Алег Латышонак пра беларускую ідэю і Каліноўскага

Алег Латышонак — гісторык, старшыня Беларускага гістарычнага таварыства ў Польшчы, прафэсар на гістарычна-сацыялягічным факультэце Ўнівэрсытэту ў Беластоку. Актыўны дзяяч палітычна-грамадзкага жыцьця беларускай меншыні на Падляшшы. Апублікаваў, сярод іншага, кнігі «Białoruskie formacje wojskowe 1917–1923» (Беласток, 1995), «Od Rusinów Białych do Białorusinów. U źródeł białoruskiej idei narodowej» (Беласток, 2006), «Жаўнеры БНР» (Беласток-Вільня, 2009), «Нацыянальнасьць — Беларус» (Беласток-Вільня, 2009).

ПАТРЭБНАЯ ІДЭЯ

Ян Максімюк: Алег, ты ня супраць, каб у гэтай нашай размове я зьвяртаўся да цябе «на ты»? Неяк няёмка гаварыць «на вы» да чалавека, зь якім я знаёмы гадоў 25, а то і болей... А з другога боку — хто ведае? Ты нам патрэбны ў Cafe Europa як гісторык і прафэсар, а да прафэсараў наогул зьвяртаюцца «на вы»...

Алег Латышонак: Ты вырашай...

Максімюк: Добра. Я хацеў бы пачаць нашу размову з даволі эфэмэрнай тэмы, якой ты прысьвяціў кучу свайго прафэсійнага часу. Я маю на ўвазе гісторыю беларускай нацыянальнай ідэі. Скажу нам спачатку, што гэта такое — беларуская нацыянальная ідэя — і навошта яна беларусам патрэбная, калі наогул патрэбная?

Латышонак: Само пытаньне, ці такая ідэя патрэбная, ставіцца ўжо ў такім кантэксьце, што яна ўсё ж мае нейкае значэньне і павінна кудысьці весьці нацыю або народ.

Я дасьледаваў беларускую нацыянальную ідэю проста як ідэю існаваньня беларускай нацыі. Мяне цікавіла перш за ўсё, хто гаварыў, што такая нацыя існуе, калі такое гаварылі і якім чынам уяўлялі сабе беларускую нацыю. Але — гэтая тэма зусім не цікавіла мяне ў кантэксьце адказу на пытаньне «што рабіць?».

ХТО ПЕРШЫ ПРАМОВІЎ «МЫ БЕЛАРУСЫ»?

Максімюк: Ці знайшоў ты пункт у часе і канкрэтнага чалавека, ад якіх беларуская нацыянальная ідэя ўзяла свой пачатак? Інакш кажучы, ці была асоба, пра якую можна сказаць, што яна першая заявіла, што беларусы — гэта нацыя, а ня толькі мужыкі, якія працуюць на пана?

Латышонак: Не было такой асобы. Узьнікненьне беларускай нацыянальнай ідэі — доўгатрывалы працэс. Таму я сьцьвярджаю, што гэтая ідэя мае арганічнае паходжаньне. Яна не зьяўляецца нейкай канструкцыяй ці нейкім праектам у тым сэнсе, што нехта адзін або група інтэлектуалаў прыдумалі сабе нацыю, заявілі пра гэта ўголас і сталі гэтую нацыю ствараць. Гэтая ідэя ўзрастала практычна цягам усяго ХІХ стагодзьдзя. Былі людзі, якія адзначалі, што існуе нешта такое, як «беларускі народ» (у такім значэньні, на якое палякі маюць слова «lud»)... Вось у пачатку ХІХ стагодзьдзя расейскія дзекабрысты выказвалі меркаваньне, што беларускі народ не сасьпее да стадыі нацыі, таму некаторыя зь іх былі гатовыя падзяліць гэты народ з палякамі. А іншыя проста лічылі, што беларускі народ — частка «вялікага рускага народу». І так гэта паволі рухалася ўперад. Вызначаліся моўныя прыкметы беларускага народу, акрэсьліваліся яго этнаграфічныя асаблівасьці, яго звычаі. Але ўсё гэта рабілі людзі, якія казалі пра беларускі народ — «яны». Упершыню вызначэньне «мы беларусы» трапіла мне ў літаратурным тэксьце, зьмешчаным у падручніку, які царскія ўлады надрукавалі для беларускіх школаў у 1863 годзе. Вось там, у гэтым падручніку — які называецца «Розсказы на бѣлорусскомъ нарѣчіи» — адзін з пэрсанажаў, стараста Янка, кажа «мы беларусы»...

Максімюк: Значыць, у 1863 годзе зьявіўся першы пісаны тэкст, у якім выступае самавызначэньне «мы беларусы»?

Латышонак: Так. Прынамсі мне асабіста не вядомы ніякі ранейшы тэкст, дзе такое самавызначэньне выступала б. Да таго моманту ўсе пісалі пра беларусаў з пазыцыі «яны беларусы». А там якраз, у чытанцы «Розмова на цментары старосты Янка зъ братчикомъ Хвэдосемъ», зьяўляецца першая асоба, якая кажа пра такую супольнасьць, як беларускі народ, з пазыцыі «мы». Аўтар гэтага тэксту невядомы, і гэты сумны факт у першую чаргу сьведчыць пра стан беларускай гістарыяграфіі... Ну але вось, у тым царскім падручніку «Розсказы на бѣлорусскомъ нарѣчіи», у якім пяць тэкстаў на дыялектах, адзін з пэрсанажаў, стараста Янка, упершыню кажа выразна, што мы — не палякі і ня рускія, а беларусы...

Максімюк: Я думаю, да гэтага падручніка мы яшчэ вернемся. А цяпер я яшчэ хачу запытацца ў цябе пра дакладнейшы час, у якім зьявілася беларуская нацыянальная ідэя. Нават калі прыняць, што нараджэньне беларускай нацыянальнай было доўгатрывалым працэсам, то ўсё ж можна вызначыць часавую мяжу, калі гэтая ідэя набыла больш-менш сучасны выгляд...

Латышонак: Гэтай мяжою можна лічыць 1880-тыя гады. Гэта было зьвязана з эмансыпацыяй нізавых пластоў беларускага грамадзтва. Патрэбны быў час, каб вырасла хоць адно пакаленьне пасьля вызваленьня сялянаў Аляксандрам ІІ. Я тут ня буду арыгінальным, калі скажу, што сучасная беларуская нацыянальная ідэя была выразна сфармуляваная ў асяродзьдзі пецярбурскага «Гоману» і беларускіх нарадавольцаў. Яны ясна заявілі, што існуе беларуская нацыя, і яшчэ сказалі «чужыя рукі прэч ад Беларусі», што можна лічыць нават нацыяналістычным лёзунгам...

ХТО ТАКІ БЕЛАРУС?

Максімюк: Як ты лічыш, у сёньняшнім беларускім грамадзтве ёсьць масавае ўсьведамленьне беларускай нацыянальнай ідэі як набору нейкіх дэфініцый і фармулёвак, якія адрозьніваюць беларуса ад расейца або ад паляка? Інакш кажучы, каго сёньня, паводле агульнага ўяўленьня, можна лічыць беларусам, а каго не?

Латышонак: У сваіх дасьледаваньнях я заўсёды прытрымліваўся прынцыпу, што беларус — гэта дэклярацыя. Калі нехта дэкляруе сябе беларусам, дык ён і ёсьць беларусам. Таму я не адмаўляю беларускасьці нікому з тых, хто лічыць сябе беларусам. Ніякага набору, пра які ты кажаш, не існуе. У гэтым сэнсе беларусы не зьяўляюцца нацыяй...

Максімюк: Не зразумеў... У якім сэнсе беларусы не зьяўляюцца нацыяй?

Латышонак: Ну, у тым сэнсе, што існуе нейкі акрэсьлены набор прыкметаў і уяўленьняў пра тое, што значыць быць беларусам. Уяўленьні пра тое, што такое беларускасьць і быцьцё беларусам, настолькі розныя, што фактычна немагчыма знайсьці адно на ўсіх вызначэньне беларускай нацыі, як у выпадку тыповых эўрапейскіх нацый.

А ХТО ТАКІ БЕЛАСТОЦКІ БЕЛАРУС?

Максімюк: А якім бокам пад гэтую беларускую нацыянальную ідэю падпадаем мы, падляскія беларусы? Тут таксама найважнейшай зьяўляецца асабістая дэклярацыя? Чаму мы з табою беларусы, а не палякі або ўкраінцы? Толькі таму, што мы так лічым? Ці, усё ж, ёсьць нейкія іншыя прычыны, з-за якіх мы ня можам быць некім іншым?

Латышонак: Ну, нас яшчэ аб’ядноўвае пэўны мясцовы дух і супольны досьвед. Калі гутарка вядзецца пра беларусаў Беласточчыны, то я лічу іх вельмі адметнай беларускай супольнасьцю, у якой нацыятворчы працэс прасунуўся вельмі далёка. Я думаю, што нават у Беларусі няма настолькі аднароднай беларускай супольнасьці, як беластоцкія беларусы. У нас няма такіх унутраных падзелаў, як у астатнім беларускім грамадзтве. У нас тыя, якія не захацелі быць беларусамі — ну, няхай сабе і беларусамі «польскага ўзору» — проста перайшлі да палякаў. Таму гэтая беластоцкая беларушчына даволі аднародная. І гэта яна нас адрозьнівае ад беларусаў рознага тыпу ў Рэспубліцы Беларусь.

Максімюк: Мы аднародныя — ты сапраўды так думаеш?!

Латышонак: Мы даволі аднародныя. Прынамсі такую выснову я раблю са свайго досьведу як палітык і як дасьледнік. Я тут не гавару пра «праваслаўных палякаў» і пра іншых, а толькі пра тых, якія дэкляруюць беларускую нацыянальнасьць. Гэта вельмі аднародная група, нягледзячы на свае палітычныя падзелы. Дый гэтыя палітычныя падзелы маюць штораз меншае значэньне для нашага жыцьця. Некаторыя лічаць, што беластоцкая беларускасьць моцна зьвязаная з праваслаўем. Найноўшыя досьледы не пацьвярджаюць гэтага стэрэатыпу. Зь іх вынікае, што беларускасьць на Беласточчыне — абсалютна мадэрнага тыпу. Такія адказы атрымалі ў сваіх апытаньнях дасьледчыкі. «Я — беларус» таму, што я адношу сябе да пэўнай традыцыі, зьвязанай зь беларускай нацыяй.

Я сам пераканаўся, што тое, што мы з табою гаварылі гадоў 30 таму ў дыскусіях з нашымі царкоўнікамі — менавіта, што праваслаўе на Беласточчыне неабавязкова пратрымаецца даўжэй, чым беларускасьць — сёньня ўжо відавочнае, як на далоні. У цэрквы сёньня ходзіць менш людзей за тых, чые дзеці вывучаюць беларускую мову.

АДКУЛЬ НА БЕЛАСТОЧЧЫНЕ ПАЙШЛІ ЎКРАІНЦЫ?

Максімюк: Тут я мушу выказаць адно, на мой погляд, прынцыповае пярэчаньне. Не такія мы аднародныя, як гэта можа вынікаць з сацыялягічных апытаньняў. Усе беларусы на Беласточчыне — праваслаўныя, і ніхто гэтага не аспрэчвае. Ці мае праваслаўе наўпроставае дачыненьне да нашай беларускасьці, ці не — гэта іншая справа, пра якую я не хачу тут гаварыць. Але ня ўсе нашы беларусы гавораць на адной мове. Калі прааналізаваць вынікі перапісу 2002 году, дык акажацца, што сярод кожных 10 беларусаў 7 гавораць дома на падляскіх гаворках, 2 на ліцьвінскіх (гарадзенскіх) гаворках, а 1 — на польскай мове...

Латышонак: Гэта надуманая праблема. Кожны з нас, як помню, гаварыў па-свойму... У сэнсе мовазнаўства гэтыя дыялекты нічым не адрозьніваюцца адзін ад аднаго. Наогул усе ўсходнія славяне гавораць на адной мове... Я ніколі спэцыяльна не вывучаў украінскай мовы, бо з украінцамі я гавару па-беларуску, а яны гавораць са мною па-ўкраінску... Для мяне гэта дыялекты адной мовы. Тым больш я ня бачу істотных розьніцаў паміж ліцьвінскімі і падляскімі дыялектамі на Беласточчыне. Гэта абсалютна неістотная справа. Я ня помню, каб каму калісьці перашкаджала тое, што адзін гаворыць зь «дзеканьнем», а нехта іншы з «дэканьнем». Ніколі не было ніякага бар’еру...

Максімюк: Дык я табе прыгадаю адзін бар’ер, пра які ты тут забыўся. У пачатку 1980-х частка беларускіх студэнтаў зь Беласточчыны перафармулявала сваю нацыянальную тоеснасьць зь беларускай на ўкраінскую, і галоўным аргумэнтам гэтай трансфармацыі быў якраз моўны бар’ер. Проста яны ўголас заявілі — з чым ніякі мовазнавец, які на наш моўны сьвет глядзіць праз прызму бінарнай беларуска-ўкраінскай апазыцыі, ня можа не пагадзіцца — што гаворкі каля Гайнаўкі і Бельска значна бліжэйшыя да літаратурнай украінскай мовы, чым да беларускай. Зразумела, калі разглядаць гэтыя гаворкі як інструмэнт выключна вуснай камунікацыі, то для нашых людзей ня мае вялікага значэньня, хто як іх клясыфікуе. Але калі рэч датычыць пісьмовай мовы, дык тут справа адразу апынаецца на лязе нажа — пісаць можна або па-беларуску, або па-ўкраінску... Ну і частка колішніх беларусаў выбрала сабе новую пісьмовую мову і новую нацыянальную ідэнтычнасьць — украінскую. Вось табе і аднародная беларускасьць на Беласточчыне...

Латышонак: Ну так, але нашы ўкраінцы ўкраінскай літаратурнай мовай не карыстаюцца, а за ўкраінскую мову выдаюць нашы падляскія дыялекты. А найчасьцей, як я бачу, яны пішуць па-польску. Самае сур’ёзнае, што я магу сказаць пра падляскіх украінцаў — гэта тое, што яны зьяўляюцца свайго роду беларускай сэктай на Падляшшы...

ХТО АДСЬВЯТКАВАЎ УГОДКІ СТУДЗЕНСКАГА ПАЎСТАНЬНЯ?

Максімюк: Давай пакінем гэтую мясцовую тэму і вернемся ў агульнабеларускае рэчышча. Летась выпалі 150-тыя ўгодкі выбуху Студзенскага паўстаньня. Перш чым запытаць цябе пра тое, як да гэтай падзеі ставяцца палякі і беларусы, мне цікава даведацца, якія адносіны да Студзенскага паўстаньня ў літоўцаў? Ім гэтая падзея дзеля нечага патрэбная ў іхным нацыянальна-гістарычным дыскурсе?

Латышонак: Літоўцы ўрачыста адсьвяткавалі ўгодкі паўстаньня 1863 году. Для іх гэтая падзея мае нацыянальную значнасьць. Трэба прызнаць, што ў Літве гэтае паўстаньне мела даволі масавы характар і нацыянальную афарбоўку.

Максімюк: З таго, што я здолеў прачытаць у польскай прэсе з нагоды 150-х угодкаў Студзенскага паўстаньня, вынікае, што палякі цяпер глядзяць на гэтую падзею як на нацыянальную катастрофу, якая фатальна падарвала польскія ўплывы ў Літве і Беларусі. Інакш кажучы, палякам лепш было б не падымаць гэтага бунту супраць Масквы. Гэта так, ці мне толькі так падалося?

Латышонак: Гэта не зусім так. З аднаго боку правыя кансэрватарскія колы, чый голас гучыць сёньня ў Польшчы штораз мацней, зьвяртаюць увагу на рэаліі, якія наступілі пасьля паўстаньня. Гэтае паўстаньне, як і папярэднія польскія паўстаньні, заўсёды мела шмат крытыкаў, паколькі кожнае прайгранае паўстаньне аслабляла і Польшчу, і пальшчызну. Тут, на маю думку, мы маем дачыненьне з зачараваным колам. З аднаго боку, як я ўжо сказаў, палякам можна ставіцца да гэтага паўстаньня вельмі крытычна, але з другога боку тыя, якія пачалі тое паўстаньне, на мой погляд дасканала разумелі, што пройдуць яшчэ 20 гадоў, і палякам ужо ня будзе чаго шукаць на ўсходніх землях, асабліва пасьля вызваленьня сялянства ад прыгону і яго эмансыпацыі ў рускім духу. Так што выбар тады быў невялікі. Калі паглядзець на паўстаньне з боку набыткаў і стратаў, дык яно напэўна аслабіла становішча палякаў на ўсходніх землях. Але большасьць палякаў ставіцца да гэтай падзеі зь вялікай пашанай... Таму і адзначэньне 150-х угодкі паўстаньня мела ў Польшчы агульнанацыянальны характар...

А БЕЛАРУСАМ БЫЛО ШТО СЬВЯТКАВАЦЬ?

Максімюк: А як па-твойму выглядала беларуская справа ў сьвятле паразы Студзенскага паўстаньня? Якім чынам выбух паўстаньня, а потым яго здушэньне царом паўплывала на разьвіцьцё беларускай нацыянальнай ідэі?

Латышонак: Выключна адмоўна. Гэтае паўстаньне было робленае не ў беларускіх інтарэсах. Трэба ўсьведамляць сабе, што тады ніякай беларускай нацыі не існавала, таму і ніякага беларускага інтарэсу ў паўстаньні не магло быць па вызначэньні.

Але калі глядзець на паўстаньне праз прызму стратаў і набыткаў для беларускай ідэі, то трэба сказаць, што да паўстаньня ў Расеі пераважалі славянафільскія настроі, якія праяўляліся, сярод іншага, у дазволе на адукацыю на дыялектах — маларасійскім і беларускім. Гэтымі настроямі выдатна пакарысталіся ўкраінцы, якія пасьпелі надрукаваць тысячы падручнікаў і адкрыць сетку школаў, у якіх навучаньне ўкраінскай мовы было дазволенае на пачатковым узроўні. Тое самае было вырашана ў адносінах да Беларусі, і таму быў надрукаваны гэты падручнік, пра які я ўжо казаў...\

ПРА МАЛАВЯДОМЫ ПАДРУЧНІК

Максімюк: Скажы больш падрабязна пра гэты падручнік, таму што я, шчыра кажучы, у ніякага беларускага гісторыка, акрамя Алега Латышонка, нічога канкрэтнага пра яго не даведаўся. Чаму пра яго не гавораць іншыя, а гаворыш ты?

Латышонак: У мяне такое дзіўнае ўражаньне, што іншыя лічаць гэты падручнік «непатрыятычным», а таму вырашылі, што лепш яго прамаўчаць. Замест таго, каб усебакова вывучаць гэты падручнік, беларускія дасьледнікі нават не зрабілі ніякага сур’ёзнага аналізу тэкстаў у ім. Агульна пішуць, што ў гэтым падручніку выказваюцца нейкія «западнарускія» ідэі, хоць іх там у самых важных тэкстах наогул няма. Я проста не магу перастаць зьдзіўляцца, што за навуку разьвіваюць у Беларусі — кожны займаецца толькі ідэалёгіяй, а не дасьледуе таго, што было! Гэты падручнік ляжыць як камень упоперак дарогі ўсім тым, хто хоча сказаць, што паўстаньне 1863 году было карыснае для беларусаў. Як можна назваць карысным паўстаньне, якое давяло да падзеньня пачаткаў беларускага школьніцтва і зьнішчэньня гэтага падручніка, і якое яшчэ рыкашэтам ударыла па ўкраінцах, якім таксама такія школы і падручнікі забаранілі.

Максімюк: Які быў наклад гэтага падручніка?

Латышонак: Мы ня ведаем. Падручнік, а дакладней, зборнік чытанак для дзяцей «Розсказы на бѣлорусскомъ нарѣчіи», быў дапушчаны цэнзурай пад самы канец 1862 году і выйшаў на пачатку 1863...

Максімюк: А паўстаньне пачалося ў студзені 1863. Былі нейкія шанцы, што гэты падручнік апынуўся ў школах?

Латышонак: Я думаю, што не. Гэта аднак няясная справа, бо яе, як я ўжо казаў, ніхто не дасьледуе. Але мне здаецца, што нават калі гэты падручнік быў уведзены ў асьветны працэс, то на вельмі кароткі час. Адразу з прыходам Мураўёва гэты падручнік забралі са школаў, і расейскі падыход да беларусаў і ўкраінцаў рэзка памяняўся. Любоў да славяншчыны і дыялектаў была замененая лютай русіфікацыяй. Такі быў асноўны вынік паўстаньня 1863 году для беларусаў.

Максімюк: У гэтым падручніку знаходзяцца два тэксты на гаворках характэрных для Віцебшчыны, калі не памыляюся, два тэксты на заходнепалескіх гаворках, і яшчэ адзін тэкст на нейкай зьмяшанай гаворцы, якую цяжка ідэнтыфікаваць сходу. Аўтар гэтага падручніка лічыў беларусамі насельнікаў і Віцебшчыны, і Піншчыны?

Латышонак: Абсалютна. Ён вызначыў межы Беларусі, і то амаль дакладна такія, у якіх знаходзіцца сёньняшняя Рэспубліка Беларусь. Гэта было зроблена гадоў 30 да Багушэвіча... Я ўжо не магу чытаць тэкстаў, у якіх пішуць, што межы Беларусі вызначыў Багушэвіч. 30 гадоў перад ім гэтыя межы былі вызначаныя ў школьным падручніку для царскай школы...

Паводле гэтага падручніка, самыя першыя беларусы — пінчукі. Гэткае перакананьне ўзялося з тагачасных гістарычных уяўленьняў. Стваральнікам гэтага гістарычнага міту быў, на мой погляд, Адам Нарушэвіч, выдатны польскі гісторык родам з-пад Пінску, які лічыў, што Піншчына была прарадзімай крывічоў. І для яго крывічы некалі засялялі ўсю Беларусь, а іншыя плямёны ён выцесьніў за межы Беларусі, то бок, за межы ВКЛ...

НАРЭШЦЕ ПРА КАЛІНОЎСКАГА

Максімюк: Давай закруглім тэму паўстаньня. Мы столькі пра яго нагаварылі, але ні разу не згадалі Кастуся Каліноўскага. Несалідна атрымалася. Мяркуючы па «Мужыцкай праўдзе», Каліноўскі і іншыя кіраўнікі паўстаньня ў Літве і Беларусі моцна разьлічвалі на рэлігійны чыньнік у змаганьні з маскалямі. Яны апэлявалі да рэлігійнага пачуцьця беларускіх мужыкоў, супрацьстаўляючы праваслаўю ня так даўнюю іх прыналежнасьць да уніі. У праваслаўі, паводле «Мужыцкай праўды» № 6, чалавек «як той сабака жыве без веры і як сабака здохне чартам да пекла». Наколькі эфэктыўным было гэтае, кажучы сёньняшняй тэрміналёгіяй, распальваньне рэлігійнай варожасьці сярод беларусаў? Шмат праваслаўных мужыкоў паслухала такіх заклікаў і пайшло ваяваць за вяртаньне ўніяцкай веры?

Латышонак: Толькі на Гарадзеншчыне гэты заклік займеў нейкі водгук. Там прыхільныя ўніяцтву настроі былі наймацнейшыя. Дый на Беласточчыне, у Кляшчэлях, людзі выказваліся за унію яшчэ і ў 1862 годзе. Але гэткая тактыка мабілізацыі сілаў для паўстаньня, на маю думку, была памылковай у маштабе ўсёй краіны. Ды ня ўсе кіраўнікі паўстаньня падзялялі такія погляды. Калі Людвік Зьвяждоўскі заняў Горы-Горкі, дык ясна сказаў студэнтам Земляробчага інстытуту, што кожны застанецца пры такой веры, якую сабе схоча. І гэта быў прагрэсіўны падыход, калі параўнаць яго з падыходам Каліноўскага.

Максімюк: Чаму міт Каліноўскага — змагара з маскалямі — афіцыйна падтрымлівалі ў савецкі час? Калі ён змагаўся за аддзяленьне Беларусі ад Расеі, дык навошта такі герой быў патрэбны бальшавіцкай прапагандзе? Бальшавікі ж не хацелі, каб Беларусь аддзялілася ад Масквы, ці ня так?

Латышонак: Гэта было выяўленьне «нацыяналістычных» поглядаў беларускіх бальшавікоў. У гісторыі Беларусі ім трэба было знайсьці нейкіх сваіх рэвалюцыянэраў, таму на гэтую ролю падышоў Каліноўскі. Тут дарэчы нагадаць, што Студзеньскае паўстаньне падтрымлівалі расейскія рэвалюцыянэры. І таму гэтую падтрымку можна было падаць як прыклад польска-расейскага рэвалюцыйнага братэрства. Не забывайма, што мы гаворым пра бальшавіцкую гістарыяграфію, якая займалася ня досьледам гістарычнай рэчаіснасьці, а стварэньнем ідэалягічных мітаў. Бальшавікі зрабілі Каліноўскага героем і больш літаратурнай, чым гістарычнай постацьцю. Чытаць «Мужыцкую праўду» бальшавікі не дазвалялі, каб народ ня ведаў, за што Каліноўскі насамрэч змагаўся. Ён быў агульна вядомы ў савецкі час як аўтар толькі некалькіх вырваных з кантэксту цытатаў...

ДВА БЕЛАСТОЦКІЯ ПОЛЮСЫ

Максімюк: Сёньня ўжо кожны можа прачытаць і ўсю «Мужыцкую праўду», і розныя тэксты, гістарычныя і ідэалягічныя, пра Студзенскае паўстаньне. Наколькі табе падаецца імаверным, што Каліноўскі — рымскі католік і люты вораг праваслаўя — можа быць ў агляднай будучыні ўспрыняты як нацыянальны герой агулам беларускага грамадзтва, веравызнаньне пераважнай большасьці якога можна вызначыць калі не як праваслаўе, дык прынамсі як «праваслаўны атэізм»?

Латышонак: Вось менавіта, для «праваслаўных атэістаў» Каліноўскі назаўсёды застанецца непрымальным. Я ўжо не кажу тут пра сапраўдных праваслаўных вернікаў. Калі б справы веравызнаньня сталі для беларусаў зусім няважнымі, то агульная акцэптацыя Каліноўскага як нацыянальнага героя была б магчымай. Так як было гэта магчыма ў савецкі час. Але ў рэальнай сытуацыі сёньняшняй Беларусі гэта малаверагодна... Я лічу, што Кастусь Каліноўскі і ягоны сьветапоглядны апанэнт, «западнарус» Міхаіл Каяловіч, які выступаў супраць каталіцызму і заклікаў да змаганьня з паўстанцамі — гэта дзьве крайнасьці, якія нам трэба падаваць як прыклад таго, чаго сёньня нельга рабіць у Беларусі дзеля гуртаваньня нацыі... Неяк так склалася, што і Каліноўскі, і Каяловіч нарадзіліся на Беласточчыне, амаль па-суседзку — адзін у Мастаўлянах, другі ў Кузьніцы...

Максімюк: І гэтай беластоцкай перасьцярогай я прапаную закончыць нашу гутарку. Дзякуй табе за яе.