Паміж вуліцай Брылеўскай і чыгункай на Варшаву, у засені старых садоў схавалася вуліца з паэтычнай назвай. Ві́рская. Ці, як яе называюць тутэйшыя, Вірска́я. Шмат якіх хат на ёй ужо даўно няма. Многія стаяць з закалочанымі вокнамі. Але ў некаторых яшчэ загараецца ўтульнае сьвятло. Маю ўвагу на гэтую вуліцу зьвярнула менская краязнаўка Сьвятлана Іванова, калі я зьбіраў матэрыял пра прадмесьце Ўборкі.
— Я нядаўна адкапала такую вуліцу. Вірская называецца. Ці ведаеце вы такую? Ня ведаеце. Яна недалёка ад Кастрычніцкага райвыканкаму. А чаму называецца Вірская? Там жа балоты былі навокал. Праклалі чыгункі нейкім чынам. Балоты самі чыгуначнікі закопвалі. Балоты былі вялікія. Вірская — ад слова «вір». Па-расейску гэта «омут», а па-беларуску — «вір». Многа было віроў, мабыць, у гэтым балоце, і людзі закопвалі.
80-гадовая былая выкладчыца Раіса Аляксееўна Ананька дажывае свой век сярод артэфактаў мінулай эпохі. Разьблёны буфэт, плюшавы абажур, радыёла памерам з куфар. Паўсюль сымбалі мяшчанства. Фарфоравыя фігуркі 50-х гадоў, дамы і кавалеры, слонікі і сабачкі. Незнаёмых людзей маленькая гаспадыня гэтага багацьця сустракае са страхам. Мне доўга прыйшлося даводзіць, што я ня злодзей.
Я людзей баюся, каб вы ведалі. Баюся людзей. Таму што людзі — зьвяры!
— Я людзей баюся, каб вы ведалі. Баюся людзей. Таму што людзі — зьвяры! Яны ж прадаюць, гэтыя рыэлтэры. Забіваюць людзей і прадаюць кватэры. Цэнтар! Што вы хочаце?
Я насілу супакоіў перапалоханую пані, што не зьбіраюся пасяліцца ў яе доме назаўжды.
— Вельмі прыгожая вуліца была. У бабулі было парася, дык мы заўжды хадзілі па Вірской, траўку зьбіралі. Яна была вельмі прыгожая. Там, дзе вы пакінулі машыну, падчас вайны немцы пабудавалі бункер. Хавацца. Бо чыгунка ж!
— А чым яна была прыгожая?
— Зялёная. З двух бакоў домікі прыватныя.
Аказваецца, пустка паміж дамамі, дзе бакі са сьмецьцем, калісьці была сьвятым месцам.
— Сынагога была, дзе зараз сьметніца стаіць. Драўляны дом. А калі мы прыехалі, была кравецкая майстэрня. Два яўрэі там рабілі. А вартаўніцу забілі. Жанчыну. Нейкія бандыты. Напэўна, хацелі рабаваць.
Як дэталь даваеннага часу — касмэтыка менскіх ускраін.
— Бралі зь печкі пабелку і на твар наносілі. Вугельчыкам — бровы. Бурачком — шчокі. Такая касмэтыка была.
Ігар Міхайлавіч Васільеў — чалавек для Менску ўнікальны. Не таму, што жыве ў тым самым доме, у якім нарадзіўся ў далёкім 1925-м. А таму, што памятае пра даваенны і акупаваны Менск столькі, што заслухаесься. Сухарлявы, высокі стары, колішні інжынэр-электроншчык запрасіў за стол.
— Гэта была далёкая ўскраіна Менску?
— Калі бабуля ставіла дом гэты, дык за запраўкай «Лукойл» быў яшчэ лес. Гэта была ўскраіна. Але калі адкрылася Лібава-Роменская дарога і пабудавалі дэпо, тут сталі сяліцца ў асноўным чыгуначнікі. Машыністы, памочнікі, кандуктары. Дом пабудаваны ў 1903-м годзе.
— Чыгуначнікі на той час былі элітай.
— Гэта была эліта. Магу прывесьці такія дадзеныя. Дзед па маці атрымліваў каля 150 рублёў. Ён быў пан мэханік першай клясы. Машыніст! Вадзіў кур’ерскі «Варшава—Уладзівасток».
— Быў такі цягнік?
— Быў. 6 вагонаў і рэстаран. У дзеда было 17 дзесяцін зямлі і два дамы. А тут, у бабулі, было 10 дзесяцін зямлі. Усё гэта адабралі.
— Але ж дзядулю не рэпрэсавалі?
— Ён памёр у «іспанку». Трое дзяцей і ён. У асноўным хлопчыкі паміралі. Так што яму не дасталося. А бабулі дасталося. У яе аднялі зямлю, аднялі дамы. Лішэнка правоў была. Пакінулі два пакоі, астатняе забралі.
— Вам які Менск падабаецца больш? Даваенны ці сёньняшні?
— Даваенны. Справа ў тым, што зараз усё людзкае зьнікла. Краіна жыве ў рэжыме «так» — «не». Указ — і па-іншаму нельга. Усякія чалавечыя адносіны ні да чога не прыводзяць. Страчана ўсё чалавечае.
— Вуліца была вялікая, шырокая. У нас тут было футбольнае поле. Абсаджаная ліпамі, бярозамі. У старыя часы каля кожнай хаты была лавачка. Увечары моладзь зьбіралася. Гітара, мандаліна і балалайка. І кожны вечар канцэрт.
— І гітара была сяміструнная.
— Так, сяміструнка. Такое было трыё. Я вучыўся ў пятай рускай школе.
— А былі беларускія школы?
— Былі беларускія, былі польскія, былі яўрэйскія.
— А было такое — «Мы русские! Мы круче!»?
— Не. Гэтага не было ў той час зусім. Зараз больш гэта адчуваецца.
— А вы помніце страх 30-х гадоў?
— 37-мы добра помню. Бо брата бацькі забралі. Ён быў дырэктарам Грозьненскіх нафтавых прыіскаў. Яго ўзялі як рэзыдэнта нямецкай выведкі. І 25 гадоў прыпаялі. А бацька, я помню добра, ён быў кіраўніком прафсаюзу чыгуначнікаў, а восьмай гадзіне сядаў на кушэтку, побач стаяў чорны партфэль, дзе было дзьве пары кальсон і два мяшэчкі з сухарамі. І сядзелі да гадзіны. Пасьля гадзіны было ўжо спакойна. Слухалі, як «газон» — тыр-тыр-тыр.
— Яны часта езьдзілі?
Бабулю цягалі ў НКВД. Па тыдні яна сядзела там. «Аддай золата»
— У нас ня вельмі часта, але езьдзілі. Тут узялі чалавек шэсьць. Пісьменьніка Якубовіча, складзкога работніка. Бабулю цягалі ў НКВД. Па тыдні яна сядзела там. «Аддай золата». Яна дваранка была. «Аддай золата». А ў яе, акрамя папяровых сотак з Кацярынай, нічога не было.
— А вы верылі ў тое, што кожны дзень трансьлявалі па радыё?
— Не. У нас дома была абсалютна іншая абстаноўка.
— А як з гэтым можна было жыць?
— Так і жылі. Так, як і цяпер жывем…
Ігар Васільеў жыве 87-мы год у тым самым доме, дзе нарадзіўся. Каля самага дэпо. Куды ён пайшоў працаваць рознарабочым у 1941-м годзе. Каб пракарміцца і дапамагчы маці. Якімі былі немцы на самым пачатку акупацыі?
— Я зрабіў такі бітончык. Спаяў. Керасін наліваў. Ён быў прыблізна літар. І дахаты. Гэта была валюта. На керасін можна было муку купіць і ўсё што хочаш. І вось аднойчы я наліў і хаваю. Падымаю галаву — стаіць кладаўшчык. Думаю — усё. Ён: «Што гэта?» Кажу: «Петроліюм». — «Навошта?» — «Брод, хлеб купляць». — «Глядзі, каб не злавілі». А прахадная была такая… Ой, немцы па першым часе былі абсалютна няўважлівыя. Вось эшалёны ішлі, і суправаджаючы, вартавы ў будцы пакідаў сваю вінтоўку і ішоў атрымліваць свой кацялок кашы. Вось такое было. І праз пэўны час мне кажуць — цябе немец стаіць каля варот чакае. Я пайшоў, гляджу — кладаўшчык. Я крыху спалохаўся. Кажа: «Пойдзем». Спускаемся ўніз. Стаіць матавоз, і ў матавозе два 20-літровыя бітоны керасіну. Вось немец.
— Гэта падарунак?
— Так. Калі на яго хлеб купляеце, вось. Каб не цягаў я на пузе, каб не папаўся. Але было і іншае. Тут быў Сураскі рынак. Вось розныя адносіны немцаў. Немцы гандлявалі сахарынам. І невялікі пацан у іх, пэўна, сьцібрыў. І ён яго пасьпеў схапіць. Там былі агромністыя вароты. Ён яго ўзяў за руку. Зайшлі за вароты. Чуем — бах. Стрэл.
— Забіў?
— Застрэліў.
Вуліца Вірская сёньня амаль такая самая, як і ў вайну. Драўляныя дарэвалюцыйныя дамы з аднаго боку і чыгунка — з другога. Але быў адзін дом, які прымыкаў да чыгункі. Жыць у акупацыю побач з дэпо — гэта заўсёдная рызыка. Асабліва калі фронт пакаціўся на Захад.
— Яна была ўся цэленькая, акрамя таго, што быў разбураны суседні дом. Пад яго бомба трапіла. У 44-м годзе. У нас былі вырваныя ўсе дзьверы і вокны. Нашы спрабавалі бамбіць дэпо. Але прамахнуліся.
— А людзі гінулі ад гэтых бамбёжак?
— Вядома. У нас хлопчык загінуў. На маім ложку памёр. Яму прабіла лёгкія. А маці ягонай адарвала ногі. Пад сьцяну ўпала бомба. Забіла нават не аскепкамі, а абрынуліся бэлькі і раздушыла бэлькамі людзей. Вось такія справы.
— Да вас даходзілі нейкія навіны з франтоў?
— Даходзіла. Падпольле. Пасьля расказвалі. Улёткі вывешвалі мала. Па чутках. Нехта працуе, сказаў знаёмаму, і далей, далей пайшло. Асабліва калі пад Магілёвам былі вельмі цяжкія баі. Пасьля — калі пад Смаленскам былі вельмі моцныя баі. Там немцам дасталося. Таксама дайшло да нас.
— Людзі верылі, што немцы прыйшлі надоўга, ці ня верылі?
— Ня верылі. Бо адносіны іх былі ўсё ж бесчалавечныя. Як да ніжэйшай расы. Былі сярод іх прыстойныя людзі. А ў асноўным адносіны былі як да рабсілы.
Блукаючы па Вірской, я трапіў на сьвяткаваньне дня нараджэньня. Старая Францішка Валадзько спраўляла сваё 90-годзьдзе. Гэтай жвавай і эмацыйнай кабеце можна сьмела даць «крыху за 60». Мяне ўсадзілі за сьвяточны стол вясёлыя дзеці і ўнукі юбіляркі.
— Сюды немцы заходзілі?
— Заходзілі. Усё прыгожае забіралі. І прасілі — матка яйка, матка шпек. А што каштоўнае — у кішэню, і пайшлі. У мяне крыжык забралі, маёй сьвекрыві, залаты. Яны заўжды нас перасьледавалі.
У размову ўступіла ўнучка пані Францішкі.
— Бабуля — жонка камуніста.
— Партыйны быў. Але людзі выдавалі. Ён хаваўся паўсюль, а пасьля ў партызаны пайшоў.
— Вы баяліся, што вас выдадуць як сям’ю…
— Дык яны выдавалі ўвесь час. Але так здаралася, што ніяк не маглі яго засьпець дома. Адзін раз прыехалі на машыне чорнай. Чакаюць, чакаюць. А ён пайшоў на сувязь з партызанамі, у лес. А ўжо суседзі яму паведамілі, што «цябе дома чакаюць». І ён не прыйшоў дахаты. Лёс такі. Людзі ратавалі.
— А вас не чапалі?
— Мяне білі. Ты, казалі, партызанская «б».
Цікавы эпізод. Даносіла паліцыі і сваячка Францішкі, якая жыла па суседзтве. Але пасьля вайны ёй помсьціць ня сталі. Вось толькі ўнучка вадзіла сваіх аднаклясьнікаў на экскурсію. Паглядзець на жывую «паліцайку».
— Да мяне паўкляса перахадзіла глядзець на жывую супрацоўніцу паліцаяў. І я паказвала. Вось яна здавала майго дзядулю. І ў нас дзяўчынка была. Тата яе быў нейкі партыйны работнік. Яна нам казала. «Іра, ну як жа так! Давай я скажу тату. Яшчэ ж ня позна вашу суседку пасадзіць». Я кажу: «Ну, калі бабуля зь дзядулем яшчэ не здалі, значыць — не».
А Ігар Васільеў пасьля вызваленьня быў прызваны ў войска. Ваяваў. І нават быў прадстаўлены да ордэна Чырвонага сьцяга. Але ордэна не атрымаў. Яму нават было забаронена жыць у абласных гарадах. Толькі пасьля сьмерці Сталіна наш герой вярнуўся ў сталіцу. І гэта лепшае, што магло зь ім здарыцца. Не пасадзілі. У чым справа? Слова герою.
— Тут стаяла зэнітка ў нас на адхоне. І адзін немец хадзіў да нас. Маці мыла яму бялізну. Гэты немец выратаваў нас ад расстрэлу ў самыя першыя дні. Нас, мужыкоў, вывелі, паставілі ля сьценкі і ўжо ўзьвялі куркі. І падскочыў гэты немец з зэніткі. І пачаў нешта гаварыць, гаварыць. Той загадаў адставіць. Яны апусьцілі зброю. Аказваецца гэты Рузэ яму даказваў, што тут ніхто не страляў. Што страляў іхны вахмістар. Біў з дробнакалібэркі. А нехта на Брылеўскай далажыў, што тут страляюць па немцах. І яны сюды прымчаліся расстрэльваць. І толькі ён уратаваў нас ад расстрэлу. Маці яму мыла бялізну. Ён, праўда, заўжды прыносіў булку хлеба.
Якая была мая радасьць, калі я даведаўся, што на суседняй вуліцы, у гэтым самым раёне жыў знакаміты мастак Арлен Кашкурэвіч. Стары Арлен прыняў мяне ў сваёй майстэрні, адкуль адкрываецца від на велізарны бэтонны горад, шэрае мора да далягляду. Таго Менску, у якім вырасла пакаленьне вайны, нам ужо ніколі не пабачыць.
— Вы назвалі Менск горадам утульным. Гэтая ўтульнасьць, з чым яна зьвязаная? Гэта архітэктура…
— Вы правільна сказалі. Сама архітэктура, пляніроўка гораду… Нешта такое цёплае было. Дамы старажытныя, зь ляпнінай, сярэдзіны 19-га стагодзьдзя. Не было такой прасторы. Вельмі цікавы раён — пляц Волі. Там вулачкі ўніз ішлі. Вузенькія. Калі там разбамбілі частку, я памятаю, там быў ход у скляпы. І там гэтымі скляпамі злучаліся многія дамы. Па скляпах можна было хадзіць з дому ў дом. Такія хады. І там пачало зьбірацца нейкае вар’ё. Цікава, што Менск разбамбілі здорава, але многае захавалася. Саветы пасьля вайны столькі разбурылі!..
Усе, хто хоць раз у жыцьці браў у рукі кнігу «Карнікі» Алеся Адамовіча ці «Фаўста» Гётэ, аформленыя Арленам Кашкурэвічам, ніколі не забудуць гэтыя выданьні. Найперш дзякуючы мастаку. Так выразна выяўляць гвалт, напэўна, у беларускім мастацтве ня можа ніхто. Але мала хто ведае, што пачынаў славуты мастак свой творчы шлях з татуіровак. Арлен Кашкурэвіч правёў дзяцінства на Койданаўцы.
— Я маляваў лепш за ўсіх. І вось я брату выкалаў. Тут галава тыгра, а тут арол. І як пабачылі хлопцы знаёмыя, пачалі замаўляць. Да мяне сталі прыходзіць зь іншых раёнаў. Плацілі! Хто яблыкі, хто пару рублёў дасьць, хто арэхі. Была рамантыка блатнога жыцьця. Я сам гэта адчуў. Мы з братам хадзілі пад блатных. Трэба было боты хромавыя трошкі падвярнуць, штаны з напускам крыху. Насілі кепі, нацягваючы на вушы. Так блатныя хадзілі. Была блатная рамантыка. Тады здавалася, што гэта такія моцныя хлопцы, рызыковыя. Тады вайна патрабавала рызыкоўных учынкаў. Хоць вайна і скончылася, але была патрэба ў рызыцы.
У дзяцей вайны была патрэба ў рызыцы. Лепш за ўсё пра гэта сказаў расейскі паэт Высоцкі: «А в подвалах і полуподвалах ребятишкам хотелось под танки». Ніякія сёньняшнія сэрыялы пра бандытаў і мянтоў і блізка не перададуць тую атмасфэру, якая панавала ў паваенных гарадах. Злачыннасьць была паўсюль. Злодзеі былі тваімі суседзямі. Заўжды гатовымі па-суседзку падзяліцца нарабаваным.
— Многа было вар’я. Суседзі, цэлая сям’я, цэлая банда зьбіралася насупраць нашага дома і ішлі на работу. З вакзалу цягалі чамаданы. Раскурочвалі. Мы з братам адразу не разумелі. «Можа, вам кніжкі трэба?» І даюць падручнікі розныя, інстытуцкія. І розныя рэчы нам дарылі. Пасьля мы даўмеліся, што яны на вакзале гэтых студэнтаў… Што трэба — бралі, а барахло аддавалі нам. Увесь раён такі быў. Мы ведалі, куды яны ходзяць. Нас клікалі часта «на дзела». Памятаю былі машыны, «вілісы». Памятаю, акумулятары кралі, цягнулі на санках. І курэй кралі ноччу. Койданаўская была зладзейская. Малых прастытутак было вельмі многа. Хлопцы са двара, трохі прыблатнёныя, вадзіліся з прастытуткамі. Усё мне казалі: «Хочаш? Хочаш вось з гэтай?» Я ўжо разумеў, што гэта такое. Было і цікава, і страшна. Вакол ларкі. Водку прадавалі ў кіёсках. Такі аўтамат стаяў. Яна націскае, а ён — раз, сто грам водкі. Каб не падманвала, дык аўтаматам адлівала. Усё жыцьцё праходзіла ў такім блатным асяродзьдзі. Вядома, бойкі. Зброя хадзіла па руках.
Старажыл вуліцы Вірской, выкладчык Аляксандар Валадзько, маладзейшы за мастака Кашкурэвіча на тузін гадоў. Але, народжаны ў 41-м годзе, ён ня раз мог загінуць. У акупацыю — ад савецкай авіябомбы, а пасьля вайны — ад нямецкай міны. І ўсё з-за блізкасьці чыгункі.
— За гэтай канавай ішлі эшалёны з трафэйнай зброяй. У той час можна было сабе ўзяць любы кулямёт, аўтамат. Хоць гармату. І ў сябе ў гародзе закапаць. І мы, пацаны, лазілі туды. Але 1 верасьня я прыходзіў у школу — і таго майго аднаклясьніка няма, таго няма, таго. Бо яны падарваліся на тых трафэях, якія правозілі на Таварнай станцыі. Можа, яны былі не разьмініраваныя. А нехта ж знаходзіў міну і пачынаў яе торгаць. І мы прыходзілі 1 верасьня — і чалавек пяць паміналі.
— Карацей, у вайну тут можна было выжыць, пад акупацыяй…
— А пасьля вайны шанцаў загінуць было больш. Толькі з-за таго, што мы цікаўныя былі, пацаны. І хто бяз вока, хто без рукі, хто без чаго. У 50-я гады стаялі трафэйныя танкі. Але самае страшнае, што вось сёньня жыве сусед, а заўтра мы яго хаваем.
Але чыгунка несла ня толькі небясьпеку жыцьцю, яна правакавала мясцовых хлопцаў на крадзяжы.
— Уся наша вуліца Вірская, у кожным доме нехта сядзеў за кратамі. Бо побач чыгунка. Можна пайсьці і ўкрасьці. Усё што заўгодна. Калі цырк прыяжджаў, тут выгружалі зьвярынец. Можна было пагладзіць вярблюда. Можна паглядзець на слана. Можна пасьля таго слана, як яго ўбралі, забраць дошкі. І працэнтаў 70 было судзімыя. Але любімая гульня была — гульня ў вайну.
Вельмі цікавая дэталь ад Арлена Кашкурэвіча. Аказваецца, палонныя немцы маглі цалкам свабодна хадзіць па горадзе і зарабляць сабе на хлеб.
— Як іх адпускалі, я ня ведаю. Але яны хадзілі па горадзе. Бацька раз прывёў дваіх немцаў, каб шпалеры паклеілі. Майстры былі добрыя. Такія вясёлыя хлопцы. Адзін усё насьвістваў «Іспанскую рапсодыю» Глінкі. Пасьля маці вячэру арганізавала. Адзін стаў на губным гармоніку прыгожа граць. Ім давалі грошы.
— Да іх не было стаўленьня варожага?
— Зусім не было. Калі іх везьлі ў Расею, дык многія паміралі. І іх тут жа выкідвалі. Прычым распраналі. І голых кідалі. І цэлыя груды голых цел… Страшна. Таксама хадзілі глядзець.
Блізкая будучыня вуліцы Вірской ужо бачная сёньня. Тут не будуюцца катэджы, як на Серабранцы. І ледзь не палова хат стаіць закалочаная. Але калі хаты карэнных менчукоў выглядаюць абжытымі і дыхтоўнымі, то пра жытло тых, хто пасяліўся тут пару дзесяцігодзьдзяў таму, такога ня скажаш. Вось яшчэ не стары чалавек Валеры ўжо каторы год чакае, калі ж яго нарэшце выселяць хоць куды. Напэўна, чакаць яму засталося нямнога.
— Гэты дом 16-га году. Да рэвалюцыі. І падлогу мяняў. І закладаў. Усё гніе. Ня ведаю, як яны будавалі.
— А вы тут нарадзіліся, у гэтым доме?
— Не.
— Ня вашы дзяды яго будавалі.
— Не. Пад знос ён ідзе з 94-га году. Ужо 18 гадоў ніяк не зьнясуць.
— А вы былі б рады?
— Вядома. Хоць у любую хрушчоўку, хоць у камуналку.
