Удзельнічае літаратуразнаўца Пятро Васючэнка.
(Вячаслаў Ракіцкі: ) “Фатум, лёс, рок, мойра, кон, доля… Чалавецтва прыдумала болей чым дастаткова словаў дзеля вызначэньня таемнай сілы, што стаіць над ім. Яна на варце чалавечых жаданьняў, яна кіруе будучыняй чалавека і нацыі, яна сьмяецца з чалавека і гуляе зь ім у незразумелыя гульні. А чалавек тым часам шукае для яе імёнаў і часам спрабуе зь ёю змагацца. Зрэшты, пра марнасьць гэтай барацьбы сьведчаць трагедыі і міты пра Арэста, Сызыфа, Эдыпа ды і шэрагу іншых. Напэўна, трагізм беларускае гісторыі мог спарадзіць безьліч айчынных эдыпаў, арэстаў, сызыфаў. Хто ён — беларус?”
(Пятро Васючэнка: ) “Пра трагізм беларускай гісторыі мне давялося прыгадаць яшчэ раз, калі я патрымаў у руках кнігу Алеся Петрашкевіча, у якой драматург распавядае пра беларускую гісторыю ад часоў Грунвальда да Чарнобылю. Трагедыя — драма, трагедыя — драма, трагедыя — трагедыя — трагедыя. У гэтым ланцугу трагедыяўйёсьць і свае эдыпы, і свае сызыфы. Трагедыяў столькі, што беларус ужо не павінен быў ацалець да пачатку 21 стагодзьдзя. Тым ня менш, насуперак лёсу і фатуму беларус жыве. І для гэтай зьявы ў яго ёсьць свае імёны”.
(Ракіцкі: ) “Маім госьцем — літаратуразнаўца, пісьменьнік Пятро Васючэнка. Дык якое зь вядомых назоваў фатуму найбліжэй да ўспрыманьня беларуса?”
(Васючэнка: ) “Фатум — слова лацінскае і ў перакладзе азначае “лёс не пераадольны”, які цалкам скоўвае магчымасьці чалавека. У той жа час рок — гэта лёс, прадказаны, прыкладам, тым жа прарокам (беларуская аналёгія — “уракці”, “урачыць”). І па-беларуску “лёс” — тое, што кіруе сіламі чалавека, тое, што наканавана.
Калі верыць Вацлаву Ластоўскаму, у глыбокай старажытнасьці, калі беларусы яшчэ былі арыямі, якія прыйшлі з-за Гімалаяў, беларусы шанавалі кон. Паводле пісьменьніка, арыйская троіца, якая стала і славяна-гецкай троіцай, складалася з трох бостваў. На чале быў Найвельшы, якому падпарадкоўваліся Кон і Сіціўрат. Кона баяліся ўсе, таму што ад яго залежалі ўсе астатнія боствы пантэону. Кон даваў чалавеку закон і ўяўляўся ў выглядзе старога зь сівымі валасамі, з густымі бровамі, кожны волас у якіх быў даўжэйшы за найвялікшае дрэва на зямлі. Кон зрабіў сваю справу, даўшы законы, якім падпарадкоўваліся людзі й боствы, і недзе спачыў на краі сьвету. Калі ж ён прачнецца і падыме свае даўжэзныя бровы, то адным позіркам можа спаліць увесь сьвет…”
(Ракіцкі: ) “Вялікая даўніна сьведчыць пра вялікую пашану беларусаў да Кона. Але Кон спачыў. Што далей?”
(Васючэнка: ) “Беларусы абвяшчаюць Кона боствам. Ці ня ёсьць гэта спробай падкупіць яго? Беларусы прамушаюць Кона (які таксама падпарадкаваны часу), заснуць. Яго час сышоў, і на яго месца прыходзяць новыя боствы. Бізантыйскі гісторык Пракоп Кесарыйскі ў 6 ст. са зьдзіўленьнем адзначыў, што славяне зусім не шануюць Кона, а шануюць валадара маланак Перуна, якому надаюць уладу над чалавечым лёсам.
Разам з тым, славяне лічылі, што лёс можна падкупіць альбо задобрыць. У цяжкую хвіліну, калі пагражала небясьпека альбо цяжкая хвароба, людзі зьвярталіся да Перуна з абяцаньнем прынесьці яму ахвяру ў тым выпадку выратаваньня. І калі выратоўваліся, то лічылі, што заслужылі гэтую літасьць дзякуючы прынесенай ахвяры, а не таму, што так распарадзіўся лёс. Такія вось былі стасункі беларусаў з Конам”.
(Ракіцкі: ) “Напэўна, гэтыя стасункі са зьяўленьнем хрысьціянства зьнікаюць ці набываюць нейкую новую якасьць. Якія аналёгіі можна прасачыць у адносінах беларусаў з фатумам ужо за часамі хрысьціянства?”
(Васючэнка: ) “У гэты час адносіны з фатумам ператварыліся ў адносіны з хрысьціянскім Богам. Якому належаў у тым ліку і фатум. Тут ізноў праявілася размаітасьць беларускіх адносінаў да фатуму. Паводле раньнехрысьціянскіх уяўленьняў, Бог усемагутны, бяз волі якога ні адзін волас не ўпадзе з галавы чалавека, але зло ён памятае — заўсёды адзначыць ліхога чалавека. У фальклёрных запісах Уладзімера Васілевіча я заўважыў і гнуткасьць адносінаў беларусаў да хрысьціянскага Бога і да фатуму: беларусы лічылі, што лёс можна памяняць дзеля заступніцтва сьвятых, лічылі, што Бог з пугаю над чалавекам не стаіць і хрысьціянскі Бог любіць ня толькі моцных, але і гнуткіх людзей”.
(Ракіцкі: ) “І ў гэты час узьнікае і паняцьце долі. Калі зірнуць на беларускую літаратуру, можна ўбачыць, што словы “лёс”, “кон”, “фатум” замяняюцца на слова “доля”. Доля, напэўна, ад слова “дзяліць”?”
(Васючэнка: ) “Сапраўды, доля — новае найменьне для фатуму. Фатум падзелены, ён зьвязаны зь дзяльбой. Мы назіраем драбленьне фатуму, як гэта адбылося і ў грэцкай міталёгіі, дзе ролю долі выконвалі тры Мойры: адна кідае жэрабя, другая тчэ нітку чалавечага жыцьця, а трэцяя абразае гэтую нітку. У нашых апокрыфах і мітах менавіта Бог займаецца дзяльбою: дзеліць зямлю паміж людзьмі — надзяляе беларусаў сваім краем (апокрыф, які прыгадаў У.Караткевіч), дзеліць часткі цела (скажам, вочы) паміж жывёламі й людзьмі. Прыгадаем верш Ф.Багушэвіча “Бог няроўна дзеле”:
Чым то дзееца на сьвеце,
Што ня роўна дзеле Бог?
Адзін ходзе ў саеце,
У золаце зь плеч да ног,
А другому, каб прыкрыцца
Хоць анучай — велькі труд;
Весь, як рэшата, сьвіціцца,
Адны латы, адзін бруд!
Доля — паняцьце гнуткае. Долю можна здабыць, яе можна знайсьці, можна заваяваць. Індывідуальная чалавечая доля робіцца часткай калектыўнай альбо народнай долі. Інакш кажучы, беларусы вынайшлі больш гнуткія стасункі з фатумам, ператварыўшы яго ў долю”.
(Ракіцкі: ) “Згадаем і беларускі фальклёр, дзе мы можам сёньня адзначыць вобразы глябальнае дзяльбы: “Калі шчыра прасіць у Бога, то ён заўсёды дасьць тое, што просяць”, “Бог з пугаю не стаіць, кожын як захоча мажэ жыць”, “Ліхога Бог заўжды чым-небудзь адзначыць”, “Бог любіць моцных і дзейсных”. Ці не зьяўляецца доля нейкім больш мяккім варыянтам лёсу?”
(Васючэнка: ) “Заляцаньне чалавека праз больш гнуткую долю перанесьліся ў беларускую гісторыю. Самае трагічнае ў ёй (прыкладам, крывавы шлюб Рагнеды) пасьля драбленьня фатуму і для Рагнеды абярнуўся цяжкай, але ўдалай доляй, у выніку якой у Беларусі запачаткавалася хрысьціянства альбо ўзьнікла новая полацкая дынастыя. Лёс Усяслава Чарадзея паказвае, як далёка чалавек можа зайсьці ў сваёй гульні з фатумам праз долю. Прыкладам, Усяслаў Чарадзей пракняжыў 57 гадоў — столькі ў той час людзі нават не жылі. Былі моманты, калі фатум яго выкідаў зь сядла, а ён ізноў вяртаўся туды (прыкладам, тады, калі ён патрапіў у поруб у Кіеве). Ён ведаў, калі трэба саступіць, а калі трэба вярнуца”.
(Ракіцкі: ) “А ці не падаецца вам, спадар Васючэнка, што наша літаратура наскрозь прасякнутая матывам лёсу, матывам змаганьня зь ім, але на нейкім іншым узроўні — адрозным ад шэрагу іншых эўрапейскіх літаратураў”.
(Васючэнка: ) “Заходнеэўрапейскі рок цалкам падпарадкоўвае сабе чалавека. Нашыя ж літаратурныя героі разам з аўтарамі найшлі альбо шукалі таемных ходаў, каб нейкім чынам фатум абысьці, і сьведчаньне таму — творчасьць і лёс Янкі Купалы. Доля ў творах Купалы — паняцьце магістральнае, але ў яго намячаюцца прарывы на шляху да шчаснай долі — гэта Мужык з “Адвечнае тэмы”. Здаецца, што герой Купалы марыць пра несьмяротнасьць, імкнецца да яе. Сам Купала на сваім жыцьцёвым шляху некалькі разоў мог загінуць, памерці (прыкладам, у 1920-я гады падчас хваробы, і ў 1930 годзе, калі над ім навіс меч рэпрэсіяў), але кожны раз як бы гуляўся ў свой фатум”.
(Ракіцкі: ) “Наша літаратура поўніцца прыкладамі ўдалай і ня вельмі гульні беларусаў з фатумам. Хрэстаматыйны прыклад падману долі — пан Твардоўскі. Герасі Выліваха, які гуляе са сьмерцю ў шахматы. Лявон Бушмар так і не пераадолеў свайго фатуму спадчыннасьці, але падпаліў калгасную будыніну. Ці ня сьведчыць гэта, што беларусы вынайшлі свой адметны спосаб супрацьстаяньня фатуму?”
(Васючэнка: ) “Я вярну да пачатку нашу размову: хто ён — беларус? Завершаны фаталіст, цалкам пакорлівы волі фатуму Эдып, які імкнецца ўступіць у змаганьне з фатумам — ня наш варыянт. Сызыф, які ўсё жыцьцё хітраваў зь лёсам, імкнуўся пазьбегнуць сьмерці і быў пакараны ўзьняцьцем каменю на гару нагадвае нашага беларуса, але з агаворкамі. Беларус — гэта сызыф, які верыць у сваю долю, шукае спосабаў абысьці фатум нават тады, калі ўскочвае на гару гэты вялізны камень.
Прыгадаем Леапольда Гужку з “Бацькаўшчыны” Кузьмы Чорнага, які робіць сваю працу насуперак усяму, але мае пра гэтым спадзяваньне. Вось гэтае апошняе спадзяваньне і надзея на тое, што ўсё будзе ўрэшце добра — гэтым прасякнутая сьвядомасьць беларуса. Пра гэта сьведчыць і попыт нашых бясконцых адраджэньняў — гэта ўскочваньне каменю на нябачную гару. І з кожным адраджэньнем беларус верыць, што яно будзе апошняе, што нарэшце яно адбудзецца”.
(Ракіцкі: ) “Але ці не занадта зацягнулася беларуская гульня з фатумам? Наколькі яна ўсё ж небясьпечная?”
(Васючэнка: ) “Гульня рызыкоўная, але не без надзеі на выратаваньне. Мне думаецца, што беларуская гісторыя, такая змрочная, споўненая трагедыямі, усё ж дае беларусу нейкі шанец — шанец на антыфатум. Сучасныя прарокі прадказваюць беларусам пра хуткую асыміляцыю — духоўную пагібель (як прадказваў Глоба, праз 17–18 гадоў). Але я веру ў беларускі антыфатум. Веру ў тое, што беларусы не асымілююцца і ня згінуць зь сям’і народаў ні празь сямнаццаць, ні праз васямнаццаць тысяч гадоў, як сьведчыў пра гэта Багдановіч у сваім неўміручым санэце”.
