РС: Саратаў, Чыта, Чарнаўцы, Кіеў, Лёндан, Мюнхэн, Прага — гарады, так сказаць, прывязаныя да вашай біяграфіі. Безумоўна, хацелася б запытацца ў вас пра ўсе гэтыя месцы — што яны для вас значаць? — але давайце пачнем з самага галоўнага. Каторы з гэтых гарадоў вы ў першую чаргу назвалі б «сваім горадам»? Пра каторы зь іх вы можаце сказаць «мой горад» ці нават «мой родны горад»?
Памяранцаў: Я думаю, што для кожнага чалавека родны горад — гэта ня проста месца, дзе ён нарадзіўся ці вырас, але гэта месца тваіх бацькоў і тваіх дзядоў. Для мяне горад Чарнаўцы — родны ня толькі таму, што я зьвязаны зь ім сваім жыцьцём, дзяцінствам і юнацтвам, але і таму, што я зьвязаны з гэтым горадам сьмерцю. На двух могільніках гэтага гораду пахаваныя мой бацька, мая маці, мой старшы брат, мае цёткі і мая бабуля. Я думаю, што жыцьцё заключае ў сабе і сьмерць, і калі ёсьць паўната вобразу жыцьця-сьмерці, дык гэты вобраз і асацыюецца з родным горадам. Для мяне такім горадам зьяўляюцца Чарнаўцы, некалі — Czernowitz, а цяпер — Чэрніўці. Гэты горад меў і сваю малдаўскую назву. Дык бачыце, у гэтага гораду было шмат імёнаў, яго хрысьцілі шмат разоў. А калі я кажу «хрысьцілі», дык варта нагадаць, што 300 гадоў таму гэты горад уваходзіў у Асманскую імпэрыю, так што ён помніць і крыкі муэдзіна. Вось так атрымалася, што гэты горад, у якога шмат імёнаў — як у Гофмана або Моцарта, напрыклад — стаў маім родным горадам.
РС: У сваім эсэ «Ўспаміны тапельца» пра Чарнаўцы вы пішаце, што калі вы спыталі свайго бацьку пра тое, ці быў ён за мяжою, ён вам адказаў, што вы жывяце за мяжою. Чым тое чарнавіцкае замежжа адрозьнівалася ад іншых месцаў СССР, якія вы ведалі?
Памяранцаў: Адрозьніваліся ўсе тэрыторыі, якія ўвайшлі ў СССР пасьля 1939 году. Яны адрозьніваліся перш за ўсё людзьмі. Там жылі людзі, у якіх, груба кажучы, была буржуазная псыхалёгія. Яны яшчэ не забылі, што такое прыватная ўласнасьць. Па-другое, Чарнаўцы — гэта горад са сваім абліччам. Парадаксальна і нават камічна для мяне гучала тое, што я прачытаў ва ўспамінах чарнавіцкай аўстрыйскай паэткі Розы Аўсьлендэр. Яна пісала, што гэты горад архітэктурна нічым не адрозьніваўся ад іншых гарадоў Аўстра-Вугоршчыны. А вось для нас, для дзяцей і юнакоў, якраз выклікам і адкрыцьцём была архітэктура, таму што аўстра-вугорская архітэктура вельмі своеасаблівая. У асноўным Чарнаўцы былі пабудаваныя ў буржуазным стылі ХІХ стагодзьдзя, а потым у стылі мадэрн, што вельмі істотна. Вось гэты стыль са сваімі акругласьцямі і лініямі быў сапраўдным багацьцем, і ў ім не было ніякай уніфікаванасьці савецкага гораду. У эсэ, якое вы згадалі, я пісаў, што гэты горад і яго архітэктура былі дысыдэнтамі. Уласна дысыдэнтаў у горадзе было вельмі мала, хоць было некалькі, але самым галоўным дысыдэнтам быў сам горад. Калі вы малы хлопец, вы проста заражаецеся гэтым стылем мадэрн як нейкай інфэкцыяй. У гэтым сэнсе мне пашанцавала, таму што сам горад быў такой батарэйкай ці мэтраномам, дзякуючы якому ты па-іншаму бачыў, чуў і разумеў.
Акрамя гэтага, я люблю выраз «на скразьняку моваў». Бацька казаў, што мы жывем за мяжой. Безумоўна, гэта адчувалася як замежжа, калі ты ішоў па вуліцы і чуў украінскую размову, потым ідыш, потым румынскую, потым расейскую, польскую, ці нават армянскую. Так, бацька меў рацыю. У яго таксама быў тонкі слых, ён нарадзіўся ў Адэсе, ён таксама нарадзіўся «на скразьняку моваў», хаця і крыху іншых. І ён нарадзіўся ў адкрытым горадзе — у прыморскіх гарадах заўсёды вольны дух. Мой бацька быў журналістам, савецкім журналістам, але пры гэтым у ім была прыроджаная адэская пачуцьцёвасьць і тонкасьць, прынамсі ў адносінах да архітэктуры, духу гораду і моваў.
РС: Калі ласка раскажыце пра ўражаньні такога пачуцьцёвага хлопчыка пасьля пераезду з монакультурнага і аднамоўнага Забайкальля ў такі лінгвістычны кветнік, як Чарнаўцы. Гэта быў культурны шок? Як вы ўспрымалі такую моўную разнастайнасьць і што яна значыла для фармаваньня вашай асобы?
Памяранцаў: Ведаеце, калі я прыехаў з Забайкальля ў Чарнаўцы, мне было пяць гадоў. Так што мне запомніўся перш за ўсё пачуцьцёвы шок, ці нават эратычны, а не лінгвістычны. Забайкальле мне запомнілася такой сьнежнай пустэльняй зь вельмі-вельмі рэдкімі чырвонымі плямамі — гэта былі яблыкі, якія прывозілі зь Кітаю. І вось з гэтай сьнежнай пустэльні, дзе заўсёды холадна, хлопчыка раптам прывозяць у сапраўдны рай, як таму хлопчыку тады падалося. Мяне прывезьлі з Забайкальля, і я проста акунуўся ў гэты вішнёвы, чарэшневы і абрыкосавы рай. Гэта сапраўдная дзіцячая пачуцьцёвая эротыка. Яна прыходзіць з укусам яблыка «белы наліў». У гэтым сэнсе я быў спакушаны тым раем. Я яго знайшоў, а потым я яго страціў.
РС: У згаданым эсэ вы яшчэ напісалі: «Бацька працаваў у абласной украінскай газэце «Радянська Буковина». Ён нарадзіўся ў Адэсе, ведаў тры мовы — расейскую, украінскую і ідыш, якая ўваходзіла ў склад адэскага паветра». У сувязі з гэтым такое пытаньне: А на якой мове вашы бацькі размаўлялі між сабою і з вамі? Акрамя расейскай, яны спрабавалі навучыць вас нейкай іншай мове?
Памяранцаў: Не. У сям’і бытавой і натуральнай мовай была расейская. Мая маці паходзіла з Харкава. Яе дзявочае прозьвішча было Кавалёва, то бок, не зусім расейскае. Калі я запытаўся яе, на якой мове гаварылі яе дзед і бабка з Ваўчанску ў Харкаўскай губэрні, яна сказала, што на ўкраінскай. А потым, калі я быў на пахаваньні сваёй бабкі, на якое прыехалі мае сваякі, я ўбачыў татарскія твары... Таму расейская мова была lingua franca ў маёй сям’і. Але мой бацька і мая маці выдатна гаварылі па-ўкраінску. Да бацькі прыходзілі калегі з газэты ў кашулях-вышыванках, яны сьпявалі ўкраінскія песьні. Ды і я ўрэшце навучыўся ўкраінскай мовы. Атмасфэра ў сям’і вельмі важная ў гэтых адносінах. Я вучыўся ў школе партыйнай эліты, паколькі мой бацька быў намэнклятурным чалавекам, журналістам абласной газэты. Там шмат бацькоў пісала просьбы, каб іх дзяцей вызвалілі ад вывучэньня ўкраінскай мовы. Вось гэта была сапраўдная імпэрская мяшанка. А мне, ведаеце, і ў галаву не прыходзіла, каб папрасіць маіх бацькоў напісаць такую просьбу.
РС: Дык вы вывучалі ўкраінскую мову ў школе?
Памяранцаў: Так, я вывучаў і вывучыў, у мяне была моцная чацьвёрка. Я прыстойна гавару на ўкраінскай мове, і калі хочаце, я магу вам даць гэтае інтэрвію па-ўкраінску. Але я не магу пісаць вершы па-ўкраінску. Я магу напісаць занатоўку, але я не магу напісаць эсэ па-ўкраінску. Я прачытаў процьму кніжак па-ўкраінску, таму што ў школьныя гады я быў маленькім кніжным чарвяком, а па-ўкраінску можна было прачытаць кніжкі, якіх не перакладалі на расейскую мову, калі мець на ўвазе прыгодніцкую літаратуру або фантастыку. Прыгадваецца, што па-ўкраінску я прачытаў і «Падарожжа на ўскрай ночы» Сэліна, бо ўкраінскі пераклад, мабыць, выйшаў раней за расейскі...
РС: Вы ў 1978 выехалі з СССР. Куды вы паехалі, у Лёндан?
Памяранцаў: Не. У мяне свая гісторыя эміграцыі. Я жыў у Кіеве, вельмі доўга. У мяне там былі, я сказаў бы, вельмі дрэнныя адносіны з кіеўскім КДБ, што ўрэшце закончылася маёй эміграцыяй. Мы выехалі зь сям’ёй. Я папрасіў палітычнага прытулку ў ФРГ. Я жыў у Нямеччыне крыху больш чым год, а потым знайшоў працу ў Лёндане. Лёндан для мяне — гэта мой дом у наўпроставым сэнсе. У мяне там кватэра, я туды ежджу, там у мяне сын, трое ўнукаў. Галоўнае, там вырас мой сын, а гэта значыць, што я пражыў дзяцінства двойчы.
РС: Вось вы ўжо 17 гадоў жывяце ў Празе. Калі б параўнаць Прагу і вашу першую заграніцу, Чарнаўцы, з Чытой і Кіевам з аднаго боку ды зь Лёнданам і Мюнхэнам з другога, ці вы маглі б сказаць, што ёсьць нешта асаблівае, што адрозьнівае гэтыя сярэднеэўрапейскія гарады — адзін мэтрапольны, другі правінцыяльны — ад тых вашых гарадоў на ўсходзе і на захадзе?
Памяранцаў: Прага і Чарнаўцы калісь былі гарадамі адзінай імпэрыі, вялікай імпэрыі. Аўстра-Вугорская імпэрыя — гэта была вялікая прастора. Але для мяне цяпер, рэтраспэктыўна, калі я ўжо шмат паезьдзіў і шмат прачытаў, гэтая прастора ўяўляецца адзінай, прынамсі ў гісторыі. Мне здаецца, што ў гэтай імпэрыі, ад Чарнаўцоў да Трыесту, існаваў акрэсьлены культурны, літаратурны і палітычны клімат. Калі ўсур’ёз і ўважліва прачытаць пісьменьнікаў пэрыяду ўпадку Аўстра-Вугоршчыны, напрыклад, чарнавіцкіх геніяў, якія пісалі па-нямецку, Крлежу, харвацкага генія, Італа Звэва, італьянскага генія з Трыесту, Стэфаныка, гуцульскага генія — гэта ўсё, мне здаецца, было адной літаратурнай зонай. Гэтую зону, у якой пісалі на розных мовах, цяпер называюць мадэрнізмам. У мадэрнізьме непамерна ўзрасла роля суб’ектыўнага ў літаратурнай фактуры. Ва ўсіх гэтых пісьменьнікаў было вельмі моцнае літаратурнае ego. І другая характэрная рыса — калясальная праца з фактурай, з мовай...
РС: Як вы ставіцеся да такой жорсткай літаратуразнаўчай катэгарызацыі, маўляў, Крлежа — гэта харвацкая літаратура, Стэфанык — украінская? Наогул мы не сутыкаемся з акрэсьленьнем, што ўсё гэта — аўстра-вугорская літаратура часоў упадку.
Памяранцаў: Зразумела, што тут мы крышачку прыцягваем за вушы. Сучасьнікі глядзяць на гісторыю з гледзішча сучаснасьці, што само па сабе няправільна, калі мы хочам зразумець мінулае і гісторыю. Я дам вам прыклад, каб было лепш зразумела, што я меў на ўвазе, гаворачы аб пісьменьніках аўстра-вугорскай імпэрыі. Ёсьць раман Джэймса Джойса «Ўліс», і ёсьць раман Андрэя Белага «Коцік Лятаеў». Гэта два вельмі блізкія мадэрнісцкія раманы, хоць, зразумела, Джойс больш вядомы ў сьвеце, чым Белы. Вось гэтыя два пісьменьнікі-мадэрністы, кожны зь іх у сваім закутку, у сваёй бярлозе, адначасова стваралі два выдатныя раманы. І, безумоўна, яны значна бліжэйшыя адзін да аднаго, чым іх нацыянальныя азначэньні. У індывідуальнай творчасьці, я думаю, паралелі між асобамі мастакоў і іх творамі важнейшыя, чым нацыянальныя азначэньні, якія мастакоў аб’ядноўваюць або разьядноўваюць.
РС: Вы паэт расейскай мовы, які ўжо 35 гадоў жыве ў эміграцыі. Дакладней кажучы, вы жывяце за межамі распаўсюджаньня жывой расейскай гаворкі. Гэта нейкім чынам уплывае на вас? Вы не адчуваеце, што зь цягам часу гэтая мова як быццам аддаляецца ад вас, а вы паступова траціце сувязь з тым сьветам, які, кажучы высокім стылем, і ўвасоблены ў расейскай мове, і безупынна ў ім абнаўляецца?
Памяранцаў: На працягу гэтых дзесяцігодзьдзяў маё жыцьцё вельмі зьмянілася. Калі толькі я пачынаў сваю эміграцыю, існавала «жалезная заслона» і тое колішняе расстаньне было раўназначнае сьмерці. Але ўжо ў 1980-х гадах сытуацыя зьмянілася, пачалася перабудова і ўсё такое, і краіна адкрылася. Я бываю ў ёй, гавару з носьбітамі мовы, і мне і ў галаву не прыходзіць, што я ня носьбіт мовы і што я па другі бок лінгвістычных барыкадаў. У мяне ў гэтых адносінах хутчэй ангельскі падыход. Вось у Англіі ці Шатляндыі ніхто ня скажа, што Мюрыэл Спарк, якая 40 гадоў пражыла ў Італіі, была эмігранткай. Лорэнс Дарэл, клясык англійскай літаратуры, па-мойму, наогул ня жыў у Англіі больш за тры гады. Ён усё жыцьцё пражыў у Міжземнамор’і, але нікому ў галаву ня прыйдзе казаць, што ён эмігрант.
А вось у маіх землякоў па мове я часта сутыкаюся з адносінамі «людзей з абложанай крэпасьці». Вось яны да гэтай пары праводзяць рысу, мяжу паміж «сабой» і «імі». Я быў сьведкам размовы паміж двума знакамітымі паэтамі, адзін зь іх — прафэсар у Чыкага, а другі — дэмакрат і маскоўскі паэт. І вось гэты маскоўскі кажа таму чыкагаўскаму: «А ты, Ільля, двойчы здраднік». Той думаў, што гэта жарт. Але маскоўскі удакладняе: «Так, ты спачатку здрадзіў сваёй радзіме і выехаў у Швэцыю, а потым здрадзіў Швэцыі і выехаў у Амэрыку». Вось гэта прыклад акопнага думаньня чалавека з абложанай крэпасьці. У мяне такой оптыкі ў запасе ўжо не засталося. Гэта Пастэрнак пісаў: «Калі я з Байранам курыў, калі я піў з Эдгарам По...» А я з Лорэнсам Дарэлам піў у Правансе, калі я браў у яго інтэрвію...
