Інго Пэц: Беларусы самі вінаватыя, што іх ня бачаць

КУДОЮ Ў БЕЛАРУСЬ?

Ян Максімюк: Магчыма, ня вельмі выпадае пытацца ў вас — аўтара кніжак пра Новую Зэляндыю і Азербайджан — як вы патрапілі ў Беларусь. Ды ўсё ж я пачну нашу размову з такога пытаньня, тым больш што адзін ваш тэкст пра Беларусь так і называецца: «Wo bitte geht’s nach Belarus? (Прабачце, кудою ў Беларусь?). Як здарылася, што вы зацікавіліся Беларусьсю?

Інго Пэц: Не перажывайце. Гэта дарэчнае пытаньне. Бо спачатку была Беларусь, потым Новая Зэляндыя, а потым ужо Азербайджан. І калі вы думаеце, што паміж гэтымі краінамі няма нічога агульнага, дык вы памыляецеся. Гэтыя краіны зьяўляюцца адлеглымі плянэтамі — прынамсі з гледзішча Нямеччыны — і ва ўсіх гэтых краінах складаныя культурныя пытаньні ды праблемы з самавызначэньнем.

Гэта даволі доўгая гісторыя, як я патрапіў у Беларусь або, кажучы інакш, як Беларусь патрапіла ў мяне. Кароткая вэрсія такая. Я быў цікаўным чалавекам, у якога такія краіны, як Францыя і Італія, куды ў той час езьдзілі ўсе мае сябры, выклікалі пачуцьцё нуды. Як мяркую, у мяне характар і дух шукальніка прыгодаў. Я рос у Заходняй Нямеччыне. Тады ніхто і слыхам ня чуў пра нейкую Беларусь, і я ня быў выключэньнем. Будучы студэнтам, я вывучаў гісторыю Расеі і Ўсходняй Эўропы. І праз аднаго знаёмага я патрапіў у Беларусь. Гэта было ў 1994 годзе, калі да ўлады прыйшоў Аляксандар Лукашэнка.

Ну і яшчэ ў мяне такі характар, што калі я нечым зацікаўлюся, дык усур’ёз і надоўга. Знаёмства зь Беларусьсю аказалася для мяне лёсавызначальным. Мне падабаецца думаць, што менавіта Беларусь паўплывала на мяне так, што я пачаў пісаць, цікавіцца палітыкай і дзейнічаць у грамадзянскай супольнасьці. Да таго, у мяне жонка зь Беларусі.

«РАСЕЙСКІЯ АКУЛЯРЫ»

Максімюк: З маіх знаёмстваў вынікае, што пераважна большасьць людзей на Захадзе, якія цікавяцца Беларусьсю, прыйшла да гэтага зацікаўленьня праз вывучэньне русістыкі або славістыкі ва ўнівэрсытэце. Што і ня дзіўна, паколькі беларускіх катэдраў у заходніх унівэрсытэтах няма нат на лякарства. Але разам з такім зацікаўленьнем зьяўляецца адна непазьбежная праблема. Такіх людзей вучаць глядзець на Беларусь праз «расейскія акуляры», а гэта наогул азначае, што беларускую культуру ім падаюць як ніжэйшую ў параўнаньні з расейскай, а то й наогул нявартую сур’ёзнай увагі. Як было з вамі ў вашы ўнівэрсытэцкія гады?

Пэц: Дакладна так. Зразумела, было б добра, калі б у нас ва ўнівэрсытэтах вывучалі Беларусь. Але гэта даўжэйшы працэс. Ды ў мяне шмат аптымізму наконт гэтага. Нам на Захадзе трэба яшчэ шмат навучыцца і дазнацца пра новыя краіны і новыя культуры Ўсходняй Эўропы. Сёньня ўжо зьявілася маладое пакаленьне, якое спрабуе зразумець украінскую і беларускую культуры наўпрост, а не праз савецкі, расейскі або польскі дыскурсы. Ну, напрыклад у Нямеччыне падзелы Рэчы Паспалітай у XVIII стагодзьдзі прынята называць падзеламі Польшчы, што не зусім дакладна. Калі я быў студэнтам, ва ўнівэрсытэце не было магчымасьці даведацца пра ўсе тыя складаныя рэчы, зьвязаныя зь Беларусьсю, яе мовай і гісторыяй. Мне давялося даведвацца пра гэта самастойна, на што спатрэбіўся пэўны час. Дарэчы, шмат каму ў Беларусі таксама яшчэ трэба завучыць урокі па гісторыі сваёй краіны... Што тычыцца будучыні, дык я аптыміст. Беларусь ніколі ня будзе адыгрываць такой вялікай ролі ў нямецкім дыскурсе, як Расея, але будуць узьнікаць штораз новыя нішы для людзей, зацікаўленых беларускай культурай і літаратурай.

НОВАЯ ІДЭНТЫЧНАСЬЦЬ

Максімюк: Наколькі, па-вашаму, апраўданыя беларускія нараканьні на немцаў, што яны, гледзячы ва ўсходні бок, бачаць толькі Расею, як быццам па дарозе не было ніякай Беларусі?

Пэц: Да пэўнай ступені гэтыя нараканьні апраўданыя. Але з другога боку віна тут таксама на баку беларусаў. Яны ўсё яшчэ ня вырашылі самі для сябе, хто яны і кім яны хочуць быць у будучыні. Большасьці беларусаў зусім не відаць, калі яны едуць на Захад або пасяляюцца там. Яны пераважна гавораць па-расейску. Вельмі часта яны ня маюць ніякага ўяўленьня пра беларускую гісторыю.

Але моўнае пытаньне, па-мойму, тут ня самае галоўнае, бо, напрыклад, ірляндцаў усе прызнаюць ірляндцамі, нягледзячы на тое, што яны гавораць пераважна на ангельскай мове. Я думаю, Беларусі трэба разьвіць моцную ідэнтычнасьць на падмурку ўсіх сваіх культураў і культурных уплываў ды на ясным бачаньні дзяржавы, якою Беларусь павінна стаць у будучыні — якраз такім канструктыўным шляхам. А гэта праект са сфэры адпаведнай адукацыі, а не прапаганды.

Калі я прыяжджаю ў Беларусь, я часам маю ўражаньне, што патрапляю ў ХІХ стагодзьдзе з характэрнымі для таго часу дыскусіямі пра нацыю, ідэнтычнасьць і культуру. Я разумею спэцыфічную сытуацыю беларускай культуры і ў мяне шмат сымпатыі для барацьбы за яе захаваньне, але мы жывем у іншай эпосе, а таму дамешваньне да сёньняшніх дыскусій ідэалёгіі і ідэяў ХІХ стагодзьдзя не зьяўляецца, на маю думку, канструктыўным падыходам.

У Беларусі мне даводзіцца чуць: «Так, вам як немцу лёгка такое казаць. У вашай краіне ўсе гавораць па-нямецку, таму і людзі самавызначаюцца як немцы». Мне, як касмапаліту, цяжка сказаць, чаму я немец. Зразумела, як пісьменьнік, я люблю сваю мову. Але, з увагі на тое, што я пажыў у іншых краінах ды шмат падарожнічаю, у мяне мяшанка ідэнтычнасьцяў. Як нацыю, немцаў сёньня наймацней яднае дэмакратычная канстытуцыя і нацыянальная футбольная каманда. Рэгіянальныя адрозьненьні ў Нямеччыне ўсё яшчэ вельмі моцныя, і Hochdeutsch як літаратурны стандарт зьяўляецца штучным творам ды насамрэч цалкам маладым. Да таго Нямеччына зьяўляецца краінай для імігрантаў, якія дадаюць нам колераў і прыгажосьці. Га, вось жа забыў: натуральна, наймацнейшым маркерам ідэнтычнасьці ў Нямеччыне зьяўляецца піва. Можаце сьмяяцца, калі хочаце...

МОВЫ І ДЫЯЛЕКТЫ

Максімюк: Пакуль што буду пытаць далей з сур’ёзнай мінай... Мне не зусім зразумелыя адносіны немцаў да сваіх моваў, гэта значыць, ня толькі да свайго літаратурнага стандарту, але і да дыялектаў. Што вы думаеце пра баварскі дыялект або Plattdeutsch? Вам ня хочацца сьмяяцца, калі вы іх чуеце? Дарэчы, а ваша родная мова якая — стандартная нямецкая ці нейкі дыялект?

Пэц: Га, добрае пытаньне. Я паходжу з заходняй часткі Райнлянду. Я вырас у Дзюрэне, горадзе паміж Аахенам і Кёльнам. У гэтым горадзе свой дыялект. Мяшанка Kölsch і Oochener Platt з моцным нідэрляндзкім уплывам. Мае бацькі стараліся гаварыць дома на літаратурнай мове, якая, калі прыдзірацца, не была чыстай літаратурнай мовай. Вось так. Я ніколі не навучыўся гаварыць на гэтым дыялекце, запомніў толькі нейкія фразы і асобныя слоўцы. Але яны вяртаюцца да мяне, калі я расхвалююся. Дыялекты больш яскравыя ў параўнаньні зь літаратурным стандартам, які крыху патыхае канструктывізмам. Каб выказаць і растлумачыць свае пачуцьці, вам трэба болей словаў. Таму немцы наогул бачацца як мала эмацыйныя людзі. Але калі вы пачуеце, як яны размаўляюць на сваім дыялекце — у вас складзецца супрацьлеглае меркаваньне. Зразумела, некаторыя дыялекты для мяне, як райнляндца, гучаць сьмешна. Але рэч у тым, што большасьці зь іх я проста не разумею. Norddeutsch, Sächsisch, баварскі дыялект — гэта для мяне чужыя плянэты. Цяпер я жыву ва ўсходняй частцы Бэрліну, дзе людзі размаўляюць на Berlinerisch. Калі я іду папіць піва або паглядзець футбольны матч, у маёй мове зьяўляюцца некаторыя бэрлінскія словы і выразы. Мне гэта вельмі падабаецца, бо для тых, хто разумее Berlinerisch, гэтая мова мае прысмак пэўнай нахабнасьці...

ПРА «ВЯСКОВУЮ І НЯВЫСЬПЕЛУЮ»

Максімюк: Во як! А што вы думаеце пра словы Сьвятланы Алексіевіч, якая сказала, што беларуская мова вясковая і нясьпелая, калі параўноўваць яе з расейскай? Як вы зрэагавалі на гэтая выказваньне — як на нешта неадпаведнае і недарэчнае ці як на нешта тыповае для расейскамоўнага чалавека ў Беларусі?

Пэц: Алексіевіч мела рацыю ў тым, калі казала, што беларуская культура і мова гістарычна і традыцыйна зьяўляецца больш вясковымі. Але яна павінна была разумець, наколькі зьняважліва гучаць такія словы, выказаныя па-расейску. Таму што гэта старое клішэ з самага сэрца імпэрыялізму, з больш самаўпэўненай культуры. Зь яе гледзішча тое, што яна сказала, не было нечым абразьлівым. Я не хачу яе бараніць, але я ўпэўнены, што ў ёй таксама шмат беларускага. Яна, хутчэй за ўсё, прадстаўніца постсавецкага пакаленьня, якое ўсё яшчэ моцна прысутнае ў Беларусі, дый ня толькі. І гэтае пакаленьне — таксама частка Беларусі. Але я не пагаджаюся зь яе сьцьверджаньнем, што беларуская мова — нясьпелая. Ня варта пра гэта гаварыць. Беларуская — вельмі паэтычная мова, якой можна перадаваць сьвет у яго найбольш глыбокіх, складаных і эмацыянальных праявах і ў эстэтычна зладжаны спосаб.

КАЛІ АБРЫНУЎСЯ БЭРЛІНСКІ МУР

Максімюк: ОК, перш чым вярнуцца да вашых дачыненьняў зь Беларусьсю і зь яе праблемамі, я хацеў бы параспытваць вас яшчэ крыху пра вашы нямецкія справы і адчуваньні. Ці помніце вы той час, калі абваліўся Бэрлінскі мур і Нямеччына, падзеленая на ФРГ і ГДР, аб’ядналася? Гэта была вялікая падзея для вас асабіста ці, можа, вы былі замалады, каб зьвярнуць увагу на яе?

Пэц: Месяц да таго, як Бэрлінскі мур разбурылі, мы са школьнымі сябрамі былі ў Бэрліне на экскурсіі. Мне тады было 16 гадоў, і мы зь сябрамі больш цікавіліся півам і хэві-мэталам, чым вялікай палітыкай. Мы глядзелі на сьцяну як на гістарычны рэлікт. Я рос у Заходняй Нямеччыне непадалёк ад галяндзкай мяжы. ГДР была вельмі далёка. Гэта не была наша краіна. Нават Бэрлін быў іншай плянэтай. У мяне не было нейкай асабістай прывязанасьці да ГДР. Калі абрынуўся мур, мы ўсе, натуральна, былі ўсхваляваныя тымі эмацыйнымі карцінкамі ў тэлевізары. Але я быў замалады, каб разумець сапраўднае вымярэньне той падзеі. Калі сёньня я зноў гляджу на тыя карцінкі, дзе людзі караскаюцца на мур — я ўжо разумею, што гляджу на адну з найбольш яскравых і важных падзеяў у найноўшай нямецкай гісторыі. Людзі павінны прыгадваць гэтую сапраўды шчасьлівую падзею, асабліва калі яны пачынаюць наракаць на кошт аб’яднаньня і да таго падобнае...

ЗАХОДНІКІ І ЎСХОДНІКІ, У НЯМЕЧЧЫНЕ

Максімюк: Пасьля аб’яднаньня ў вас там зьявіўся падзел на «заходнікаў» (Wessis) і «ўсходнікаў» (Ossis), не раўнуючы як калісь у Беларусі... Вы — Wessi, які жыве ў Бэрліне і штодзень сутыкаецца з Ossis. Якія ў вас былі ўражаньні ад вашых усходніх суродзічаў, калі вы сутыкнуліся зь імі ўпершыню? Яны нечым адрозьніваліся ад вас, заходнікаў? Калі так, дык чым?

Пэц: Цяжка растлумачыць гэтыя штучныя этыкеткі. Але... Так, можна адчуць розьніцу. Не наўпрост і не адразу. Але пасьля нейкага часу вы пачынаеце адчуваць, што ўсходнікі — людзі больш кампанейскія. Я жыў у адным доме разам зь людзьмі, якія выхаваліся ў ГДР, і яны мне падаліся такімі, якія больш дбалі пра агульныя справы і маглі згуртавацца, калі трэба было вырашыць нейкія праблемы. Заходнікі, магчыма, крыху большыя індывідуалісты і больш замкнёныя. Але і гэта залежыць ад рэгіёну, адкуль яны. Я заўсёды любіў падарожнічаць па ўсходняй Нямеччыне, і мне падабаліся тамтэйшыя людзі. Таму, мабыць, я і пасяліўся ва ўсходняй частцы Бэрліну, Oberschöneweide. Дарэчы, я лічу, што дзякуючы адрозьненьням, якія ўзьніклі ў выніку рознага культурнага і гістарычнага досьведу, Нямеччына стала больш цікавай і маляўнічай. Я не разумею людзей, калі яны пытаюць: а ў вас там заходнікі ўсё яшчэ адрозьніваюцца ад усходнікаў? Адрозьненьні чыняць краіну мацнейшай.

Максімюк: Ды ўсё ж гэтая сытуацыя цікавая з гледзішча сацыялёгіі, так сказаць. Мне некалі вельмі спадабаліся нямецкія паштоўкі, на якіх стаяў кірылічны надпіс: «венн ду дасс лезен каннст, бист ду кайн думмер Весси» (калі ты гэта можаш прачытаць, дык ты ня нейкі дурны заходнік). Вось такія дробязі гавораць ня толькі пра пачуцьцё крыўды або горычы з боку адной часткі народу, якой выпала мець іншы гістарычны досьвед, але і пра файнае пачуцьцё гумару, зь якім яны ўспрымаюць сваю цяперашнюю сытуацыю. Ці нейкае такое пачуцьцё крыўды можна заўважыць і сёньня, больш чым праз 20 гадоў пасьля аб’яднаньня?

Пэц: Вы маеце на ўвазе пачуцьцё крыўды сярод людзей Усходняй і Заходняй Нямеччыны? Так, яно ёсьць. Заходнікі злосныя як сабакі за тое, што сягоньня іхныя вуліцы і пасёлкі выглядаюць жахліва, тым часам як вёскі ўсходнікаў зьзяюць сьвежымі колерамі, а на вуліцах сьвецяцца новыя вулічныя ліхтары, і ўсё дзякуючы падатку салідарнасьці, які плацяць жыхары былой ФРГ. Ну і яшчэ яны думаюць, што Ўсходняя Нямеччына поўніцца нэанацыстамі і да іх падобнымі. З другога боку, усходнікі лічаць, што заходнікі — крайнія індывідуалісты і эгаісты. Магчыма, няма нічога ненатуральнага ў тым, што існуе такая прадузятасьць і такія клішэ. Сярод людзей трапляюцца і вузкалобыя ідыёты. Але пакуль абмен такімі клішэ не пагражае нечым сур’ёзным, зь іх можна толькі пасьмяяцца.

РОК АБВАСТРАЕ ПРАГУ СВАБОДЫ

Максімюк: Я думаю, нам самы час вярнуцца да беларускіх пытаньняў. Якім чынам вы зацікавіліся беларускай музыкай? І ці не сказалі б вы пры нагодзе пра свой праект «Belarussian Red Book — Music of Belarus»?

Пэц: Я заўсёды быў прыхільнікам субкультураў, рок-музыкі і панку. Дзесьці каля 1998 году я сустрэў Сяргея Сахарава, які ў той час кіраваў Беларускай музычнай альтэрнатывай разам зь Віталем Супрановічам. Сяргей увёў мяне ў сьвет беларускай рок музыкі. Аднойчы мы наведалі фэстываль «Вольныя танцы» ў Маладэчне, дзе выступалі «Gods Tower» і «Н.Р.М». Мяне агаломшыла энэргетыка гэтых гуртоў — я асабліва запаў на «Н.Р.М.». Нягледзячы на тое, што я не разумеў ні слова, пра што яны сьпявалі. Але я адчуваў, што гэтая музыка мае што сказаць людзям і падымае іх на змаганьне. Мне падабалася сырая сіла і непрыхаваны гнеў у гэтай музыцы. Я ня слухаю музыку толькі таму, каб адцягнуцца, або таму, што такі ў мяне стыль жыцьця. Для мяне музыка павінна выказваць пазыцыю — рок абвастрае вашы пачуцьці, вашу індывідуальнасьць і вашу прагу свабоды. Людзі, якім падабаецца рок-музыка, гатовыя супраціўляцца, калі нехта хоча забраць у іх гэтую музыку. У гэтым сэнсе рок музыка — моцна палітычная зьява. Зь цягам гадоў у мяне і ў аднаго майго сябра высьпела ідэя, каб запрасіць «Н.Р.М.» у Бэрлін, і гэтая ідэя ажыцьцявілася ў 2005. Пасьля першай хвалі рэпрэсіяў супраць музыкантаў у той час, у нас зьявілася ідэя выдаць кампакт-дыск, які аказаўся даволі пасьпяховым. Шмат людзей у Нямеччыне пачула беларускую музыку ўпершыню якраз дзякуючы гэтаму дыску.

Максімюк: А якія ў вас пляны адносна Беларусі на будучыню? Плянуеце нешта падобнае да выданьня згаданага музычнага дыску?

Пэц: Мне хацелася выдаць наступны дыск, як працяг папярэдняга. Але я быў вымушаны пакінуць гэтую думку, з увагі на складаную сытуацыю на музычным рынку. Штораз менш гуртоў і выканаўцаў адкрыта выступае супраць рэжыму. На новым дыску маглі б аказацца толькі Міхалок, Вайцюшкевіч і Вольскі, і гэта было б даволі нуднавата.

Нейкі час таму я пісаў кніжку пра Беларусь. Гэта такі праект з гатунку кіно жахаў, бо мае адносіны да Беларусі мяняюцца ўвесь час. Спачатку я хацеў напісаць больш фактаграфічную кніжку пра гісторыю і культуру. Я пакінуў гэтую ідэю, бо ў сувязі зь ёю мне трэба было вышукваць розных людзей у Нямеччыне. Тады я надумаўся напісаць больш асабістую кніжку пра мае адносіны да Беларусі. Ёсьць і шмат іншых ідэяў. Але чалавеку, які працуе як журналіст-фрылансэр, трэба быць асьцярожным, бо Беларусь выцягвае зь яго шмат грошай. А дыктатура абмяжоўвае больш цікавыя праекты, на жаль.

«КРАІНА ДОЎГАЙ БЕЛАЙ ХМАРЫ»

Максімюк: Як на мой густ слухача-вэтэрана беларускай рок-музыкі, найлепшым беларускім альбомам, як з музычнага, так і тэхнічнага гледзішча, зьяўляецца «Краіна доўгай белай хмары» гурту «Ўліс». А якія ў вас улюбёныя беларускія музыканты і запісы?

Пэц: Мне таксама падабаецца гэты альбом, але мяне больш цягне ў бок панку і мэталу. Так што я большы фанат альбому «Люстэрка», у якім адчуваецца сыры сэксуальны рытм. А запісы? Галоўная праблема тут у тым, што ў Беларусі няма сапраўднага музычнага бізнэсу. Няма патрэбнай інфраструктуры, падтрымкі, фірмаў запісу, і таму падобнага... Раздабыць грошы на запіс на Захадзе таксама цяпер цяжэй, з увагі на крызыс у музычным бізнэсе. Таму мне цяжка гаварыць пра якасьць. Я прызнаю, што беларуская музычная сцэна цяпер больш разнастайная, чым калісьці, хоць да большасьці цяперашніх маладых гуртоў у Беларусі у мяне не ляжыць душа. Мой улюбёны гурт — «Н.Р.М.». Я люблю «Ляпісаў», перш за ўсё іхны альбом «Маніфэст», які спалучае большую музычную разнастайнасьць з палітычнымі тэкстамі. «Нэйрадзюбеляў» я слухаю толькі тады, калі мне хочацца выпіць. І мне сапраўды спадабаўся апошні альбом Памідорава. Дарэчы, мяне крыху расчараваў Кулінковіч, які адкрыў сваю рубрыку ў «СБ».

Максімюк: Я згадаў «Краіну доўгай белай хмары» яшчэ дзеля іншай прычыны. Аўтахтоны Новай Зэляндыі, народ маары, прыблізна так называюць сваю краіну — «краіна доўгага белага воблака». Ці на заканчэньне вы не сказалі б нам колькі словаў пра сваё жыцьцё ў Новай Зэляндыі? Жыцьцё там сапраўды такое фантастычнае, калі меркаваць па краявідах у кінаадаптацыі «Ўладара пярсьцёнкаў» Толкіна?

Пэц: Ха-ха! Я прадчуваў, што вы сюды хіліце, як толькі вы згадалі той альбом.

Я закахаўся ў жанчыну з Новай Зэляндыі, і мне ў галаву прыйшла ідэя іміграваць на той край сьвету. Я быў малады і імпульсіўны. Ну дык я так і зрабіў. Скажу выразна: я тады зусім не ўяўляў сабе, што такое Новая Зэляндыя. Я не вялікі аматар прыроды і краявідаў. Побыт у прыродзе даўжэйшы час расстройвае мяне, бо паглыбляе адчуваньне, што існаваньне чалавечай істоты ў гэтым сьвеце пазбаўленае сэнсу.

Новая Зэляндыя — гэта скрозь прырода. Там яе не пазьбегчы. Усюды мора — куды ні глянь — і неба. Ад гэтага мэнталітэт жыхароў Новай Зэляндыі перапоўнены тугою. І мэлянхоліяй — бо на самай ускраіне сьвету, аточаны толькі вадою і рыбай, ты адчуваеш сябе вельмі самотна.

Але мне Новая Зэляндыя сапраўды падабалася, з увагі на шмат рэчаў. Людзі там энэргічныя і гнуткія ва ўсім, што робяць. Там сапраўды вельмі лёгка раскруціць свой бізнэс. Я люблю тамтэйшыя краявіды, бо яны такія антымадэрновыя і, калі можна так сказаць, супраціўляюцца духу часу. Я моцна зацікавіўся культурай маары або ківі, як іх таксама называюць, якая сёньня зьяўляецца моцным маркерам ідэнтычнасьці і для ківі эўрапейскага паходжаньня. І мне падабаюцца тыя крутыя мужыкі-ківі, якія гуляюць у новазэляндзкае рэгбі. Я палюбіў гэты спорт, які шмат што кажа пра мэнталітэт новазэляндцаў.

Максімюк: На гэтым, відаць, і закончым. Я вам моцна дзякую за гэтую павучальную размову. Каб закончыць яе беларускім акцэнтам, запытаю яшчэ пра адно: А што зь беларускага вам палюбілася так, што ніякая дыктатура ня ў змозе ў вас гэтага забраць?

Пэц: Мая жонка, мае беларускія сябры, Нёман і «Н.Р.М» — зь Лявонам.