ягоным вызвольным паходзе на Ўсход, супраць расейскай акупацыі Рэчы Паспалітай, і ў яе складзе Вялікага Княства Літоўскага, сталі разам польскі Белы Арол, літоўская Пагоня і жмудзкі Мядзьведзь. Так было ў гісторыі, так ёсьць у Міцкевіча, так было ў Пінігіна. Але ўдар пад дых нанесла спэктаклю міністэрства культуры. І гэта пры тым, што спэктакль вельмі далікатны, не зласьлівы, стрыманы ў эмоцыях у тым ліку і да маскалёў, якія паводле сюжэту і гістарычнай праўды зьяўляюцца ворагамі герояў. Гэты факт цэнзуры таксама стане фактам гістарычнай праўды. Як і той факт, што першая пастаноўка «Пана Тадэвуша» на беларускай сцэне становіцца фактам гісторыі беларускага тэатру.

Скрыўленая сьвядомасьць ідэолягаў і вартавых рэжыму не дазваляе ім зразумець, што менавіта патрыятызм спэктакля «Пан Тадэвуш» адпавядае кінутаму імі ж лёзунгу «За Беларусь!» Патрыятызм купалаўцаў сутнасны, выхаваўчы. Некалькі сотняў чалавек на кожным спэктаклі маюць магчымасьць атрымаць урок патрыятызму. Канцэрты ж расейскамоўнай беларускай папсы, якую песьціць сваімі абдымкамі і пацалункамі ўлада, наадварот разбураюць і патрыятызм, і густы.

Калі б я быў …-ам, я купалаўцаў за «Пана Тадэвуша» ўзнагародзіў, чым толькі мог. І ўжо ні ў якім разе не пагражаў бы ім пазбаўленьнем датацыяў, не папракаў бы дарагой рэстаўрацыяй будынку і новым абсталяваньнем. Ужо адным гэтым спэктаклем яны адпрацавалі патрачаныя на іх грошы. Патрыятызм каштуе дорага.