Беларусь як не зусім партызанскі край — дыскусія на расейскай «Свабодзе»

ЧЫТАЦЬ АРЫГІНАЛ

У Расеі і некаторых іншых рэспубліках былога Савецкага Саюзу ідзе падрыхтоўка да Дня памяці і смутку — чарговай гадавіны нападу нацысцкай Германіі на СССР. Урачыстасьці будуць мець афіцыёзны характар: пройдуць ганаровыя варты памяці, будуць закладзеныя капсулы з пасланьнямі да будучых пакаленьняў, адбудуцца мітынгі-рэквіемы, на Паклоннай гары ў Маскве адкрываецца помнік франтавому сабаку. Такая ж танальнасьць жалобнай даты ўласьцівая, мабыць, яшчэ толькі Беларусі; цэнтральныя мерапрыемствы адбудуцца ў суботу ў Берасьцейскай крэпасці. Савецкая, як і цяперашняя расейская гістарыяграфія, нязьменна прыпісваюць Беларусі статус «рэспублікі-партызанкі», пераважная частка насельніцтва якой у адзіным парыве змагалася супраць нямецкіх акупантаў. Аднак факты сьведчаць аб магутным унутраным супраціве — ня толькі нацыстам, але і бальшавікам. Пра тое, ці можна лічыць Беларусь выключна савецкім партызанскім краем, кажа доктар гістарычных навук зь Менску, прафэсар Анатоль Грыцкевіч:

— З майго пункту гледжаньня, Беларусь не была такая адзіная, як традыцыйна пішуць і адзначаюць. Частка беларусаў, асабліва тыя, якія пражывалі на тэрыторыі Заходняй Беларусі, да савецкай улады ставілася ня тое каб падазрона, але як да «часовай»: маўляў, як прыйшлі, так і пойдуць. Па-другое, ва Ўсходняй і Цэнтральнай Беларусі, якія раней увайшлі ў склад СССР, з самага пачатку вайны рабіліся спробы стварыць партызанскі рух. Аднак першыя аддзелы былі ліквідаваныя нямецкімі акупантамі ўжо ў канцы 1941-га — пачатку 1942 гадоў.

Яшчэ адзін фактар: пры нямецкай акупацыі пачалася беларусізацыя насельніцтва. Частка беларускіх дзеячаў рыхтавала (і пасьля ў школах гэта ўкаранялася) спэцыяльныя праграмы, такім чынам, вялося навучаньне на роднай мове. Таму важна асабліва падкрэсьліць: на працягу ўсёй вайны не існавала адной, адзінай Беларусі. Былі савецкія партызаны, асабліва пачынаючы з 1942 году, калі іх пачалі перакідваць ў БССР, як кажуць, зь «вялікай зямлі», але была і польская партызанская служба — Армія Краёва. Яна дзейнічала перш за ўсё на тых тэрыторыях, якія да вайны ўваходзілі ў склад Польшчы, гэта значыць у Заходняй Беларусі. Шмат было і тых, хто прынцыпова выступаў супраць бальшавікоў, таму што людзі былі пакрыўджаныя савецкай уладай — ці асабіста, або іх сваякі. Казаць так адназначна, як у Маскве лічаць, мы проста ня можам. Было зусім ня так гладка, як у падручніках напісана.

Калі казаць пра савецкіх партызанаў, то ў Маскве быў адмысловы штаб, які займаўся ўсім, што неабходна для дывэрсійнай дзейнасьці. Паколькі гэта была арганізаваная дзяржаўная структура, то ў савецкіх партызан, асабліва ў 1943-1944 гадах, было больш посьпехаў, чым у Арміі Краёвай у Заходняй Беларусі. Тым ня менш, беларускія «заходнікі» да немцаў ставіліся, прынамсі, не адкрыта варожа. І гэта зразумела: савецкая ўлада там праіснавала ўсяго паўтара гады, нават калгасаў не пасьпелі стварыць. Таму ў заходняй частцы Беларусі сытуацыя для Масквы была надзвычай складанай. Нездарма маскоўскі штаб партызанскага руху патрабаваў, каб у другой палове 1943 частка партызанскіх злучэньняў перайшла ў Заходнюю Беларусь. Чырвоная Армія павольна, але дайшла, значыць, рыхтаваліся ўжо і там ўсталяваць цьвёрдую савецкую ўладу. Бо Армія Краёва змагалася за аднаўленьне Польскай дзяржавы ў межах да 1939 году. У Маскве, натуральна, падзеі вайны трактуюць выключна з пункту гледжаньня Расеі, Савецкага Саюзу. Таму ім такая расстаноўка сіл, напэўна, ня вельмі і падыходзіць. Але мы павінны ўсё разглядаць аб’ектыўна. На жаль, у Маскве многія гісторыкі гэта нават ня хочуць разумець, — распавёў Радыё Свабода гісторык Анатоль Грыцкевіч.

Праблема грамадзкага ўспрыманьня мінуўшчыны складанейшая, чым простае пералічэньне гістарычных фактаў, яна грунтуецца ня толькі і ня столькі на навуковых пошуках, колькі часьцяком на дзяржаўнай міфалёгіі і інтэрпрэтацыі гістарычных падзей у масавай культуры. Пра лад ваеннай мінуўшчыны гутарым з гісторыкам Цэнтральнай Эўропы, аглядальнікам Радыё Свабода Яраславам Шымавым.

— Гісторыкі, натуральна, не жывуць у вакууме, яны знаходзяцца ў пэўным палітычным і сацыяльным асяродзьдзі, у іх ёсьць свае прыхільнасьці і перакананьні. Справа саміх гэтых гісторыкаў, наколькі яны мэтадалягічна праўдзівыя, наколькі сумленныя перад сабой і перад навукай. Калі казаць пра грамадзтва, то тут карціна яшчэ больш складаная: грамадзтва атрымлівае веды пра гісторыю ня толькі ад прафэсійных гісторыкаў; гэтую інфармацыю «апрацоўвае» бягучая палітыка, дзяржава, якая зацікаўленая ў прапагандзе адных гістарычных падзей і пэўнага погляду на іх і ў замоўчваньні іншых. <...>

— Савецка-расейскі міфалягічны пантэон, зьвязаны з Другой сусьветнай вайной, вельмі шырокі. Гэтых міфаў сотні і тысячы: кодавыя імёны герояў (Касмадзем’янская, Матросаў, Гастэла) і міфалягізаванае ўяўленне аб цэлых бітвах або тэрыторыях. Унутры гэтага пантэону існуе і міф пра Беларусь, шмат у чым заснаваны, вядома, на грамадзкім ўспрыманьні твораў Васіля Быкава, Алеся Адамовіча, сымболікі Хатыні і Берасьцейскай крэпасьці, прадукцыі кінастудыі «Беларусьфільм». Цэнтральны ваенны міф — гэта дзейнасьць беларускіх партызан. Кананічную карцінку ў апошнія гады спрабуюць разбурыць прыхільнікі альтэрнатыўнага пункту гледжаньня: колькі было партызан, столькі было і паліцаяў. Дзе праўда?

— Паняцьце «міф» у масавай сьвядомасьці часта асацыюецца з паняцьцем «няпраўда». Але ў гістарычным сэнсе міф — гэта не няпраўда, гэта спосаб успрыманьня гісторыі грамадзтвам. Клясычнае савецкае ўяўленьне, якое ў савецкія часы выкладалі ў школах, вядома, не зусім дакладнае: нібыта ў пэрыяд акупацыі ўся рэспубліка як адзін чалавек ўстала на барацьбу з акупантамі ці дапамагала ў гэтай барацьбе. Такі погляд не адпавядае рэчаіснасьці. Рэпрэсіўнымі былі абодва рэжымы, на палову тэрыторыі Беларусі савецкая ўлада прыйшла толькі ў верасьні 1939 года. Прынамсі для паловы насельніцтва рэспублікі на момант пачатку савецка-германскай вайны савецкая ўлада была яшчэ чужая. Больш за тое, у яе рэпрэсіўнасьці ў пэрыяд 1939-41 гадоў шмат якія беларусы пасьпелі пераканацца. Таму мелі месца выпадкі, калі немцаў сустракалі як вызвольнікаў. У часткі нацыянальнай інтэлігенцыі тады паўсталі надзеі на тое, што нямецкая ўлада дапаможа аднавіць нацыянальную культуру, больш за тое, яшчэ і нейкую нацыянальную аўтаномію ўвядзе. Гэтыя надзеі даволі хутка разьвеяліся, і маштабы нацысцкіх рэпрэсіяў у Беларусі жахлівыя.

Савецкі партызанскі рух інсьпіраваў Цэнтральны штаб, які знаходзіўся ў Маскве, часткова ён арганізавана выбудоўваўся савецкім бокам, а часткова стаў стыхійнай рэакцыяй на нямецкія рэпрэсіі, на сотні спаленых вёсак. Рэальная карціна ў Беларусі была вельмі няпростая. Таму адзіны міф, магчыма, пакуль у гістарычным сэнсе і не складваецца: адзін бок робіць акцэнт на традыцыйную савецкую вэрсію гісторыі, іншы бок прытрымліваецца антысавецкай вэрсіі. Апошняя, вядома, у большасьці выпадкаў не азначае прамога адабрэння дзеяньняў так званых паліцаяў, то бок атрадаў і фармаваньняў, якія ствараліся немцамі зь мясцовых жыхароў («Беларуская краёвая абарона», напрыклад), але, тым ня менш, прапагандуе такі падыход: Беларусь апынулася паміж двух агнёў, і абедзьве улады — і савецкая, і нямецкая — ёй былі чужыя.

Мне здаецца, часам абодва гэтыя падыходы анахранічныя ў тым сэнсе, што просты чалавек, сельскі жыхар, у часы акупацыі ў такіх катэгорыях наўрад ці думаў. Людзям у першую чаргу было важна выжыць у страшных умовах, і яны прымалі самыя розныя рашэньні, сыходзячы са сваёй канкрэтнай, асабістай ці сямейнай сытуацыі: хтосьці сыходзіў у партызаны, нехта запісваўся ў паліцаі, хтосьці проста выжываў, здаваў немцам або партызанам прадукты, якія ад яго патрабавалі, толькі каб захаваць сябе, сваю сям’ю, сваіх блізкіх

Ігар Карней, Андрэй Шары