Пасткі і магчымасьці эўрапейскай палітыкі адносна Беларусі

Над гэтымі тэмамі у Праскім акцэнце разважаюць супрацоўнік Фонду Маршала ў Нямеччыне Павал Дэмэш, экспэрт польскага Цэнтру ўсходніх дасьледаваньняў Каміль Клысінскі і дацэнт Маскоўскага дзяржаўнага інстытуту міжнародных зносінаў Кірыл Коктыш.

Што зьмянілася ў стасунках Беларусі і Эўразьвязу?

Дракахруст: Цяпер у стасунках паміж Беларусьсю і Эўразьвязам назіраецца незвычайная дыпляматычная актыўнасьць: швэдзкія дыпляматы пасьля леташняга канфлікту вяртаюцца ў Менск, кіраўнік беларускага МЗС Уладзімер Макей сустракаецца са сваім латвійскім калегам, намесьніца Макея Алена Купчына вядзе перамовы ў Брусэлі. Можна таксама прыгадаць перамовы беларускага міністра з прадстаўнікамі Эўразьвязу ў Тбілісі, місію эўрадэпутата Юстаса Палецкіса, заяву намесьніка міністра замежных справаў Польшчы пра магчымасьць выключэньня Макея са сьпісу неўяздных у Эўразьвяз і шмат іншых фактаў такога ж кшталту. З іншага боку, пры тым, што узровень рэпрэсіўнасьці беларускага рэжыму застаецца нязьменным, робяцца некаторыя жэсты — спыненыя крымінальныя справы супраць журналіста Анджэя Пачобута і часопісу «Архэ». Што усё гэта азначае — новую старонку ў двухбаковых адносінах, вяртаньне да палітыкі дыялёгу, нармалізацыі адносінаў, якая праводзілася ў 2008-2010 гадах? Калі так, то ў чым прычына? Два апошнія гады, пасьля брутальнага здушэньня пасьлявыбарчых маніфэстацый нічога такога не было. Зьмяніўся Эўразьвяз, зьмяніўся афіцыйны Менск, зьмянілася сытуацыя — ў чым прычына?

Клысінскі: Справа ў тым, што ніводзін з бакоў не зьмяніў сваіх пазыцый. Эўразьвяз пастаянна патрабуе вызваленьня і рэабілітацыі палітвязьняў. А афіцыйны Мінск адмаўляецца выканаць гэта патрабаваньне і чакае, што дыялёг будзе праходзіць на выгадных для афіцыйнага Менску ўмовах. Зьмянілася толькі сытуацыя. Адносіны з Расеяй у параўнаньні з тым, што было ў папярэднія гады, даволі спакойныя. Але зь іншага боку мы бачым, што ў апошнія месяцы узмацняецца ціск з боку Масквы, якая імкнецца набыць стратэгічныя прадпрыемствы Беларусі. І ўсё адбываецца так, як і раней: калі Масква цісьне крышачку мацней, то афіцыйны Мінск адкрывае фортку ў бок Захаду. І мы назіраем гэтыя сьціплыя спробы наладжваньня дыялёгу. Я сумняюся, што ў гэтым годзе усе палітвязьні выйдуць на волю і яшчэ больш сумняюся ў тым, што адбудзецца іх рэабілітацыя. Афіцыйны Менск моцна абмежаваны ў сваіх кроках. І ўсё абмяжоўваецца гэтымі сустрэчамі, аб якіх вы ўзгадалі, і невялікімі саступкамі, кшталту вяртаньня швэдзкай амбасады ў Менск.

Дракахруст: Павал, Каміль прапанаваў эканамічную вэрсію, паводле якой у падмурку ляжыць расейскі ціск, расейскае жаданьне набыць беларускія актывы. Але можна прыгадаць 2011 год, калі быў катастрафічны крызіс і грошы былі патрэбныя як ніколі. Тым не менш тады нічога падобнага не было. Не было такой актыўнасьці дыпляматыі, Менск непахісна стаяў на сваёй пазыцыі. Але чаму менавіта цяпер ня толькі Менск разьвівае такую актыўнасьць, але і Эўропа прымае гэтае, так бы мовіць, «запрашэньне на вальс».

Дэмэш: Я не бачу, каб Беларусь рабіла што-небудзь новае ў пытаньні правоў чалавека. Таму мне не зразумела, чаму робяцца крокі, якія вядуць да зьмякчэньня пазыцыі Эўразьвязу. Ад афіцыйнага Менску Эўразьвяз чакае вызваленьня і рэабілітацыі палітвязьняў. З псыхалягічнага і палітычнага пункту гледжаньня гэта самыя важныя крокі, якія павінен зрабіць афіцыйны Менск. Пакуль гэтага не адбудзецца, Эўразьвязу ня варта рабіць крокі насустрач, скажам, выключаць са сьпісу неўязных міністра замежных справаў Беларусі. Я упэўнены, што гэта было б памылкай.

Лукашэнка, які знаходзіцца ва ўладзе ўжо амаль 19 гадоў — майстра ў балянсаваньні паміж Захадам і Расеяй. Ён заўсёды сапраўды адчувае, што і калі яму трэба зрабіць. Сёньня ў Эўразьвязе адбываецца палітычны і фінансавы крызіс. Гэты унутраны крызіс Эўразьвязу мае вялікі уплыў на стратэгічны падыход да Беларусі. Лукашэнка кажа, што палітвязьні — гэта не так важна, што неабходна весьці дыялёг на грунце прагматыкі. Калі ЭЗ пагодзіцца на гэта, гэта будзе перамога Аляксандра Лукашэнкі, ён пакажа, што ён гаспадар у сваёй хаце, і ён будзе дыктаваць сваю палітыку Эўразьвязу. Я лічу, што ён дамагаецца большага посьпеху, чым Эўразьвяз у сваёй беларускай палітыцы.

Дракахруст: Кірыл, два гады было супрацьстаяньне, дыялёг глухіх, а цяпер раптам пайшлі «ручайкі» гэтых кантактаў? Ці не ідзе справа да новага выданьня пэрыяду 2008 — 2010 гадоў?

Коктыш: Сапраўды, справа ідзе да гэтага. Я пагаджуся са спадаром Дэмэшам у тым, што крызіс вымушае эўрапейскае чынавенства рабіць нестандартныя захады. Бо цяпер відавочна, што Эўразьвяз проста павінен прадэманстраваць, што ён нешта можа ў эканамічным сэнсе. І зараз у Латвіі уводзяць эўра. Уводзяць насуперак эканамічным рэзонам, але каб прадэманстраваць, што Эўразьвяз здольны захаваць сябе як моцнага эканамічнага гульца. Таксама ў палітычным сэнсе Эўропа ня можа дазволіць сабе атрымаць новую палітычную паразу на ўсходнім накірунку, бо калі Беларусі канчаткова сыдзе ў Эўразійскі саюз і будзе пад расейскім і эканамічным, і палітычным уплывам, то гэта будзе паразай для эўрапейскага чынавенства. Таму справа ня толькі ў тым, каб дасягнуць нечага рэальнага, але і ў тым. каб прадэманстраваць, што нешта Эўразьвяз можа. А там можа нешта і рэальнае атрымаецца. Бо дыялёг будзе праходзіць вельмі доўга. Пачнуць яго адны чыноўнікі, а працягваць будуць іншыя. Такім чынам, з пункту гледжаньня адміністратыўнай бюракратычнай лёгікі усё мае атрымацца больш менш добра.

«Гэта будзе перамога Лукашэнкі над Эўразьвязам»

Дракахруст: Павал, ці згодны вы з тым, што гэты геапалітычны чыньнік, як бы хто яго не выносіў за дужкі, ўсё ж такі існуе і ўплывае на сытуацыю. Сапраўды над сытуацыяй, як дамоклаў меч, вісіць 2015 год, Эўразійскі саюз Пуціна. Ня надта зразумела, што гэта такое, але з пункту гледжаньня Захаду — нічога добрага. І можа быць адраджаецца гульня з нулявой сумай, якую мы памятаем яшчэ па тых савецкіх часах. А калі так, то ў Лукашэнкі зьяўляюцца шанцы.

Дэмэш: Беларусь знаходзіцца ў вядомых геапалітычных умовах: з аднаго боку — Захад і Эўразьвяз, з другога боку — Ўсход і Эўразійскі саюз. І ціск Расеі на Беларусь. Гэта рэальнасьць Беларусі. Што датычыцца асноўнай тэмы, з якой мы пачалі гэтую размову, то што зьмянілася? Чаму Эўразьвяз мяняе падыход да Беларусі? Чаму гэтая прынцыповасьць, з якой Эўразьвяз дзейнічаў пасьля брутальных падзеяў сьнежня 2010 году, мяняецца? Сытуацыя ў Эўразьвязе зьмянілася, а ў Беларусі — не зьмянілася. Ёсьць асыметрыя ў адносінах. У Эўропе крызіс. А ў Беларусі Лукашэнка умацаваў сваю уладу і татальны кантроль, зьнішчыўшы грамадзянскую супольнасьць і палітычную апазыцыю. Эўразьвяз мае цяпер партнэра, які ня больш адкрыты да тых умоў, якія яму дыктаваў Эўразьвяз. І ў гэтых умовах Эўразьвяз гатовы ісьці на дыялёг з пункту гледжаньня эканамічнай прагматыкі. Для мяне гэта незразумелая лёгіка. Па-першае, калі Эўропа пойдзе на дыялёг з Беларусьсю да таго, палітвязьні выйдуць на волю, то, я лічу, гэта будзе знак слабасьці. Па-другое, калі нехта называе палітыку Эўразьвязу да Беларусі «дыялёгам аб мадэрнізацыі», то як можна весьці дыялёг без таго, каб Лукашэнка нічога не саступаў? Калі так будзе, то, з майго пункту гледжаньня, гэта будзе перамога Лукашэнкі над Эўразьвязам.

Дракахруст: Каміль, вы згодны з Паўлам, што такая палітыка — гэта фактычна паказьнік слабасьці Эўразьвязу? І я папрасіў бы вас пракамэнтаваць фразу Паўла, што нічога не зьмянілася ў Беларусі. Адбылася толькі такая «дробязь», як тое, што ў Расею цалкам сышоў Белтрансгаз.

Клысінскі: Трэба ўсьведамляць, што Беларусь, пры усёй павазе да яе, не зьяўляецца ключавой і нават другараднай мэтай ў зьнешняй палітыцы Эўразьвязу. І тое, што адсутнасьць дыялёгу працягваецца, што Лукашэнка не вызваляе палітвязьняў і тым больш іх не рэабілітуе, на мой погляд, не падштурхоўвае чыноўнікаў Эўразьвязу і большасьць сталіц краін Эўразьвязу краін да таго, каб ісьці на нейкія саступкі. Калі беларускія улады не ідуць на саступкі, то гэта не выклікае зьмякчэньня пазыцыі Эўразьвязу, жаданьня любой цаной падтрымаць афіцыйны Менск супраць Масквы. Наадварот, цікавасьць да Беларусі губляецца яшчэ больш. Вядома, ёсьць група чыноўнікаў Эўразьвязу, якія уклалі шмат сваіх намаганьняў, свайго іміджу ў праекты па Беларусі. І яны будуць яшчэ нешта прапаноўваць і прасоўваць. Але няма нават такога пытаньня, каб адмаўляцца ад галоўнай умовы — вызваленьня палітвязьняў. І наконт таго, што вы, Юры, сказалі раней — што мы назіраем такія зьявы ў адносінах паміж афіцыйным Менскам і Эўразьвязам, якіх не было з 2010 году. Я нагадаю, што ў 2011 годзе прыяжджаў баўгарскі міністар замежных справаў Младэнаў, вяліся закулісныя перамовы, вызваляліся палітвязьні. Потым з гэтага нічога не атрымалася, перамовы сарваліся. Лукашэнка быў не здольным ісьці далей на саступкі, магчыма, яму не спадабалася, што Эўразьвяз нічога не даваў за тыя саступкі, якія ён ужо пасьпеў зрабіць. І усё скончылася дамовай з Расеяй, таму што грошы былі патрэбныя ужо ўчора. Я баюся, што так будзе і цяпер. Я скептычна стаўлюся да гэтага пытаньня, таму што лічу, што чарговая спроба дыялёгу не атрымаецца. А потым давядзецца зноў дамаўляцца з Расіяй аб новай дапамозе для беларускай эканомікі.

Наконт «Белтрансгазу» — гэта сапраўды важны фактар, гэта першая стратэгічная саступка беларускай улады ў адносінах з Масквой. Гэта першая частка фамільнага срэбра. Тут сапраўды прэцэдэнт ужо зроблены. Масква адчувае, што мае моцную пазыцыю. А ў газавай сфэры Беларусь ужо не зьяўляецца незалежнай краінай. Гэта таксама ўжо відаць.

Праца над памылкамі 2008-2010 гадоў

Дракахруст: Мінулы пэрыяд унутранай лібэралізацыі і дыялёгу з Эўропай скончыўся ў Беларусі драмай 19 сьнежня 2010 году. На думку некаторых, нават стаў вынікам гэтага «патураньня дыктатуры з боку Эўропы». Ці не наступае Эўропа на тыя ж граблі, запрашаючы Менск ці прымаючы яго запрашэньне на чарговы тур палітычнага танцу? І калі працэс нармалізацыі стасункаў усё ж пачнецца, якія урокі папярэдняга раўнду лібэралізацыі варта было б пры гэтым улічыць?

Коктыш: Цяпер, у 2013 годзе, няма ніякіх цяжкасьцяў з вызваленьнем палітвязьняў. Лукашэнка можа гэта зрабіць і Эўразьвяз можа адчуць асалоду. Пры гэтым беларускі прэзыдэнт якраз цалкам захавае свой твар, бо усе ўжо пасядзелі, стан 2010 году так ці інакш ужо праехалі. Таму гэта умова — яна зусім не цяжкая і, канешне, спадар Лукашэнка можа дараваць асалоду перамогі, каб Эўропа не губляла свой твар. Што тычыцца астатняга, то пакуль Эўразьвяз не гатоў фінансава ўкладацца ў Беларусь, а будзе абмяжоўвацца піярам. На мой погляд, Эўразьвяз зараз сам не ведае, якімі павінны быць сыстэмныя перамены ў Беларусі, бо сёньняшні крызіс — гэтая тая сытуацыя, калі адзін хворы вельмі няёмка сябе адчувае, даючы парады іншаму хвораму. Мне здаецца, што большасьць памылак, якія былі зробленыя ў 2008-2010 гадах будуць паўтораныя Эўропай з поўнай гатоўнасьцю.

Дракахруст: Павал, вось вы апанэнт гэтага павароту эўрапейскай палітыкі. Але гэты паварот можа адбыцца ў пэўным сэнсе вымушана. Уявім сабе, што Лукашэнка, як у 2008 годзе, вызваліць усіх палітвязьняў і нават рэабілітуе іх. Тады сытуацыя для Эўразьвязу будзе больш складанай. Цяпер ён, як старажытнарымскі Катон, кажа: «Картаген павінен быць разбураны!» І раптам той «Картаген» у выглядзе наяўнасьці палітвязьняў будзе разбураны. І што рабіць далей? Якія памылкі пэрыяду 2008-2010 гадоў можна не паўтарыць, што трэба рабіць не так, як тады?

Дэмэш: Лукашэнка рэагуе толькі на сілу. Ён гулец, які выкарыстоўвае сілу ў сваёй краіне і выкарыстоўвае сілу ў міжнародных адносінах. Калі пакажаш слабасьць, то ён выкарыстоўвае гэта. Лукашэнка — інтуітыўны палітык і ужо ведае дакладна, як Эўразьвяз працуе, ён ведае, як цяжка дамаўляцца паміж 27-ю чальцамі Эўразьвязу. З майго пункту гледжаньня, у палітыку Эўразьвязу неабходна уключыць два важныя кірункі. Па-першае, трэба наагул скасаваць візы для беларусаў, каб яны маглі падарожнічаць у Эўразьвяз. Па-другое, не аслабляць, а ўзмацняць санкцыі, паказаць, што Эўразьвяз мае яшчэ і іншыя магчымасьці, як зрабіць жыцьцё рэжыму яшчэ менш камфортным.
Палітвязьні — гэта мінімальны тэст. Пасьля гэтага неабходна сказаць, што гэта не канец. Калі палітвязьні будуць рэабілітаваныя, потым Эўразьвязу трэба агаварыць, што лібэралізацыя палітычнай і грамадзянскай сфэраў павінна працягвацца, што гэта не будзе дасягненьнем нірваны, калі Лукашэнка вызваліць палітвязьняў.

Калі Лукашэнка гэтага не зробіць, а Эўразьвяз зойме больш мяккую пазыцыю, то ён гэта выкарыстае, як ужо некалькі раз гэта рабіў. Ён перажыў многіх камісараў Эўразьвязу. І калі камісары Эўразьвязу думаюць, што яны зробяць трошкі тут, трошкі там, каб іх імя было зьвязана з маленькімі посьпехамі, то гэта кепскі разьлік. Лукашэнка мае вялікі вопыт выкарыстаньня слабасьці эўрапалітыкаў у дачыненьнях з Беларусьсю. Таму трэба думаць не толькі пра тое, як паказаць сілу ў адносінах з Лукашэнкам і яго рэжымам, а як паказаць насельніцтву, якое ўплывае на палітычную дынаміку ў краіне, што мы думаем пра Беларусь не толькі як пра тэарэтычную праблему, а як пра краіну-суседку, у якой жыве каля 10 мільёнаў людзей і для якіх мы хочам што-небудзь зрабіць.

Беларускія спрэчкі і эўрапейская палітыка

Дракахруст: Магчымасьць зьмены палітыкі Эўразьвязу адносна Беларусі спарадзіла вострую дыскусію, раскол у шэрагах беларускай апазыцыі. Адны — Някляеў, Мілінкевіч, Янукевіч — выступілі ў падтрымку павароту палітыкі Зьвязу, іншыя — Саньнікаў, Пазьняк, Лябедзька — супраць, абвінаваціўшы пры гэтым сваіх апанэнтаў у здрадзе прынцыпам і працы на рэжым. У сваю чаргу, напрыклад, Мілінкевіч заявіў, што прыхільнікі жорсткай лініі, санкцый і ізаляцыі, фактычна працуюць на Маскву. Якое значэньне для прыняцьця рашэньняў у Брусэлі маюць гэтыя супрацьлеглыя меркаваньні прадстаўнікоў беларускай апазыцыі і грамадзянскай супольнасьці?

Коктыш: Мне здаецца, што гэта будзе ўплываць, якраз цяпер гэтыя розныя галасы будуць дарэчнымі. Бо тыя плыні ў Брусэлі, якія выступаюць за дыялёг, будуць спасылацца на тых беларускіх палітыкаў, якія заклікаюць да дыялёгу, а прыхільнікі захаваньня маральнай пазыцыі будуць цытаваць тых беларусаў, хто супраць гэтага дыялёгу. Для Брусэлю, які яшчэ ня вызначыўся, гэта зручна, бо пакідае за ім свабоду манэўру. Мне здаецца, што Брусэль пойдзе на дыялёг, калі атрымае падарунак з рук беларускага прэзыдэнта ў выглядзе вызваленьня палітвязьняў. Справа будзе толькі ў тым, ці будзе там толькі нейкі піяр ці там будуць нейкія рэальныя захады, у чым я сёньня, шчыра кажучы, сумняюся.

Дракахруст: Каміль, на ваш погляд, розныя пазыцыі ў гэтым вельмі важным для Беларусі пытаньні — ці будуць яны рабіць нейкі уплыў на прыняцьце рашэньняў у Брусэлі? І, можа, на Брусэль больш за усё можа зробіць уражаньне не тое, што хтосьці мае рацыю, а хтосьці не мае, а тое, што, як заўжды, нават у гэтым пытаньні беларуская апазыцыя дамовіцца ня ў стане? І гэта таксама фактар сытуацыі.

Клысінскі: Добрае пытаньне. Па-першае, я хацеў бы падкрэсьліць, што, на маю думку, няма ніякага павароту ў палітыцы Эўразьвязу ў дачыненьні да Беларусі. Ёсьць чарговая спроба прамацваньне пазыцыі і усё. Сапраўды, Эўразьвяз прызвычаіўся да таго, што беларуская апазыцыя спрачаецца. Зь іншага боку, а што можна зрабіць? Вы правільна падкрэсьлілі, што ёсьць такое сумнае уражаньне, што нават у такіх асноўных пытаньнях, як вызваленьне палітвязьняў і наконт парадку крокаў — спачатку вызваленьне, а потым дыялёг — няма згоды. Гэта сапраўды можа паўплываць на тое, што Эўразьвяз будзе менш глядзець на падказкі і парады беларускай апазыцыі, таму што гэтымі спрэчкамі у такім пытаньні беларуская апазыцыя, на мой погляд, збольшага губляе свой уплыў у Брусэлі.

Дэмэш: Для мяне лёгіка палітычнай сытуацыі ў Беларусі сёньня больш падобная на лёгіку ў нашых краінах, такіх, як Вугоршчына, Чэхаславаччына, Польшча, да 1989 году. Тады ў нас была дыктатура і не было ніякай палітычнай грамадзянскай волі. У Беларусі — дыктатура, таму няма рэальных умоваў для палітычнай апазыцыі, якая магла б мець уплыў на насельніцтва і на міжнародныя адносіны краіны. Гэта — група дысыдэнтаў, якая імкнецца што-небудзь зрабіць для сваёй краіны. Адны думаюць, што манэўраваньне або калябарацыя з рэжымам больш дапаможа краіне захаваць незалежнасьць, таму што гэтыя людзі баяцца, што Расея уключыць Беларусь у свой склад. Іншыя дысыдэнты мяркуюць, што важна іншае. Я думаю, што Лукашэнка выкарыстоўвае гэтыя групы дысыдэнтаў, якія называюць апазыцыяй, для сваіх мэтаў. І Эўразьвяз у пэўныя пэрыяды працуе з тымі людзьмі з гэтых дысыдэнцкіх груп, якія падтрымліваюць сучасныя падыходы Брусэлю.
У Беларусі ніякая апазыцыйная група, палітычныя партыі, арганізацыі грамадзянскай супольнасьці, не мае рэальнай магчымасьці ўплываць на палітыку ўнутры краіны альбо на палітыку зьнешнюю. Лукашэнка цалкам кантралюе сытуацыю. Нам гэта неабходна улічваць, а не выкарыстоўваць адну альбо іншую апазыцыйную групу ў Беларусі. Усе беларусы, якіх я ведаю, дбаюць пра лёс сваёй краіны. З боку Эўразьвязу недарэчна казаць: «Вы — апазыцыя, будзьце, як адна група, зрабіце кааліцыю, дамовіцеся аб адным лідэры, які будзе кандыдатам у прэзыдэнты». Гэта ілюзія. Ва умовах, якія стварыў Лукашэнка, гэта немагчыма.