Беларусь – Эўропа: нябачны мур

Аўтарка і вядучая – Вольга Караткевіч.

"Культурны чалавек – у апазыцыі да любой улады і несправядлівасьці". Так артысты Тэатру Восьмага дня з Познані акрэсьлілі сваё крэда. І таму, пасьля знаёмства з культурнымі героямі Беларусі, іхнымі магчымасьцямі рэалізоўваць таленты і здольнасьці, пастанавілі – дапамагаць. З таго часу, як пайшло культурнае супрацоўніцтва з Тэатрам Восьмага дня, песьні з "Народнага альбому" прагучэлі ў францускай Ніцы, катафалкі мастака Артура Клінава й пэрфомэнс псыхіятрычнага сэансу Віктара Пятрова-Хруцкага ацанілі ў Познані, у піўных Кракава прагучэла знакамітая песьня Касі Камоцкай і Лявона Вольскага "Мы два з Польшчы шпіёны".

"Газэта Выборча" прэзэнтацыю Народнага альбому ў 1999 годзе адзначыла ў пераліку самых значных культурных падзеяў Варшавы. Культурныя знаёмствы мусілі бурыць нябачны мур.

Пасьля шэрагу культурных імпрэзаў удзельнікі пастанавілі сустрэцца сёлета і пагаварыць пра наноў будаваны мур паміж Беларусьсю і заходняй цывілізацыяй. Дыскусію так і назвалі – "Нябачны мур". У студзені ў Познані адбыўся круглы стол з удзелам польскіх культуролягаў, палітолягаў. Беларусь у Познані прадстаўлялі паэты Міхал Анемпадыстаў і Славамір Адамовіч, гісторык Генадзь Сагановіч, мастацтвазнаўца Вацлаў Арэшка, галоўны рэдактар часопісу "Спадчына" Вячаслаў Ракіцкі, мастак Артур Клінаў, гісторык культуры Юры Хадыка, сьпявачка Кася Камоцкая і філёзаф Валянцін Акудовіч.

Як заўсёды зь беларусамі, выехаўшы да замежнікаў – пераконваюць апошніх, што нацыя беларуская паўнацэнная, нагадваюць пра культурны экспарт у выглядзе Міцкевіча ці Глінкі. Праўда, прадстаўнікі беларускай культурнай эліты маюць розныя меркаваньні адносна каранёў нацыі. І зноўку падаюць замежным калегам мяшанку – "Крывія, Вялікалітва, Беларусь".

Што да нябачных муроў, то на сустрэчы ў Познані дамовіліся: нябачных муроў у кантэксьце Беларусі некалькі: паміж беларускай і заходняй культурай, нябачны мур паміж палітычнай і культурнай элітай у межах Беларусі. У якасьці вялікай праблемы была названая сытуацыя ізаляванасьці культуры ў самой Беларусі. Наколькі прадстаўнікі нацыянальнай эліты – культурнай і палітычнай - разумеюць важнасьць супольна выпрацоўваць ідэі, даступныя народу. Мае суразмоўцы – намесьнік старшыні Беларускага Народнага Фронту гісторык культуры Юры Хадыка і мастацтвазнаўца Вацлаў Арэшка… Юры Хадыка – пра патэнцыял нацыянальнай культуры:
(Хадыка: ) "Праўду кажучы, сёньняшняя Беларусь – гэта адзіны шлях, таму што няма больш зразумелага, няма лепшага сродка інфармацыі, чым паэзія, мастацтва, кіно, якое апэлюе да чалавечага сэрца".

(Караткевіч: ) "Скажыце, як Вы адчувалі сябе ў кампаніі прадстаўнікоў беларускай альтэрнатыўнай культуры. Настрой у Вас быў добры… Як вы ацэньваеце патэнцыял гэтых людзей?"

(Хадыка: ) "Мушу прызнацца, што я зьяўляюся такой самай тыповай ахвярай няведаньня як і большасьць нашых суайчыньнікаў. І калі я пачуў цыклі песень, якія выканала Кася Камоцкая на словы Міхала Анемпадыстава, Адама Глёбуса, мяне гэта вельмі моцна ўразіла. Гэта паэзія самага высокага кшталту. Я хацеў бы, каб яе ведалі ў Беларусі ўсе."

(Караткевіч: ) "Гучыць парадаксальна, бо Вы – чалавек беларускага кантэксту, а гаворыце, што тут це не ўпершыню пазнаёміліся з гэтымі песьнямі, з гэтымі тэкстамі. Як так здараецца, што чалавек – мастак, артыст – больш вядомы ў той жа Познані, чым у Беларусі…"

(Хадыка: ) "Думаю, што гэта абсалютна натуральна. Я ведаў Касю Камоцкую, я быў на яе канцэртах у Менску, Магілеве. І там, з майго пункту гледжаньня, пераважала моладзевая тэматыка. Не дастаткова блізкаю для мяне. Тут, у Познані, Кася выканала патрыятычныя цыклі, абсалютна нечаканыя для мяне – я ведаў Адама Глёбуса як мастака амаль што рынкавага тыпу, які стварае творы для таннага продажу, а аказалася, што ён піша такія глыбокія і высокамастацкія творы."

(Караткевіч: ) "Я сутыкалася з такім меркаваньнем з боку палітыкаў, што прадстаўнікі культурнай эліты закрытычна ставяцца да дзеяньняў палітыкаў, часам іранічна адлюстроўваюць гэта ў сваіх тэкстах… Сёньняшняя вашае выказваньне наводзіць на думку – ці не адарваныя гэтыя два асяродкі?"

(Хадыка: ) "Яны, можа, і не адарваныя, але іх падзяляе пэўная мяжа непаразуменьня…"

(Караткевіч: ) "Дзякуем Юрыю Хадыку, а зараз, Вацлаў, пытаньне да Вас. Вы былі сьведкам нашай гутаркі. На Вашую думку, як можна паменшыць гэты разрыў паміж тым, як беларуская інтэлектуальная эліта ацэньвае працэсы разьвіцьця Беларусі, дачыненьні з Эўропай і Захадам, яе будучыню і як ацэньвае сытуацыю палітычная эліта?"

(Арэшка: ) "Мы ня думаем пра гэта. Мне здаецца, мы гэтым займаемся. Сустрэчы тут – гэта адна з такіх спробаў наблізіць розныя колы беларускія, стварэньне арганізацыі польска-беларускай салідарнасьці, што зьяўляецца таксама крокам не толькі да дыялёгу паміж Польшчай і Беларусяй, але і ў самой Беларусі. Дыялёг паміж арганізацыямі, пластамі грамадзтва, якія існуюць часам нібыта ў паралельных прасторах".

(Караткевіч: ) "Галоўны рэдактар часопісу "Спадчына" Вячаслаў Ракіцкі заявіў пра тое, што культура становіцца галоўнай апазыцыяй. У свой час было вялікае спадзяваньне на палітычную апазыцыю, пасьля – ілюзіі адносна эканомічнага стану, пагаршэньне якога магло зьмяніць настроі ў грамадзтве, але беларускі народ перажыў і эканамічныя складанасьці. Цяпер - культура ў якасьці апазыцыі. Было тут таксама сказана, што будуць зробленыя адмысловыя захады, каб звузіць магчымасьці ўплыву беларускай нацыянальнай культуры на грамадзтва. Ці падтрымліваеце вы гэтую тэзу?"

(Арэшка: ) "Мне здаецца, што гэта рабілася і будзе рабіцца больш інтэнсыўна. Але нам трэба весьці працу на ўсіх кірунках. У свой час згубілі шмат у культуры, і мы атрымалі вынікі з гэтага. Спадзяваліся на эканоміку, а не зьвярнулі ўвагі на палітычныя рэаліі… Трэба ўсім узяцца, стварыць нейкі кулак з культуры, палітыкі, эканомікі. З тых, хто зацікаўлены ў пераменах у Беларусі".

(Караткевіч: ) "Вацлаў, скажыце, якія культурныя праекты, рэалізаваныя ў Беларусі, альбо культурныя героі могуць быць больш даступнымі для таго, каб пашыраць беларушчыну? Мы тут узгадвалі "Народны альбом", спадар Хадыка гаварыў пра тое, што быў уражаны, наколькі глыбока і па-наску гучыць тое, што выконвае Кася Камоцкая. Як можна працягнуць гэты сьпіс?"

(Арэшка: ) "Справа ў тым, што мы маем і цікавую літаратуру, і мастакоў, той жа Артур Клінаў, які тут, але праблема ня ў тым, мала ў нас ці шмат культурных герояў. Праблема ў тым, што тыя героі, якія ёсьць, часьцей за ўсё застаюцца невядомымі народу. Менавіта таму, што мы ня маем сродкаў інфармацыі, мы ня маем сродкаў данесьці – нават літаратуру, якую прасьцей за ўсё данесьці, я ўжо не кажу пра музыку. Цяпер ужо практычна ня маем незалежных выдавецтваў, маем такі мінімум незалежных выданьняў, асабліва калі гаварыць пра "тоўстыя" часопісы, то тыя, хто мае да іх доступ, - гэта нават не адсоткі, а адсоткі адсоткаў насельніцтва. Мне здаецца, кірункі, важныя для працы з культурай, гэта не столькі, можа, стварэньне новых дзеячаў культуры, а стварэньне магчымасьцяў для тых, хто ёсьць".

(Хадыка: ) "Мне падабаецца думка спадара Арэшкі на конт таго, што нашае выратаваньне, выйсьце Беларусі з глыбокага крызысу – гэта аб"яднаньне намаганьняў усіх патрыятычных сілаў, дзе б яны не працавалі: у палітыцы, у грамадзкім сэктары, у культурнай сфэры. Нават у рэлігійнай сфэры. Калі б у нас знайшліся такія сьвятары, ксяндзы, якія б несьлі праўду свайму народу, гэта было б цудоўна".

(Караткевіч: ) "Юры Хадыка лічыць, што духоўнасьць палякаў, захаваная ў касьцёлах, - вялікая сіла, якой не стае беларусам. Я працягваю гутарыць з Вацлавам Арэшкам і Юрыем Хадыкам".

(Хадыка: ) "Калі б у нас былі такія касьцёлы, такія цэрквы, мы б ішлі да нашае вольнасьці, незалежнасьці, шматкроць хутчэй, чым мы робім цяпер".

(Караткевіч: ) "Учора цягам дня былі супярэчныя ўражаньні. Калі мы прыехалі ў будынак Тэатру Восьмага дня, мае калегі гаварылі: "Яны (палякі) жывуць, як адна сям"я. Працуюць, як адна каманда. Чаму нічога падобнага не стварылі мы? Чаму не ўдаецца нам?". Але пад час дыскусіі мы спрабавалі паказаць сябе камандай. Увечары, калі сьпявала Кася Камоцкая, я выйшла ў тую частку каўні, дзе былі не запрошаныя на імпрэзу, а проста наведнікі. Я пачула гутарку паміж двума маладымі палякамі:

- Там сьпявае беларуска, так цудоўна. Паспрабуй паслухаць. Можа, яны дазволяць.

- А пра што яна сьпявае?

- Сьпявае пра Беларусь і пра сябе. І ведаеш, усё зразумела.

Можа гэта зьмяншэньне нашых магчымасьцяў, што мы ня можа працаваць камандай, ствараць нейкі прадукт. Бо тое, што робіцца ў сумесным праекце з Тэатрам Восьмага дня і прадстаўнікоў розных беларускіх культурных асяродкаў. Ці ня ёсьць гэта першым крокам стварэньня цэласнага культурнага асяродку, які прадстаўляе Беларусь і беларушчыну як добры, якасны прадукт за межамі і ў самой краіне?"

(Арэшка: ) "Для мяне, напрыклад, культура, мастацтва – адзін з тых важных фактараў, якія яднаюць нас. На жаль, у Беларусі склалася так, што нас больш рэчаў раз"ядноўваюць: і канфэсіі, і моўныя праблемы, але мастацтва – яно зразумелае для ўсіх і таму вельмі важнае".

(Хадыка: ) "Я чалавек ужо немалады. І ўспамінаючы, як я стаў беларускім патрыётам, не магу не адзначыць, што гэта адбылося толькі праз культуру. Літаратуру. У тыя часы майго духоўнага сталеньня пачалі друкавацца Караткевіч, Быкаў. Старажытнае мастацтва, каторае мы зьбіралі. Толькі гэтым чынам чалавек можа стаць сапраўдным патрыётам. Я іншага шляху ня бачу. Пераканаць проста лягічнымі довадамі – немагчыма".

(Караткевіч: ) "Калі ў гаворцы паўстала бесперспэктыўнае пытаньне якую культуру па-беларуску ўспрыме бальшыня беларусаў, філёзаф Валянцін Акудовіч, аўтар слыннага эсэ "Мяне няма" – раптоўна нагадаў пра сябе і наўпрост запытаўся ў палякаў – а навошта ім мы, беларусы. Прадстаўнік фундацыі Карта, вядомы сваёй падтрымкай менавіта культурных праектаў, Павал Казанэцкі адказаў: "Ды не патрэбныя вы нам." Пасьля, пад час канцэрту Касі Камоцкай, Павал дадаў мне: "Не патрэбныя вы нам будзеце тады, калі будзеце непатрэбныя самі сабе". Я пацікавілася ў Валянціна Акудовіча, чаму ён задаў такое правакацыйнае пытаньне… Ці не таму, што ведаў адказ?"

(Акудовіч: ) "Не магу сказаць, што я сапраўды чакаў адказу. Я ведаю, напэўна, як мне здаецца, адказ, але яго зараз не скажу. Паспрабую сфармуляваць іншае для мяне істотнае. Разумееце, Беларусь – гэта краіна, створаная чужымі мурамі. Мур – Польшча, мур – Латвія, мур – Літва. І мы ў гэтым прамежку, паміж іхнымі мурамі. Мы ў свой час, не ў свой час, мы ніколі не стварылі сваіх муроў. Мы – краіна без муроў. Гэта фэномэн у пэўным сэнсе. Магчыма, унікальны. Але. Але нам, якраз таму, што мы ніколі не стваралі муроў, нам гэтыя іхныя муры вельмі замінаюць. І нам лёгка іх імкнуцца разбураць. Мы ня ведаем, што такое мур. Мы былі заўсёды па-за мурам, мы былі адкрытыя і гэтак далей, і таму падобнае. А яны – краіны муроў. Яны ніколі не разбуралі муроў, яны толькі стваралі муры. Абгарожвалі. Прасоўвалі часам. І для мяне было больш істотным недзе не пачуць, а прамацаць пытаньне, як вось гэтая мэнтальнасьць – мэнтальнасьць муроў, сфармаваных эўрапейскіх краінаў, як яна рэагуе на адсоўваньне, разбурэньне муроў. Праблема муру – гэта праблема тых, хто знаходзіцца з таго боку муру і зь іншага боку муру. Таму што, калі мур бураць з аднаго боку, то бураць, альбо каб вырвацца за мур, альбо праз пралом, які разбураны, заваяваць тую частку, якая за мурам. І толькі, калі мур бураць з таго і з гэтага бакоў, мур бураць дзеля сустрэчы. Як бурылі бэрлінскі мур заходнія і ўсходнія немцы. І вось пакуль мы з палякамі ня будзем бурыць мур з двух бакоў, а толькі адныя мы, то мы яго будзем бурыць, каб вырвацца. Усе нашыя намаганьні ідуць не на тое, каб нам вырвацца, па вялікаму рахунку, а каб паклікаць палякаў і ўвогуле Эўропу, каб яны са свайго боку пачалі бурыць. Мы бурым. Сапраўды. І зразумела, чаму мы бурым: таму што мы хочам вярнуцца на сваю гістарычную Бацькаўшчыну, Эўропу, - гэта нашая гістарычная Бацькаўшчына, ад якой нас у свой час адарвалі, жыўцом, на 200-300 гадоў і так далей. Нашая задача – не нам разбурыць мур, а паклікаць, зыніцыяваць, каб яны пачалі са свайго боку бурыць. Тады мы сустрэнемся. На прасторы Беларусі сустрэнемся мы, беларусы, і Эўропа".

Валянцін Акудовіч абяцаў надалей разьвіваць сваю тэорыю муроў…

Тым часам Тэатар Восьмага дня арганізаваў паўнацэнную праграму для беларускіх культурных герояў – інтэрвію для польскіх радыё і тэлебачаньня, найразнастайны выбар духмяных польскіх кілбасак і патрэбная неабмежаваная колькасьць піва Жывец…
У перапынках я пыталася культурных герояў, чаму так добра ўдалося палякам, чаму цяжка беларусам і як будзе далей… Гаворыць паэт, стваральнік Народнага Альбому, даўні сябра Тэатра Восьмага дня Міхал Анемпадыстаў.

(Анемпадыстаў: ) "Першае, што ляжыць на паверхні, самае простае – гэта тое, што ў Беларусі няма традыцыі. У Польшчы традыцыя вялікая і даўняя. Адказ, які ведаюць усе. Калі паглыбляцца і спрабаваць знайсьці нейкі іншыя, другасныя прычыны – інфармацыйная і культурная адарванасьць савецкіх Беларусі і беларусаў ад эўрапейскай прасторы. Польшча была значна бліжэй да Захаду. Палякі шмат езьдзілі. Яны глядзелі і бачылі ўжо ў камуністычныя часы фільмы, яны чыталі перакладную літаратуру, слухалі музыку, былі проста бліжэй, далучаныя да дэмакратычных традыцыяў. Яны ведалі, што рабіць. У пэўным сэнсе, уся беларуская культура, савецкая, варылася ў сваім катле, у сваім саку. Зараз, як сказала ты, з дапамогаю сяброў з Тэатру Восьмага дня і іншых польскіх сяброў, адбываецца такі выступ беларусаў у эўрапейскую культурную прастору. Ня толькі ў зьвязку з польскімі культурнымі сябрамі, таксама індывідуальным шляхам – беларусы пачынаюць езьдзіць у Эўропу, нешта рабіць".

(Караткевіч: ) "Мы ўжо гаварылі на гэтую тэму з палітыкамі, што апазыцыі, відаць, не ўдалося аб"яднаць людзей, не ўдалося быць далучанымі да культурных працэсаў сучасных, бо, як высьветлілася, напрыклад, Юры Хадыка ўпершыню пачуў бальшыню песень Касі Камоцкай… Ці можна гаварыць пра тое, што беларуская культура, прадстаўнікі беларускай альтэрнатыўнай культуры здатныя на цяперашні момант уплываць на сытуацыю ў краіне, каб неяк разьняволіць грамадзтва?"

(Анемпадыстаў: ) "Я заўсёды быў пэсымістам адносна ўплываў культуры на рашэньні канчатковыя. Мне здаецца, што, тое, што могуць зрабіць людзі культуры і мусяць рабіць – гэта ствараць культурны кантэкст, а культурны кантэкст – і ёсьць такая сытуацыя, калі палітыкі выдатна ведаюць, што робяць дзеячы культуры, дзеячы культуры ведаюць палітыкаў, таму што, у прынцыпе, гэта ўсё называцца адным словам - нацыянальная эліта. Сюды можна далучыць і бізнэсоўцаў, усіх людзей, якія робяць нешта значнае".

(Караткевіч: ) "Сярод абмеркаваных сёньня пытаньняў, было – чаму палякі цікавяцца Беларусяй, ці будуць цікавіцца ў будучыні, чаму яны стараюцца разбурыць гэты мур. Павал Казанэцкі сказаў, што цікавага мы не не ўяўляем. Але, відаць, ён сказаў не зусім праўду, бо займаецца ў Беларусі і культурнымі праектамі і верыць у пераўтварэньні ў Беларусі. Скажы, чаму Тэатар Восьмага дня так узяліся за Беларусь?"

(Анемпадыстаў: ) (сьмяецца) "Ну, я б так не сказаў, што Тэатар Восьмага дня ўзяўся за нас, тым больш за Беларусь. Лепш гаварыць нават пра пэрсанальна пра людзей, якія ў гэтым тэатры працуюць, якія сапраўды з намі сябруюць і такім чынам нам дапамагаюць. Мне здаецца, што галоўная прычына цікавасьці і ўдзелу польскіх сяброў – гэта проста пачуцьцё несправядлівасьці, якая мае месца зараз у Беларусі. Гэта чыста чалавечая, нармальная, здаровая рэакцыя. Гэта, урэшце рэшт, хрысьціянская мараль і хрысьціянскае выхаваньне, бо Польшча, ў адрозьненьне ад Савецкага Саюзу, не была так дэхрысьціянізаваная".

(Караткевіч: ) "Міхал Анемпадыстаў, дарэчы, выступіў з ініцыятывай іншых сумесных культурных праектаў з Тэатрам Восьмага дня – напрыклад, паказаць у Беларусі фільм… "Пан Тадэвуш". На думку Міхала Анемпадыстава, эфэкт можа быць роўны паказу "Сібірскага цырульніка" Міхалкова, які паглядзела ці не палова Менску…

Філёзаф Вялянцін Акудовіч мог пераканацца, што культурны мур паміж Беларусяй і Польшчай добра разбураны. Ён быў сьведкам, як у часе канцэрту Касі Камоцкай у адной познаньскай рэстарацыі, да аўдыторыі, якая складалася зь людзей, якія ведаюць адно аднаго, далучаліся палякі, якія проста разумелі, пра што сьпявае Кася Камоцкая. Пасьля выступу Касі Камоцкай многія сказалі, што гэта быў ці ня лепшы яе выступ за апошнія гады. Я спыталася Касю пра яе ўражаньні…"

(Камоцкая: ) "Справа ў тым, што вельмі дапамаглі людзі, якія былі. Само стаўленьне людзей з Познані да Беларусі, увогуле да мяне асабіста, вымагае проста шчырага адказу, шчырага кроку насустрач. І таму я думаю, што якраз тут і можа нарадзіцца нейкая новая форма адносінаў паміж намі, паміж краінамі".

(Караткевіч: ) "А ў Беларусі? Ты сказала: "Я тут так добра сьпявала, бо была фантастычны асяродак, добрая атмасфэра. Што, у Беларусі табе цяжэй?"

(Камоцкая: ) "Не, я вельмі люблю сьпяваць у Беларусі. Значна больш люблю сьпяваць у Беларусі, бо там гэта больш патрэбна. Я думаю, што ў Беларусі граць лепей і больш істотна, а тут я не магу нават назваць гэта канцэртам, гэта была шчырая размова".

(Караткевіч: ) "І такое апошняе пытаньне. Ты даўно ведаеш гэтых людзей з Тэатру Восьмага дня, Ты ведаеш гісторыю гэтага тэатру, як ён паўстаў, як артысты заўсёды заставаліся ў культурнай апазыцыі ў Польшчы. Што ёсьць Тэатар Восьмага дня для Беларусі? Гэта можа быць пракладам чаго?"

(Камоцкая: ) "Ну, па-першае, гэта можа быць прыкладам прынцыповасьці, што вельмі істотна для Беларусі сёньня. І, па-другое, вернасьці і Радзіме, і мастацтву. Яны не перайшлі не ніякую там агітку прапагандысцкую, яны засталіся тэатрам і ўсё жыцьцё былі тэатрам. Менавіта тэатрам, а не агітбрыгадай. І заўжды яны заставаліся палякамі, дзе б яны не былі!"

(Караткевіч: ) "Перад самым ад'ездам беларускія культурныя героі, якія ўжо ня першы раз у Познані, пайшлі на галоўную плошчу гораду – яшчэ раз паглядзець на сымбаль Познані – казьляняты, якія бадаюцца".