Неяк, едучы па летняй, распаленай Асіповіччыне, уздоўж ракі Сьвіслачы, я шукаў утульнага месца для прыпынку і адпачынку. І знайшоў неверагоднай маляўнічасьці паляну на беразе ракі, за вёскай Усьціж. Сьвіслач тут была такая пэйзажная — нават ня верылася, што гэта тая самая рака, якая цячэ праз Дразды і Чыжоўку. Нацешыўшыся купаньнем і краявідам, я зазірнуў у вёску па пітную ваду. І разгаварыўся зь немаладым гаспадаром, Паўлам Сяргеевічам Канчэўскім. Які і паведаміў мне адну цікавую дэталь з гісторыі вёскі. Усьціж, якая схавалася ў лясным тупіку, перажыла акупацыю. Нават вясельлі спраўлялі. Але вёска згарэла. 3 ліпеня 44-га. У той самы дзень, калі Чырвоная Армія ўваходзіла ў сталіцу.
— Ваша вёска была спаленая…
— Немцамі. Трэцяга ліпеня. У 44-м.
— Калі Беларусь сьвяткуе галоўнае сьвята. У гэты дзень спалілі вашу вёску? Як так атрымалася?
— Як адступалі, тут быў бой. І немцаў білі, і нашых салдат перабілі.
— А за што немцы вашу вёску спалілі?
— За тое, што палонных забіралі. Яны бяз зброі былі.
Карціна, якую апісаў стары, выглядае наступным чынам. Вялікая колькасьць немцаў і паліцаяў пад Бабруйскам трапілі ў акружэньне. У так званы «кацёл». І пайшлі на прарыў. Спрабуючы злучыцца з адступаючымі часткамі. У Усьціжы мясцовыя хлопцы абяззброілі некалькіх немцаў і зачынілі іх у нейкай лазьні. Каб здаць чырвонаармейцам. Па ходу зьняўшы з палонных усё самае каштоўнае. Ад гадзіньнікаў да ботаў. Але замест чырвоных прыйшла плойма немцаў. Вяскоўцы зьбеглі ў бліжэйшы лес. А іх нядаўнія палонныя на знак удзячнасьці падпалілі вёску.
— Былі нейкія палонныя немцы, а мясцовым хлопцам даверылі іх ахоўваць.
— Гэта ж моладзь. Зброю пабралі нямецкую, патроны. Гадзіньнікі, боты пазабіралі.
А пасьля быў бой. І тыя, што бесканвойныя, пайшлі па вёсцы і ўсю вёску лупянулі. Ну хто іх будзе ахоўваць, калі бой ідзе? І гэтыя прыдуркі, што ўзяліся дапамагаць салдатам, усе былі ў прызыўным узросьце. Па 20 гадоў, па 22, па 24. Усіх іх забралі. Усе яны на фронце загінулі. Адзін Багдановіч застаўся, яго ўжо няма ў жывых. І Кулеш Косьця. Ён у Румыніі застаўся жывы. А тыя, што тут ахоўвалі, усе на фронт пайшлі ў сваім адзеньні. Чалавек 15 іх пайшло, там і засталіся.
Той Косьця Кулеш, невысокі, падцягнуты, зь вясёлымі вачыма селянін, які прайшоў вайну ад Сьвіслачы да Одэра, падараваў мне іншую гісторыю. Пра самую дурную сьмерць на вайне. Калі савецкая і амэрыканская арміі сустрэліся на Одэры, частцы, дзе быў наш герой, «пашчасьціла» сустрэцца з саюзьнікамі ў раёне вялікага бровара. Слухаем Канстанціна Мікалаевіча Кулеша.
— Быў вінзавод. Там хапала ўсяго. Сьпірт быў усякі, віно. Нашы як зьмяшаліся зь імі, панапіваліся. Яны частавалі сваімі галетамі. А ў нас толькі сухары ў рэчмяшку. Але пілі, а пасьля давай страляцца. Былі задзёрыстыя.
— Што значыць страляцца? Дуэлі, ці што?
— П’яныя паспрачаюцца. Амэрыканец сабе, а гэты сабе. Наш стрэліць, заб’е, вось і ўсё.
— Былі сьмерці?
— Яшчэ якія былі. Тады ўжо начальства тэлеграфуе на той бок. Вартавых паставілі, каб не злучаліся. Нашы п’яныя горшыя за іх. Там нэгр як выйдзе. У адну руку возьме рускага, падыме ды выкіне. Там нэгры біліся. Ну, ня біліся. Там нашы вінаватыя.
— А што ім не падабалася? Гэта ж саюзьнікі.
— Саюзьнікі. Але ж нап’ецца чалавек дурны, і ўсё. Паглядзіш на гэтага нэгра, дык страшна падысьці да яго. Але ж разьвялі.
— І з нашага боку былі забітыя?
— Ну, вядома. Калі нашы б’юць, то і тыя б’юць.
— Напрыканцы вайны загінуць ад кулі саюзьніка. Больш дурной сьмерці прыдумаць цяжка. Прычым не ў баі, а падчас п’янкі.
— Дык заўсягды па п’янцы і забіваюць.
А вось жонку старога Канстанціна, гаваркую, жвавую, хударлявую кабету, маглі і забіць. Прынамсі Марыя Васільеўна Варакса ў гэтым упэўненая.
— Прайшлі гэтыя немцы і паліцаі. Колькі нашых у паліцыю пайшло! Божа мой, Божа. Ня зьлічыш ніколі. І немцаў многа. Я бегла, колькі нагаравалася, па лесе. І немцаў гэтых бачыла. Немцы! Усе ў крыжах. Пальчаткі чорныя, боты хромавыя доўгія. Здаровы ўсе. А я як уцякала, немец злавіў мяне і не выпускае. Штых наставіў. На Менск дарога, пытаецца. Я кажу — ня ведаю. Нешта гаварыў, гаварыў. Я кажу: «Бацька мой у паліцыі». Падманваю. А ён кажа: «Пайшлі з намі». «А дзе ж я там свайго бацьку найду? Германія ж вялікая!» І тады думаю, калі што, хай страляе мяне. Што я буду маніць? Ня буду маніць. Кажу яму: «Я пайду ў жыта». Чую, мама там крычыць. Думаю, хай страляе. Мне балець ня будзе, калі ззаду. Ён ня стаў страляць.
Кажу яму: «Я пайду ў жыта». Чую, мама там крычыць. Думаю, хай страляе. Мне балець ня будзе, калі ззаду
«Вайна зусім не фаервэрк. А проста цяжкая работа». Гэтыя словы паэта Міхаіла Кульчыцкага даўно сталі крылатымі. Але кожны ліпень улады намагаюцца ўсё заглушыць фаервэркамі і папсой у дэкаратыўных гімнасьцёрках. Аднак жывыя сьведчаньні пра тое, якая гэта была работа, вайна, прымушаюць па-іншаму зірнуць на звыклыя краявіды. Слухаем Марыю Вараксу.
— Як ехалі з салдатамі. Салдаты нас падвозілі. Дык рэчка была. Столькі наклалі гэтых немцаў. І голыя былі, і ўсякія. Дык гэты трактар па немцах едзе і трушча гэтых немцаў. Я як глянула, мяне як стала ванітаваць. Ён дзьверы адчыніў, салдат. «Няма мяшочка, кажа». Я ня ела, але ўсё роўна — на ваніты мяне верне, і ўсё. Голыя, усё відаць. А яны едуць. У раку іх пасунулі. Палкамі скідалі зь берагу. Плывіце, салдаты. Там вада была. Дык наскідалі іх. Каб не загрузнуць, накідалі іх, як лаўжы.
— Накідалі трупы, як лаўжы?
— Там вада глыбакаватая. Дык немцаў накідалі.
Заходжу да Канчэўскага разьвітацца. Ад нахлынулых успамінаў стары налівае сабе чарку.
— Шкада, вядома. А назаўтра прыйшлі красныя. Тэхніка такая ішла! Усе прыйшлі дамоў, на папялішча. Ні кала, ні двара.
— А калі б не было марадэрства?
— Магло б застацца. Каб палонных ня бралі. Сама моладзь вінаватая.
