Старая Рудзіца — радзіма маці паэта Адама Глобуса. Вёска ляжыць па дарозе з Койданава на Рубяжэвічы і распадаецца на дзьве непадобныя адна да адной часткі. Старая вясковая вузкая вуліца, з драўлянымі хатамі, патанае ў зеляніне. А паралельна ёй шуміць шырокая асфальтавая шаша з цаглянымі калгаснымі сядзібамі. Паміж вуліцамі — зарослы дрэвамі лапік вясковых могілак. Калі зайсьці на могілкі з боку старой вуліцы, дык гэты бэтонны абэліск — першае, што кінецца ў вочы. Тэкст пад бронзавай зоркай паведамляе, што «тут пахаваныя зьверскі закатаваныя нямецкімі фашыстамі 8-га студзеня 1943-га году жыхары Старой Рудзіцы». Першы ў сьпісе — Іван Леапольдавіч Александровіч. Дзед Ніны Глобус і прадзед майго спадарожніка, Уладзіміра Адамчыка.
— Мусіць, чаму мы сюды прыехалі і хацелася сюды прыехаць… Таму што я раптам зразумеў, што пекла, якое мы ўяўляем, — яно тут, на зямлі. Калі ў чалавека памірае маці… У мяне памірала маці цяжка, хварэла… Мы ўсе разам апынуліся ў пекле. І выйсьце з гэтага пекла можа быць толькі празь яшчэ большае пекла. Якое тут адбывалася. Я ў мамы пытаўся шмат разоў, што самае сьветлае ў яе жыцьці было. І гэта была гісторыя пра зваранае яечка. Яна прыходзіла да дзеда ў кузьню, у пекла гэтай кузьні, і ён варыў ёй яечка. І гэта прайшло праз усё жыцьцё. Зваранае дзедам яечка. І потым гэтую кузьню забралі ў нашага дзеда. Потым раскулачылі Саветы, потым гэтую кузьню вярнулі немцы. А потым яго ў гэтай вёсцы спалілі. Гэта рэальнае пекла. Я адчуваю подых гэтага пекла. Тут. Цяпер. Зараз. Ён, бывае, заціхае, і я ня чую гэтага смуроду пякельнага. Ад спаленых ахвяр, якіх тут спалілі ў гумне. Але ён нідзе ня дзенецца. І калі мы кажам, што ніхто ня памятае, ніхто ня ведае… Ня хочуць ведаць — гэта іншая справа.
Жанчына сярэдняга веку з хлопчыкам гадоў 12-ці, што праходзілі каля могілак, паслужылі ілюстрацыяй апошняму сказу Глобуса. Для новых жыхароў Старой Рудзіцы — гэта далёкая і чужая гісторыя.
— Вы ведаеце, што гэта за помнік?
— Загінуўшым у час вайны.
— А што зь імі здарылася?
— Ня ведаю. Мы прыежджыя. Таму вам трэба пытацца ў карэнных жыхароў.
— Вяночак жа паклалі.
— Гэта сельсавет даглядае. Дзеці нічога ня ведаюць. Старажылы паўміралі. Засталіся толькі тыя, хто нічога ня ведае.
Кабета памылілася. У Старой Рудзіцы яшчэ ёсьць людзі, якія памятаюць, што адбылося на праваслаўнае Раство Хрыстова 43-га году. Браніславе Досінай тады было 16 гадоў.
— Дзе вы былі ў той дзень?
— Дзе былі? Дома. Прыйшлі — забілі паліцыянта адразу. А потым прыйшлі назаўтра паліць.
— А як забілі? Хто забіў?
— А чорт іх ведае. Партызаны. Зь лесу. Паліцыянты прыйшлі ў вёску, панапіваліся, швэндаліся, абы-што. І партызанам паведамілі. Яны прыехалі, забілі аднаго. А адзін швэндаўся, на гравійку выйшаў і пайшоў у Дзяржынск.
— А што адбылося назаўтра?
— А назаўтра выганялі людзей. Хаты палілі. Людзей забівалі. Зганялі ў гумно. Хто застаўся ў вёсцы — забівалі, і ўсё.
Жанчын і малых дзяцей карнікі пагналі ў Дзяржынск. А мужчын, дакладней, старых і палеткаў, спалілі жыўцом. Двум было ўсяго па 16 гадоў. Па словах Браніславы, фатальную ролю сыграла дарослая вопратка.
— Малых дзяцей ня білі. А двух хлапцоў вялікіх забілі. Зьнялі з возу і туды загналі. І падпалілі. Высокія. Ды яшчэ ж паадзяваліся. Бацькавы польты. Дык як сапраўдныя мужчыны. Зьнялі з возу і пагналі туды. У гэтае гумно.
— А ў вас у сям’і забілі каго?
— Бацьку майго. Хацеў выгнаць карову. Адчыніў хлеў. За хлеў пайшоў. Там яго і застрэлілі. І пакуль мы вярнуліся, сьвіньні ляталі галодныя. Дні два. Жывот выелі ўвесь. Кроў пачула гэтая сьвіньня галодная. І цягалі кішкі.
Ян Александровіч
Ян Леапольдавіч Александровіч на фотапартрэце выглядае не вясковым кавалём, а чалавекам з нашага часу. Беларускім інтэлігентам-адраджэнцам. Гальштук, зачасаныя назад валасы, акуляры і празь іх дапытлівы нязлы позірк. Але нават некалькіх дэталяў ягонай біяграфіі дастаткова, каб зразумець, што гэта быў каваль. Ня зломак. Саветам так і не ўдалося яго загнаць у калгас. Ён быў двойчы высланы. Сьпярша на тры гады ў Сыбір у 29-м. Пасьля ў 30-я разам зь сям’ёй у Памор’е. Адкуль вярнуўся на радзіму празь лінію фронту! І ў той дзень Ян Александровіч мог застацца жывым. Калі б маўчаў. Слова ягонаму праўнуку.
— У яго была кузьня. Ён быў вядомы чалавек. А з суседніх вёсак панабіралі абоз. І абозьнікі зьбіралі нейкія каштоўнасьці па загадзе немцаў, і абозьнікі сказалі дзеду: «Ян, сядай у абоз і скажы, што ты таксама ў абозе. Бо як мы без каваля?» І ён сядзеў, пакуль не падпалілі гумно. Зь ім здарылася гістэрыка. Ён з крыкамі: «Што ж вы робіце? Вы нелюдзі! Што вы людзей паліце?» — «Ах, ты хочаш разам зь імі?» Яго жыўцом загналі ў гэтае гумно. І ён там, спадзеючыся, што выжыве, закапаўся пад салому і задыхнуўся. І таму не абгарэў. Ён адзіны, хто быў цэлы. Таму што ўсе астатнія пагарэлі, сьвіньні іх паелі. А ён адзіны, хто быў сьветлы і чысты. І пазнавальны. Такая гісторыя.
Каваля Яна добра памятае другі старажыл Старой Рудзіцы — Мікалай Ліхімовіч. 87-гадовы, вясёлы дзед з мыліцамі — і на гародзе.
— Александровіч! Каваль, добры каваль быў. І хлопцы былі харошыя, і бацька быў харошы. Я помню. Хоць малы быў, але помню Александровіча. У яго сарай быў з гліны. А потым клюб быў. Тады высылалі. Ад нас, мусіць, чатырох чалавек выслалі. Усё спаліла паліцыя. Свае людзі.
Сам Мікалай быў у партызанах. І дадае адну дэталь. Людзі былі папярэджаныя пра карную акцыю.
— Я знаю, як спалілі. Гэтым людзям паведамілі партызаны, што вашу вёску будуць паліць. Старыя — ну куды яны будуць уцякаць? Гэта ня немцы палілі. Паліцаі. Двух маладых хлопцаў, як я. А хто быў вінаваты? Бог яго ведае. Паліцыя, канечне.
— У вас ёсьць крыўда на немцаў?
— Сьвіньні забіралі. Крыўдна. У лесе праседзелі. Вось якая крыўда.
У Адама Глобуса, у адрозьненьне ад старога Ліхімовіча, няма крыўды. Ёсьць жаданьне пачуць з боку нямецкай дзяржавы словы выбачэньня на адрас беларусаў.
— Сыход мамы для мяне быў штуршком, што я абавязаны паўтарыць усю гэтую гісторыю. Чалавек апынаецца ў пекле, калі памірае ягоны любімы чалавек. І ўся гэтая гісторыя цягнецца. Чалавек нязьменны ў сутнасьці сваёй. І дарма мы сябе суцяшаем, што зараз нейкія іншыя людзі. І што на месцы Гітлера сядзіць ня Гітлер. Сядзіць кіраўнік дзяржавы, якая ня хоча перад намі выбачацца. А вось тут напісана, хто спаліў. «Нямецкімі фашыстамі». Не кітайскімі, не японскімі, не літоўскімі, ня рускімі. І што, я павінен сказаць: «Давайце гэта затрэм ціхенька?» Дык вось, не прыйшоў час гэта заціраць.
