Хабовічы. Па сьлядах забытага паэта

Пасьля выхаду перадачы пра Дывін ваш пакорны слуга атрымаў ліст ад кобрынскай краязнаўцы Ніны Марчук. Зь ліста вынікала, што, распавядаючы пра УПА і змаганьне за Ўкраіну, я абмінуў увагай постаць мясцовага паэта Васіля Бойціка. Псэўданім — Іван Хміль. А безь яго карціна будзе яўна няпоўнай. Так дзякуючы Ніне Марчук я даведаўся, што кобрынская зямля была радзімай ня толькі УПА, але і ўкраінскіх паэтаў.

Кароткі жыцьцяпіс нашага героя такі. Васіль Лагадзюк-Бойцік нарадзіўся ў мястэчку Хабовічы ў 1897-м годзе. Скончыў тут народную ўкраінскую школу. Падчас 1-й усясьветнай разам зь сям’ёй быў у Томску. У Сыбіры загінулі яго бацькі. Па вяртаньні на радзіму працаваў на зямлі, стварыў бібліятэку, зьбіраў фальклёр, арганізаваў драматычны гурток. Вучыў дзяцей украінскай мове ў вёсцы Балаты. Цудам пазьбег арышту ў 40-м, калі ў навакольлі было арыштавана 30 настаўнікаў. Падчас акупацыі выкладаў украінскую мову ў Хабовіцкай школе. Затым уступіў у шэрагі УПА. Далей была эміграцыя. Спачатку тырольскія Альпы, а па вайне — ЗША. Там выйшлі дзьве ягоныя кнігі: «Гомін Полісся» і «Іду з кобзою». Памёр у 1974-м годзе.

Сюрпрызы пачаліся адразу. Здавалася, з дня ягонай сьмерці прайшло амаль 40 гадоў. А зьехаў ён 70 гадоў таму. Але першы ж мужык, вясёлы гаварун гадоў сарака, якога я перастрэў у Хабовічах, паказаў мне, дзе была ягоная хата. Быццам гаворка ішла пра чалавека, які толькі што зьехаў у райцэнтар.

— Васіль Бойцік.

— Што? Во хата яго. Той, шо ў Амэрыку ўцік. Мне бацька расказваў. У яго ж кныжка ёсьць. Недзе ёсьць. Я чытаў яе!

Да размовы далучыўся 80-гадовы дзядок. Які таксама за саветамі чытаў кнігу Васіля Бойціка. А цяпер уявіце карцінку. Пакуль у сталіцах імпэрыі зачытваюцца самвыдатаўскім Салжаніцыным, у Хабовічах па руках ходзіць выдадзеная ў ЗША кніга ўспамінаў ворага савецкай улады.

— А людзі ведалі, што Васіль Бойцік пісаў вершы?

— Пісаў! Він настаўнікам быў! Він кныжку напісаў. Я праглядваў. Він там пісаў, як хаваўся.

— А як яна да вас патрапіла?

— Внукові прыслалі. Він в Амэрыцы напісаў гэту кныжку.

— Вы адмыслова пайшлі да ўнука ягонага — «дай пачытаць»?

— Не, яна па руках хадыла.

— Цікава, што людзі яго памятаюць і ведаюць.

— Кныжка! Кныжка!

Чым далей я гаварыў з хабовічцамі, тым болей зьдзіўляўся. Кніга былога байца УПА пра міжваенныя часы і акупацыю перадаецца з рук у рукі. Чытацкая аўдыторыя расьце. І ніхто нікога не здае. Гаворыць жыхарка Хабовічаў Людміла Мікалаеўна.

— Мне мама расказвала, што стаіць і нешта сачыняе. Я чытала ягоную кніжку. Ён апісваў сваю вёску. Як ён тут гадаваўся, як бацька браў яго сеяць, як Богу маліўся. Ён усё апісваў. І як ён праз акіян плыў. І песьні ўспамінаў.

У размову ўступае муж гаспадыні Фёдар Фёдаравіч. Які добра памятае ня толькі кнігу, але і аўтара.

— Він толькі за Ўкраіну. Я яго памятаю. Пісьменны чалавек. Вучыў дытэй. У той час такога пісьменнага не было ў Хабовічах. Вучыў дытэй украінскай мове. А ў Дывіне він быў пры немцах перамоўшчыкам. Нямецкую мову ведаў. І як немцы адступалі, він разам зь імі. Заіхав дахаты. Разьвітаўся. І доўга яго не чуты было. Пасылкі слаў адтуль сваякам. А жонку яго і сына вывезьлі. На Салаўках былі.

У пошуках сьведак я быў паехаў у Балаты, дзе да вайны выкладаў наш герой. Былых яго вучняў не знайшоў. Але адну ўнікальную дэталь паваеннага часу мне распавяла балатоўская пэнсіянэрка Ніна Сьцяпанаўна Курышка. Пра тое, як яе, і ня толькі яе, бацькі, якіх новая ўлада прымусіла запісацца беларусамі, сваіх дзяцей запісвалі ў мэтрыкі ўкраінцамі.

— Я і сама не разумею. Чаму бацька беларус, маты беларуска — а я ў пасьведчаньні аб нараджэньні запісаная ўкраінкай. Я не разумею, чаму так запісвалі дытэй. І ня я адна. Наш год. Мніга такых маіх друзей. А ўжо як пашпарт атрымлівала, запісалася беларускай. Ну якая я буду ўкраінка, калі я нарадзілася тут?

— А ў якім годзе яны запаўнялі гэтыя мэтрыкі?

— У 48-м годзе.

— Калі б яны запісаліся ўкраінцамі, у іх былі б вялікія праблемы.

— Можа і так, я ня знаю.

— А яны з вамі пасьля гаварылі на гэтую тэму?

— Не. Я і сама ня знаю, чаму так. Нічога не гаварылі. І я сама ня знаю, навошта было так рыбыты.

— А вы са сваімі сяброўкамі, аднагодкамі, абмяркоўвалі гэтую тэму — хто вы ёсьць?

— Не. А якая розьніца?

Да вайны ў Балатах вучыўся стары Дзьмітрый Клімук. Але ня памятае выкладчыка ўкраінскай мовы.

— Нас вучылі на польскай мове. Ох, настаўнік быў! Харошы. Каб ведаў, дзе ён пахаваны, паехаў бы пакланіцца на яго магілу. Так ставіўся добра да дзяцей. Але вайна. Як пайшоў, так і пайшоў.

— А падчас акупацыі была школа?

— Была. Усякае тут было. Пачыналі з рускай, пасьля білоруська. Пасьля ўкраіньска. Чаго толькі не было.

А пасьля стары Клімук вырашыў пачытаць мне любімы верш. І чытаў з такой сьлязой, што мяне прабілі дрыжыкі.


Зачараваны гэтай гісторыяй, я вырашыў затрымацца на Кобрыншчыне. Карцела знайсьці тую старую кнігу. Былы настаўнік, знаёмы нам па перадачы пра Дывін, Афанасій Гапановіч, паведаміў, што кніга можа знаходзіцца ў ягонага сваяка ў Кобрыне, Антона Гапановіча. Высокі, сівы, арыстакратычнага выгляду пан Антон гасьцінна мяне прыняў. Але расчараваў адразу, сказаўшы, што кнігі ў яго няма.

— Што тычыцца гэтай кніжкі, яна мяне зацікавіла, бо я помню Бойціка, помню яго брата. Ён загінуў. Адзін з паўстанцаў УПА пазьбег заключэньня і памёр сваёй сьмерцю. Усе прайшлі празь лягер. Праўда, ня ўсе. Некаторыя падчас бою скончылі жыцьцё самагубствам. Не здаліся. Апынуліся ў загоне. Ні туды, ні сюды.

— Шкада людзей гэтых.

— Ведаеце што. Людзей немагчыма навучыць, пакуль чалавек сам ня пройдзе праз гарніла пакут. Быў выбар для маладога пакаленьня, каму 18 гадоў і вышэй. Дома ты ня будзеш. Альбо цябе ў Германію забяруць, альбо ў савецкія партызаны, альбо ва УПА. Але дома ты ня будзеш. І не бяруся судзіць. Ні хто партызаніў, ні тых, хто ў Германіі на працы. Быў выбар.

Наступным пунктам маіх пошукаў была вёска Павіцьце, дзе настаяцелем мясцовай царквы служыць праўнук нашага героя Віктар Бойцік. Сярэдняга веку, добразычлівы сьвятар прыняў мяне ў драўляным палескім храме.

— Вы калі былі маленькім, вам расказвалі, хто быў ваш прадзед? Ці гэта было табу?

— Пакуль быў маленькім. Так. Быў ня той час.

— На вашага прадзеда ў сям’і не было крыўды? Што адступіў, уцёк у Амэрыку?

— Не. Нам цяжка судзіць гісторыю. Яны адстойвалі сваю зямлю, свой уклад.

— Ці захавалася нейкая спадчына прадзеда? Кнігі ці вершы?

— Гэта вельмі складанае пытаньне. Бо памёр ён у часы саветаў. Ён дасылаў пасылкі. Дзяліліся з паштальёнамі. Штосьці даходзіла, штосьці не. Сябры напісалі, што пахавалі як нацыянальнага героя. Прыслалі фатаздымкі. Магіла, на ёй трызубец. Напісалі, што вышлем яго працы. Які час быў! Хто б іх прапусьціў? Праз эмігрантаў, у асноўным праз баптыстаў, тое-сёе сюды трапіла. Мы толькі маглі выпрасіць у Дывіне ў адной бабулі. Можа, па маладосьці ў іх было каханьне. Яны перапісваліся. Была адзіная крыўда прабабулі. Што ён сышоў. Яна разумела, што ён недзе гуляе. Яна з-за яго пацярпела. Высылка.

Як высьветлілася, па руках хадзіў не адзін асобнік.

— А што за кніга хадзіла?

— «Гомін Полісся». Мы яе пачыталі. Праходзіць час. Адзін чалавек з Хабовіч прывозіць кнігу з Чэхіі. Тую саму кнігу. Ён яе ўбачыў у кнігарні. Пачаў гартаць, знайшоў там і пра свайго дзеда, цікава Хабовічы апісваюцца. Ён купіў і прывёз сваім бацькам. Яны ж нам пазванілі. Пра нас, пра Хабовічы. Мы давай прасіць — знайдзі і нам. Ён знайшоў. Яна зараз недзе па сваяках ходзіць.

— У вас яе няма?

— У мяне няма.

— Вы ня памятаеце хоць адну страфу?

— Хоць забіце. Разумееце, сваякоў ня так многа, але кожны хоча пачытаць. Я ўсё лаўлю момант, калі ж яна будзе ў маіх руках. «Краса незбагненна Полісься. Яка в яві, така і в сні».

У мяне ўсё болей складалася ўражаньне, што вяскоўцы хаваюць дарагую ім небясьпечную кнігу ад чужых вачэй. На маё зьдзіўленьне, аказалася, што тая жанчына, да якой, па чутках, меў пачуцьцё паэт і зь якой актыўна перапісваўся, па сёньня жыве ў Дывіне. Мяне ласкава пагадзіўся праводзіць да яе стары Афанасій. Марыі Сьвідуновіч 90 гадоў. Але гэта той выпадак, калі гады ўжо ніяк не заўважаюцца. Якая памяць! Які жывы позірк! І абсалютна малады голас.

— Тая кніжка прыйшла мне. І там усё тагдашняе. Таго часу. Напісана нават, як па-вулічнаму завуць людэй у нас. Па нашым раёне ўсё там ёсьць. Фатаздымкі. Быў такі замкультуры Выргун Вася, то він там е на фотографіі. Яго замучылі ў лягеры нашы, НКВД. Яна мне напомніла ўсё маё жыцьцё. Твій бацька і Бойцік не далі мяне ў Германію забраты. Анцута быў загадчык магістрата. Я там была сакратаром-машыністкаю. Яны мяне ўзялі, і я так перажыла Германію.

— А якія дакумэнты вы друкавалі?

— Любыя. Напрыклад, у вас трэба ўзяць трое авечак. Але я як друкую, я паведамлю дзядзькові. І нават я асвабадзіла два чоловікі ўночы. І мяне ледзь не повісілі. Ці то патроны, ці штосьці знайшлі воны.

Вось табе і бабуля. Былая машыністка магістрата, якая папярэджвала людзей пра небясьпеку і нават ратавала жыцьці! Але, вядома, і ў пані Марыі кнігі не аказалася.Старая прынесла лісты Івана Хміля з далёкай Амэрыкі.

— Дорога землячка пані Маруся. Хотэлося богато напісаты, цілу повість. Про сэбэ і про тэбэ. Ды хто будэ чітаты, колы люды в погоні за добробутом. Прыгадваў тэбэ в Кобріне в 1940-м році. Ты стояла тоды ванком проці аптэкі Шыдловського. Мінуло чэтвэрть століття. Ты пішла своею дорогою, а я своею.

— Мніго було. Але іх не шановала. А цій на память оставіла.

На маё шчасьце, сярод лістоў знайшліся і вершы забытага паэта. Вершы, якія ён дасылаў ёй. Вось паслухайце некалькі строфаў.


Тую кнігу трэба абавязкова вярнуць на сьвятло. І ня толькі дзеля паэзіі. Нас там могуць чакаць вялікія сюрпрызы адносна найноўшай гісторыі Заходняга Палесься. Пра якую мы так мала ведаем. Ці саромеемся ведаць.