(Ракіцкі: ) "Чалавек памірае, адыходзіць, як кажуць, у іншы сьвет. Але на зямлі яму застаецца месца. У выглядзе курганку-магілы, надмагільля, помніка. З надпісам ягонага імя і эпітафіі. Імя памерлага не зьнікае з прасторы, у якой ён жыў, яно працягвае заставацца і ў бягучым часе.
Чаму людзі падпісваюць магілы?"
(Трусаў: ) "Гэтая традыцыя вельмі даўняя. Па-першае, яна зьвязаная з узьнікненьнем пісьмовасьці, а па-другое, з адасабленьнем чалавека з роду, значыць зь яго індывідуальнасьцю. Толькі індывід, толькі ўласьнік маёмасьці мае права на подпіс свайго надмагільля".
(Ракіцкі: ) "Маім госьцем гісторык і археоляг Алег Трусаў. Спадар Алег, маёмасьць была напэўна і ў вельмі даўніх продкаў. Калі людзі пачалі падпісваць магілы? А раней яны хіба не ўшаноўвалі сваіх продкаў? Як ведама подпіс магілы — гэта памяць. Гэта дазваляе наступным і наступным пакаленьням прыходзіць да магілы, каб пакланіцца сваім продкам. Што раней было?"
(Трусаў: ) "Калі мы зьвернемся да гісторыі, то культ продкаў яшчэ пачынаецца з каменнага веку. Але да зьяўленьня хрысьціянства на Беларусі ўсе могілкі былі родавымі, племяннымі.
Кожны род меў свой родавы могільнік, а паколькі пісьмовасьць у нашых продкаў зьявілася даволі позна, у канцы Х стагодзьдзя, то й падпісваць яны не маглі, бо ня ўмелі. Акрамя ўсяго іншага ў гэтым не было патрэбы, бо кожны род дакладна ведаў, хто дзе ляжыць. Больш за тое, калі нейкі суродзіч гінуў за межамі дасягальнасьці роду і яго цела нельга было альбо крэміраваць, альбо закапаць у зямлю, то суродзічы ў яго памяць рабілі гэтак званы кенатаф — мэмарыяльнае пахаваньне (пусты курган альбо пустое бескурганнае пахаваньне). Таму кенатафы — даволі частая зьява ў нашых насельнікаў жалезнага веку".
(Ракіцкі: ) "Увогуле ў гісторыі чалавецтва калі ўзьнікаюць імянныя пахаваньні? Чыя гэта традыцыя?"
(Трусаў: ) "Гэта традыцыя антычнага сьвету. Першымі свае надмагільлі пачалі падпісваць стражытныя грэкі, этрускі, а ўсьлед за імі — рымляне. І гэта не выпадкова, таму што менавіта Афінская дзяржава ўпершыню ўвяла прыватную ўласнасьць на зямлю, і толькі ўласьнікі мелі права падпісаць сваю магілу. Раб ня меў магілы. Яго проста закапвалі ў зямлю".
(Ракіцкі: ) "Абмежаванасьць свабоды!"
(Трусаў: ) "Так. І надпіс мелі толькі багатыя людзі. І чым багацейшы быў чалавек, тым больш ён меў правоў — ня толькі на надпіс імя й прозьвішча, але й на гэтак званую эпітафію. Менавіта грэкі пісалі нябожчыкам розныя вершы, прысьвячалі выслоўі па тыпу "momento mori" — "памятай пра сьмерць". У многіх магілаў старажытных грэкаў, рымлян эпітафіі зьяўляліся творамі мастацтва, пісаліся найлепшымі паэтамі".
(Ракіцкі: ) "Калі на беларускіх землях узьнікае традыцыя імянных могілак? Калі ўзьнікае традыцыя надпісаў на помніках, эпітафіяў?"
(Трусаў: ) "Дарэчы, гэтая тэма зусім не дасьледаваная, але наколькі мне вядома, з прыняцьцем хрысьціянства доўгі час захоўваўся абрад родавых пахаваньняў. Яшчэ ў Х, ХІ, ХІІ стагодзьдзі людзей хавалі ў курганах, і ніякіх надпісаў на тых курганах не было.
Аднак наша эліта пачала сваіх нябожчыкаў хаваць не ў курганах, а ў храмах альбо вакол іх — у гэтак званыя храмы-спачывальні, прыкладам, як у Полацку. Ня выключана, што яны мелі надпісы, проста яны да нас не дайшлі. Мы ж ведаем, што першыя надмагільныя надпісы ўзьніклі дзесьці ў ХVІ стагодзьдзі. Адна з унікальных надмагільных плітаў захоўваецца ў Пінскім музэі. Гэтае надмагільле аднаго зь пінскіх рамесьнікаў ХVІ стагодзьдзя падпісанае на старажытнабеларускай мове".
(Ракіцкі: ) "Першыя надпісы ўзьнікаюць на старажытнабеларускай мове. Сёньня на каталіцкіх могілках надпісы пераважна па-польску, на праваслаўных — па-расейску. Калі адбылася вось гэта дыфэрэнцыяцыя моваў?"
(Трусаў: ) "Гэта яскравая прыкмета паступовай асыміляцыі й палянізацыі нашага народу. Калі мы возьмем ХVІ-ХVІІ стагодзьдзе, то мы бачым, што акрамя старажытнабеларускай мовы, на пахаваньнях ксяндзоў і багатых шляхцюкоў часта выкарыстоўвалася латынь — афіцыйная мова тагачаснага касьцёла.
У ХVІІ-ХVІІІ стагодзьдзі старабеларускую мову паступова выцясьняе польская, і пад канец ХVІІІ стагодзьдзя большасьць эпітафіяў не па-латыні, не па-беларуску, а па-польску. Пасьля таго, як наш край быў забраны расейцамі, старая традыцыя надпісаньня магіл у шляхцюкоў засталася па-польску да паўстаньня 1830–31 гадоў, асабліва да ліквідацыі ўніяцтва.
Апошняя "кропка" ў гэтай справе — паўстаньне пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага. Калі паўстаньне было падаўленае, русіфікацыя, якую праводзіў граф Мураўёў, кранула й надмагільлі. З гэтага часу могілкі падзяліліся на расейскія — праваслаўныя й польскія — каталіцкія. Беларускім могілкам месца не было. Дый ня трэба забываць, што падпісвала свае магілы толькі шляхта. Рамесьнікі, сяляне ня мелі звычкі падпісваць свае пахаваньні да канца ХІХ – пачатку ХХ стагодзьдзя, бо яны былі непісьменныя. Такім чынам мы можам казаць толькі пра эпітафіі шляхты, магнатэрыі".
(Ракіцкі: ) "Дарэчы, на нашых землях заўжды мірна існавалі й іншыя народнасьці. Як падпісвалі магілы габрэі, мусульмане, якія тут жылі?"
(Трусаў: ) "Гэта наагул унікальная рэч. Напрыклад нашыя мусульмане падпісвалі надмагільныя камяні сваіх нябожчыкаў арабскімі літарамі па-беларуску — і вельмі часта. Больш таго, гэтыя могільнікі называюцца "мізарамі" й зьяўляюцца ўнікальнымі помнікамі эўрапейскай мусульманскай культуры.
А габрэі нашыя падпісвалі як на ідышы, гэдак і на іўрыце, тым больш ідыш як гутарковая мова пераважала. І надпісы на ідыш дажылі да ХХ стагодзьдзя. Ёсьць яшчэ надпісы "двайныя"на некаторых могілках Менску, пасьляваенныя. Спачатку надпіс па-расейску, затым на ідыш".
(Ракіцкі: ) "Ці можам казаць, што ў Беларусі існавала культура эпітафіі? Ці можна казаць, што былі нейкія каноны складаньня надмагільнага тэксту? Хто гэтым займаўся?"
(Трусаў: ) "Гэта вельмі было пашырана асабліва ў ХІХ – пачатку ХХ стагодзьдзя. Самым галоўным храмам эпітафіі зьяўляецца Чырвоны касьцёл у Менску, якія збудавалі Вайніловічы ў гонар сваіх памерлых дачкі Алены й сына Сымона. Фактычна храм, што збудавалі Вайніловічы, ёсьць эпітафіяй у гонар бязьвінна памерлых.
Калі мы прыйдзем з вамі на Кальварыю, мы знойдзем там ня проста шмат пахаваньняў, а пахаваньняў з эпітафіямі. Напрыклад, вельмі часта сутнасьць эпітафіяў была ў тым, "каб нябожчык спаў спакойна", "каб зямля яму была пухам", што яго ніколі не забудуць, пакуль будуць жывыя яго нашчадкі.
Але ў беларускіх гарадах існавала індустрыя па вырабу гэтых надмагільных плітаў, надгробкаў. Вельмі прыгожая ў Беларусі была надмагільная скульптура. І самае галоўнае — кавальства. Нашыя кавалі дасягнулі росквіту менавіта ў ХІХ – пачатку ХХ стагодзьдзя, калі ліліся цудоўныя чугунныя агароджы, шыкоўныя крыжы, розныя скульптуры ў выглядзе дрэва абсечанага — сымбаля сьмерці. А таксама былі скульптуры анёлаў".
(Ракіцкі: ) "Даволі часта, калі ўглядваесься ў надмагільле, разглядаеш крыжы, першае уражаньне, што яны падпісаны нібыта па-польску, але калі пачынаеш чытаць, разумееш, што гэта ці беларуская мова, ці гэткая беларуска-польская "трасянка", проста лацінкай напісаная".
(Трусаў: ) "Так. І мяне вельмі ўразіла эпітафія Цёткі. Яна напісаная па-беларуску лацінкай, ды яшчэ ў чэскім варыянце".
(Ракіцкі: ) "Ці можам мы гаварыць пра сталую традыцыю мовы пахавальнага абраду наагул?"
(Трусаў: ) "Можам. І гэта праяўляецца разам з наступамі й "адлігай" на нашу мову. Я маю на ўвазе беларускамоўныя надпісы на беларускіх могілках ХХ стагодзьдзя.
Як толькі пачалася беларусізацыя на тэрыторыі БССР, адразу зьяўляюцца надпісы па-беларуску — напрыклад на Бабруйскіх могілках. Як толькі беларусізацыя спыняецца, тут жа вяртаецца ў надпісы расейская мова. У Заходняй Беларусі таксама, нягледзячы на польскі ўціск, зафіксавана даволі шмат надмагільляў 1920–30 гадоў, падпісаных па-беларуску. Нават у самы цяжкі час некаторыя людзі сьвядома йшлі на тое, каб напісаць колькі словаў на магіле родзічаў па-беларуску.
Нядаўна я быў у Глыбокім, і мне паказалі два помніка надмагільных, дзе пахаваныя простыя людзі, якія памерлі ў 1969 годзе. Надпіс зроблены ад рукі па-беларуску. З памылкамі, але па-беларуску. Гэта гаворыць пра тое, што ня ўсе людзі адчувалі сябе небеларусамі. Наша зараз задача — каб гэтая традыцыя стала ўсеагульнай. Каб чалавек, які прыйдзе на беларускія могілкі, разумеў, у якой краіне ён знаходзіцца".
(Ракіцкі: ) "Мне здаецца, што гэты працэс ўжо адбываецца. І ў авангардзе гэтага працэсу сёньня каталіцкі касьцёл. Зусім нядаўна мне давялося быць на пахаваньні ў Глыбоцкім раёне. Мяне вельмі ўразіла, што бабулькі (а гэта было каталіцкае пахаваньне) сьпявалі пераважна беларускія песьні, чаргуючы іх натуральна з польскімі. І калі прыехаў з Глыбокага ксёндз, зайшоўшы ў хату, нават без пытаньняў, ня ведаючы, што тут могуць быць сьвядомыя беларусы, ён адразу пачаў прамаўляць па-беларуску".
(Трусаў: ) "Мы ніколі ня станем эўрапейскім народам, пакуль не прывядзем у парадак свае могілкі. Тое, што робіць каталіцкі касьцёл на Беларусі — гэта вельмі важная "кропка" нашага адраджэньня, бо мала напісаць па-беларуску, важна, каб і абрад, і казань любога сьвятара, незалежна ад канфэсіі, ішла па-беларуску. Бо калі нашы мусульмане карыстаюцца нашай мовай пры гутарцы й нават у працэсе разьняволеньня душы нябожчыка, дык што ўжо казаць пра хрысьціян?"
