Беларускі матрыярхат

Чытаючы Янку Брыля, я натрапіў на дзіўную замалёўку. Называецца «Каравай». Пісьменьнік апісвае, як на Мядзельшчыне групу дачнікаў атакавала вясёлая і не зусім цьвярозая хеўра кабет і бабуль. Дачнікі схаваліся ад жанчын у сваім «Масквічы».

«І бабкі сталі пераварочваць „Масквіч“. Магло б, вядома, і такое здарыцца, але ж яны паляпіліся з усіх бакоў, пяліся, галёкалі на ўвесь сьвет, а машына толькі прыпаднімалася, як жук, які лянуецца ўзьлятаць. І бабкі спакваля ашляхлі. Яны пастукалі кулакамі па шыбах, па кузаве — каб ты лопнуў! — „доктарка“ пагразіла ў акно:

— Ну, гады, ваша шчасьце!..

І вось чарада, зноў з ваяўнічым крыкам, падалася па вуліцы далей.

Зноў адчынілася акно, і дзед, што папярэджваў дачнікаў, растлумачыў:

— Сёньня, таварышы, чацьвер. Дык гэта бабы каравай сабраліся пячы. Стася Хрыпунова ў нядзелю замуж ідзе. Выпілі трохі, бушуюць. Сёньня яны маюць права на ўсё. Могуць мужчынам рабіць, што захочуць. І порткі з вас, прабачце, цягнулі б, і крапівы туды напхалі б, і пяску насыпалі б!.. Абычай. Банда. Мужчыны нашы ўсе — хто куды!..»

Тэкст датаваны 1957-м годам. Хоць і сышла крывавая сталіншчына, але ў беларускай вёсцы поўным ходам, з дапамогай нішчымных працадзён, будуецца камунізм. А ў Брылёвым абразку пануе жывое жыцьцё. Не савецкае, не антысавецкае, а нейкае пракаветнае. Быццам тыя няшчасныя дачнікі трапілі на іншую плянэту. Дзе няма ніякай павагі ні да іхнага гарадзкога выгляду, ні да іхнага раскошнага аўто. Вясёлы вясельны матрыярхат. На жаль, пісьменьнік не пазначыў назву вёскі, дзе адбывалася гэтая дзея. Але, зачараваны гэтай загадкай, я паехаў на Мядзельшчыну, ня маючы канкрэтнага адрасу.


Разгадку Брылёвага тэксту я знайшоў у вёсцы Вузьле. Маляўнічай, невялікай, на беразе імклівай рэчкі Вузьлянкі. Сымбалем колішняй дасавецкай эпохі стаіць на беразе чырвоны паўразбураны млын.

Ва ўтульным драўляным клюбе, які сёньня горда называецца Дом фальклёру, тры вузьлянскія кабеты і распавялі мне пра той стары дзіўны абрад. Былыя настаўніцы, інтэлігентныя Надзея Мішчанка, Галіна Балаховіч і загадчыца Дома маладжавая Алена Крукава часта зьбіраюцца разам, каб узгадаць часы, калі вёска жыла сваім спрадвечным абрадавым жыцьцём. Часы, дарэчы, не такія далёкія.

— Ну, гэткі гвалт быў. Хадзіла ватага баб, як банда. Размаляваныя, размазаныя. Пераапранутыя і ў мужчынскае адзеньне. Было гэта, было.

— І дзяўчаты ўжо навесяле, хлопцаў пабяруць. Нават на хрэсьбіны на шашы перанялі чужых людзей. Яны так разгубіліся адразу. А мы і «доктара» ўперад. Адзін дзьверы адчыніў — «што гэта ў вас, людцы, робіцца?» А мы яму чарачку наліваць. «Я ня п’ю!» Хто пытаецца? Усё. За нашых маладых, за дзядоў, за ўнукаў, за праўнукаў.

— Гэта калі было?

— Гадоў дваццаць таму назад.

— Гэта на пачатку 90-х я мог, трапіўшы сюды…

— Проста. Вось па гэтай шашы.

— І натрапіць на вашу банду. І вы б мяне напаілі.

— Не. Мы б вас пачаставалі. Не паілі б. Сарвалі б з вас словы пажаданьня і пажадалі б вам добрай дарогі.

— Пажартавалі б.

— Можа, жанчына якая б намаляванымі вуснамі пацалавала б вас. Каб пакінуць аўтограф.

— Мужчынаў як сустракалі, дык цягалі іх. За падпахі, і гарэлкі давалі. Мужчыны не хацелі сустракацца з гэтай ватагай жанчын.

— Не хацелі?

— Баяліся. Шальмаваньня не было. Але жартавалі. Танцаваць бралі. А таго, хто ўцякае, даганялі. Пажартаваць. Але груба не было.



— Пяклося два караваі. Маладому і маладой. Самы прыгожы каравай пёкся для маладых. Кругленькі. На долю, на шчасьце, на багацьце.

— У чацьвер пяклі для хлопца, а ў пятніцу — дзяўчыне. А тыя кабеты, што пяклі каравай, гаспадыня іх частавала. Ужо пасьля таго як сьпечаны каравай, яны ідуць. І «доктаркі» былі, і кожнаму гарэлкі чарку налівалі. «Мікстура».

— Гаспадары запрашалі «ў каравай». Радня ішла, суседзі. Але прыходзілі і тыя, хто паважаў жаніха ці бацькоў жаніховых.

— Прыносілі з сабой хто кавалак сала, хто каўбасы, хто пёк нейкія пернікі, сподачак масла, добры сыр смачны, клінковы. Ішлі ня выпіць, як цяпер. А ішлі адзначыць гэтую падзею. І дапамагчы.

— Кумпячкі смачныя. І чарка адна хадзіла. І ў каравай, і на вясельле. Адна чарка на адрэзак стала. Я выпіла за маладых і аддала ёй.

— Ты ж да дна выпівай, што ты мне пакідаеш?

— Я вып’ю.


Мяне заўжды ўражвала разнастайнасьць беларускіх песень і іх бясконцая колькасьць. І тое, што ўсё гэтае багацьце завучвалася на памяць у працэсе сялянскага жыцьця.


— Тэксты гэтых песень...

— Перадаваліся з вуснаў у вусны. Вусная народная творчасьць.

— Іх не перапісвалі ў сшыткі?

— Маёй маме было 89 гадоў. Яна ведала ўсе песьні. Усе песьні памятала і ведала.

— Хрэсьбіны, адведкі, жніўныя, купальскія, восеньскія песьні.

— Больш за сто.

— Якія сто? Сто мы вам запраста сьпяём.

— Сто запраста?

— Вядома.


У тыя самыя 50-я гады сувязь пакаленьняў пачне імкліва рвацца. Некалі адзіны народ пачне дзяліцца на «гарадзкіх» і «дзеравенскіх». Забудуцца векавыя песьні. Каравай і кумпякі заменяцца тартамі і катлетамі. Але байкі пра «новых гарадзкіх» — асобная багатая тэма.

— Чаму, калі выяжджала гэтая моладзь, яна з такой лёгкасьцю адмаўлялася ад таго, што было накоплена пакаленьнямі? Дзе тут…

— Корань зла.

— Корань зла.

— Хацелася ім па-рюску гаварыць. Помніш Нінку Балаховіч? Прыехала з Гомелю, зайшла ў магазын. «Дайце кілягрЯм сахарЮ».

— Кілягрям сахарю?

— Гэта ня выдумка, гэта жыцьцёвы анэкдот. Яна прыехала з гораду! Кілягрям сахарю.

Яшчэ мая мама расказвала. З нашай вёскі ў Петраград паехалі працаваць, сям’я. Пабылі яны там, можа, год, можа, два. Прыехалі дамоў. Ужо стаяць такія гарадзкія! Кароў і авечак з пасты гоняць. Ідзе статак. Авечкі — б-е-е, б-е-е. А яны стаяць. «Ой, што эта за бляблечкі такія ідуць?» І ўявіце сабе, у вёсцы іх так і назвалі. Бляблі. І маці блябля, і дачка блябля, і ўнукі бляблі, і сыны бляблі. Бляблюшынай Мар’і. Так вось і назвалі. Бачыце, яны, два гады пабыўшы ў горадзе, ня ведаюць — што гэта за «бляблі».


— Корань зла. Калі б беларусы, выяжджаючы ў гарады, туды б несьлі ўсе гэтыя караваі і абрады, мы б цяпер не гаварылі пра корань зла. А бацькі ж не абураліся.

— Радаваліся, што кавалак хлеба маюць. З гэтага пекла выскачыў. Як прыгонныя былі, і ўсё.

— У вёсцы ж пашпарты пачалі выдавацца ў 74-м годзе.

— Не выпускалі. Заробку ж ніякага не было. Вэрбаваліся. Карэла-Фінская, Урал, Сыбір, цаліна.

Спадарам з гораду па Мядзельшчыне цяпер па чацьвяргах можна езьдзіць сьмела. Вясёлыя размаляваныя жанчыны больш не нападуць. Гучныя на ўвесь сьвет вясельлі замяніліся «чужымі свадзьбамі». Дый тых спраўляецца ўсё меней. А апавяданьні Янкі Брыля чытаюцца, як апісаньні далёкай невядомай краіны.