Тры словы Шымборскай

У кожны мой прыезд у Белаазёрск Шымборска невідочна прысутнічала ў сьветлай мацяшоўскай кватэры: ці то гаспадыня чытала новыя пераклады, ці то прасіла дастаць зь верхняй паліцы кнігу з удзячным аўтографам паэткі-набілянткі, ці то раілася, як лепш аздобіць пёркаграфіяй вокладку яе дзьвюхмоўнага зборніка «Chwila» («Хвіля»), які мне ў 2005-м выпала рэдагаваць для «Беларускага кнігазбору».

Мне добра помніцца прэзэнтацыя таго зборніка ў бібліятэцы незабранага яшчэ Дому літаратара, калі людзі стаялі ўздоўж сьценаў і дзьве гадзіны слухалі паэзію Шымборскай — у арыгінале і па-беларуску. Ніна Мацяш чытала, седзячы ў інвалідным вазку, але якім духаўздымным было тое чытаньне! І слухачы пляскалі і патрабавалі чытаць яшчэ, у сваім міжвольным эгаізме забываючы, што перакладчыцу тым вечарам яшчэ чакала няблізкая зваротная дарога на Берасьцейшчыну, у Белаазёрск, на вуліцу Леніна.


Тая вуліца Леніна Ніны Мацяш з патрушчанымі ходнікамі выразна кантраставала з горадам Шымборскай Кракавам, які за стагодзьдзі ня страціў сваёй каралеўскай велічы. Гэтаксама як кантраставалі міжсобку дзьве прэміі — уручаная польскай паэтцы Нобэлеўская і Дзяржаўная РБ, якую ў самы апошні момант палахлівыя чыноўнікі вырашылі не даваць паэтцы беларускай. Непараўнальна выглядала і сусьветная слава пані Віславы, чые вершы вывучаліся ва ўсіх найбуйнейшых унівэрсытэтах сьвету, у параўнаньні з вядомасьцю Ніны Мацяш, якая як кіраўніца адной з абласных філіяў незалежнага Саюзу пісьменьнікаў ня мела доступу ні на старонкі афіцыйных выданьняў, ні ў дзяржаўны тэле- і радыёэфір.



У чым беларуска не саступала польцы, дык гэта ў чытацкай любові. Перакладчыцу і паэтку Ніну Мацяш у Беларусі любілі як мала каго. У дадатак да згаданай ужо вечарыны менскай мне прыгадваюцца дзьве яе аўтарскія сустрэчы ў Белаазёрску — у мясцовым Электрамэханічным каледжы і гарадзкім Доме культуры, дзе сваю пісьменьніцу сышліся паслухаць чалавек 600. У годзе 2004-м мне давялося браць удзел у кракаўскім паэтычным фэстывалі «Наезд паэтаў на сталіцу Пястаў», там таксама паўпустых заляў не было, але ўсё ж параўнаньне — не на карысьць палякаў. З тае пары помніцца самакрытычнае выказваньне аднаго з арганізатараў таго фэстывалю: «У нас паэтаў любяць пасьмяротна — як Міцкевіча».

Думаю, што з Віславай Шымборскай лёс абышоўся куды больш літасьціва, чым з аўтарам «Пана Тадэвуша». Яе любілі і шанавалі пры жыцьці. Яна прынесла польскай літаратуры чацьвёртага Нобэля — пасьля Генрыка Сянкевіча, Уладыслава Рэйманта і Чэслава Мілаша. Прэзыдэнт Польшчы, ганаруючы яе прэстыжным ордэнам Белага Арла, прызнаў, што менавіта паэзія Шымборскай абудзіла ў паляках падупалы за часы ПНР нацыянальны дух.


Што і казаць, любы нацыянальны дух, абуджаючыся, можа ўпадаць у фанабэрыю, не пазьбегнуць іншых хваробаў росту. Шымборска ў падобных выпадках клікала на дапамогу іронію. Вось у адным зь вершаў нейкая ня вельмі абазнаная ў геаграфіі францужанка тэмпэрамэнтна запытваецца: «La Pologne? La Pologne? Там вельмі холадна, праўда?». Сярэднестатычны кракавяк ці варшавяк, ведама ж, абурыўся б — як, вы ня ведаеце, дзе знаходзіцца Польшча?! А Шымборска вынаходліва падтаквае, нанізваючы адну іранічную гіпэрбалу на другую: «О пані, маеце рацыю, паэты майго краю пішуць у пальчатках, іх вершы складаюцца з суцэльных пахукваньняў, клясыкі поркаюць чарнільным ледзяшом па прытаптаных гурбах, а калі хтосьці кагосьці схоча ўтапіць, то мусіць спачатку сякерай прасекчы палонку»...

Ці не ад гэтых радкоў паэткі адштурхнуўся лёнданскі дасьледчык Арнольд Макмілін, калі назваў сваю гісторыю беларускай літаратуры «Пісаньне ў халодным клімаце»? Бо эўрапейскі «полюс холаду» сёньня перасунуўся ў Беларусь, і беларускім паэтам наўсьлед за Шымборскай можна сьмела засяляць Нарач і Сьвіцязь цюленямі, а Белавежу — белымі мядзьведзямі.

Верш Шымборскай ня толькі іранічны. Ён — свабодны і вольны (зрэшты, гэта літаратуразнаўчыя тэрміны). Хутчэй, ён — разьняволены наколькі магчыма, ён зазвычай не зашпілены на гузікі рыфмаў, яго не ўціскаюць мэтры і рытмы, у ім лёгіка часам адступае перад неўтаймоўнай фантазіяй. Вобразы паэткі ўражваюць то сваёй плянэтарнасьцю («Гімалаі — горы ў бегу на месяц»), то ўцісканьнем глёбуса ў мапу-мілімэтроўку, і ўжо «Ціхі акіян слухмяна ўплывае ў рачулку Рудаву», якая, у сваю чаргу, «нядаўна хмурынкай плыла над Парыжам»...

Гісторыя і філязофія — вось два рухавікі паэзіі Віславы Шымборскай. Першая — падкідвае сюжэты, другая — перадумвае іх на свой лад. Але часам бывае дастаткова для чытаньня і першай часткі верша, асабліва калі вы зьбіраецеся ў госьці, і ваша сяброўка прымярае перад люстэркам вечаровую сукенку:

Дэкальтэ паходзіць ад decollo.
Decollo азначае «сьцінаю галаву».
Каралева Шатляндзкая Марыя Сьцюарт
Зьявілася на эшафот у адпаведным строі:
Кашуля выдэкальтаваная была,
Чырвоная, як крываток...

Вэргілій вёў героя «Боскай камэдыі» кругамі пекла. І чытач Шымборскай часамі апынаецца перад дзьвярыма, прыадчыненымі ў страхотлівае ХХ стагодзьдзе. Вунь за тымі дзьвярыма маленькі Адольфік Шыкльгрубэр усьміхаецца ў фотакамэру, а за тымі — дзяўчынка Ірма, зачатая на матрацы з чалавечых валасоў, прывезеных з Бухенвальду ці Дахаў...

Паэзія Шымборскай пранізаная трагічным неспакоем, часам яна заганяе чытача ў куток сваёй безвыходнасьцю. І тады думаеш, што вершы гэтыя маглі б узяць на ўзбраеньне прыхільнікі незабаўнага канца сьвету. Часам верш ператвараецца ў мэтафарычны гушчар, праз які прадзіраесься і, зьнясілены, мусіш спыніцца на сярэдзіне, каб перавесьці дых. Тады адчуваеш сябе бездапаможным героем знакамітага брэхтаўскага верша «Пра людзей Картэса», у якім джунглі за ноч праглынулі цэлую экспэдыцыю. Зрэшты, гэта толькі маё суб’ектыўнае ўражаньне. Камусьці творчасьць польскай паэткі падасца больш жыцьцялюбнай. Вось жа і Ніна Мацяш, якая перастварыла па-беларуску тры яе кнігі, адчувала ў іх «сьветлую энэргетыку, параўнальную хіба зь ціхім чарам пухнатых вярбовых коцікаў, лёгкіх зьменлівых аблокаў, з густападным адвольным віраваньнем сьняжынак».

Восемдзесят восем поўных гадоў адпусьціў Бог Віславе Шымборскай. І гэтыя дзьве васьмёркі — як знакі бясконцасьці яе паэзіі, якую нам спасьцігаць і спасьцігаць. Ужо бяз Ніны Мацяш. Яны так і не сустрэліся тут, можа быць, сустрэнуцца там і як роўня з роўняй паразмаўляюць пра штосьці істотнае — з гледзішча вечнасьці.

З нядаўняй паездкі на Гарадзеншчыну я вярнуўся акурат у дзень сьмерці Віславы Шымборскай. Вярнуўся з неспадзяванай знаходкай дакампутарнай эры — друкаркай маркі «Ивица». Калісьці яна належала Ніне Мацяш, і машынапіс першай беларускай кнігі будучай набілянткі для выдавецтва «Мастацкая літаратура» яшчэ ў савецкі час рыхтаваўся на ёй. Затым друкарка трапіла да Дануты Бічэль у Горадню, дзе на ёй падпольна размнажаліся антысавецкія вершы Ларысы Геніюш. На высахлай амаль да празрыстасьці чорнай капіявальнай стужцы можна распазнаць асобныя літары і нават словы. Сярод іх дзесьці ў хаатычнай неразьбярысе і словы Шымборскай. Які сказ зь іх можна скласьці сёньня, калі паэткі ня стала? Толькі адзін, з трох словаў — СЬВЕТ ВАРТЫ ВЯРТАНЬНЯ. Так і называлася яе кніга, выдадзеная восеньню 1991 году, — як падарунак незалежнай Беларусі.