Кабета:
— Занадта шмат людзей. Мы гэта ня вельмі любім. Мы думалі, што тут будзе спакайней. Што падабаецца? Песьні, танцы, коні.
Другая кабета:
— Зь якім настроем праводзіце зіму?
— З добрым настроем праводзім. Зіма была добрая. Таму з добрым настроем.
— Зіма была добрая?
— Вельмі добрая.
— Нават з гэтымі выбарамі?
— Мы не гаворым пра палітыку. Мы гаворым пра прыроду.
Гісторык і краязнаўца Андрэй Захаранка — намесьнік дырэктара музэю. Дзякуючы яму ў «Дудутках» праводзяцца фэстывалі дудароў і аўтарскай песьні. Ён доўгі час жыў у суседняй вёсцы Пціч. І гісторыю гэтых мясьцін ведае як ніхто.
— Рэвалюцыя тут прайшла так, як, можа, нідзе. Камбеды тут лютавалі так, што не засталося ні халеры. Вытруцілі памяць гістарычную так, што… Ня памяць вытруцілі. Людзей зьнішчылі. І таму мясьціна цікавая тым, што тут нікому нічога ня трэба. І музэй тут як выключэньне.
Непадалёк адсюль знаходзіўся маёнтак слыннага гісторыка і літаратуразнаўцы Аляксандра Ельскага. Няўжо ад ягонай спадчыны нічога не засталося?
Зараз няма ні каменьчыка нават ад сьвінарніка. Ня тое што ад Ельскіх.
У мяне такое адчуваньне, што зямля памятае больш, чым людзі. Вось гербарый Ельскіх. Невялічкае ўрочышча. Унікальнасьць батанічная. Ельскі пра яго пісаў, Будзінас хацеў заказьнік невялічкі батанічны рабіць. Нічога не атрымалася. Чаму? Мясцовыя жыхары пачалі вазіць сюды сьмецьце. Чысьцюткі пясочак і паўпустынная расьліннасьць. Абсалютна ўнікальная. На такой шыраце ў Беларусі больш нідзе няма. Зараз там сьметніца.
— А ад Ельскіх нічога не засталося? Ні будыніны…
— Камбеды. Яны разбурылі сядзібу Ельскіх да каменьчыка. І на гэтым месцы пабудавалі сьвінарнік. Але будавалі так хутка, што ў 80-я сьвінарнік сам разваліўся. Зараз няма ні каменьчыка нават ад сьвінарніка. Ня тое што ад Ельскіх. Ельскія бачацца толькі ў рэльефе.
Словы Захаранкі пра камбедаўцаў мне больш чым жыва праілюстравала адзіная мясцовая жыхарка вёскі Пціч, баба Феня. Яна нарадзілася ў 1924-м годзе. І добра памятае часы першых калгасаў.
— Вы ня помніце, як калектывізацыя рабілася?
— 29-ты год? Помню. Тата памёр рана. Даўней было цяжка жыць. Маці засталася адна, чацьвёра дзяцей. Гаравала. Конь быў. Пойдзе араць, хістаецца туды-сюды. Ну і, слава Богу, 29-ты год! Калгасы. Мы так сьпявалі, так скакалі! Што гэты калгас арганізаваўся. І наша мамка ня будзе хадзіць з плугам. Мы і каня аддалі, мы і калёсы пааддавалі, плугі. Сталі пець, скакаць, што гэта калектывізацыя прыйшла.
— Пасьля калектывізацыі жыцьцё стала горш ці лепш?
— Пасьля калектывізацыі стала лепей. Няма ні каня, няма нічога.
— Кулакоў высылалі?
— У каго былі красівыя хаты, хто меў дзьве каровы, меў каня, дык тады раскідалі гэтыя хаты. І гэтых людзей недзе ссылалі.
— Людзі ім спачувалі? Шкада іх было? Усё ж свае суседзі.
— Нічога. Неяк халаднакроўна. Трэба дык трэба. Як кажуць, якая ўласьць, такая і масьць. Не шкадавалі, не. Бяруць дык бяруць. Усюды трэба людзі. Бралі самых багатых і ў каго красівыя дамы.
Але вернемся з халоднай мінуўшчыны ў нашае вясёлае сёньня. Я быў вельмі зьдзіўлены некалькі разоў тым, што мяне не разумелі. Не разумелі самых простых беларускіх слоў. Аказалася, што гэта нашы замежныя госьці. Вось дзьве вясёлыя цётухны падскокваюць у такт песьні.
— Вам падабаецца ці не падабаецца?
— Не падабаецца. А што вы спрасілі? Што это по-русскі?
— Вы з Расеі!
— Канечне. З Тулы. Тульскія матрошкі.
— Усё падабаецца. Песьні асабліва. Пяюць добра. Як да бабулі на вёску прыехалі. Яшчэ сувэніраў купім і будзем шчасьлівыя.
— Мы зайздросьцім.
— Чаму?
— Жыцьцю ў Беларусі ў параўнаньні з Расеяй. У вас цэны ніжэйшыя. Значыць, жыць лягчэй.
А вось два маладзёны мужна стаяць у чарзе па сыр.
— Тут у параўнаньні з нашымі краямі цяплынь.
— А вашы краі — гэта што?
— Мы зь Цьвяры.
— А як вас сюды занесла?
— На лыжах! Ха-ха-ха!
— Паглядзець, як вы тут жывяце. Сябе паказаць.
— Мне тут падабаецца. Прыкольна. Я б тут жыць застаўся.
— У нас такога няма.
— А дыктатура?
— У Беларусі ёсьць дыктатура? Дарогі добрыя! Гэта здорава.
Андрэй Захаранка кажа, што госьці з усходу — гэта і радасьць, і боль Дудутак.
— Я бачыў вельмі шмат расейцаў.
— Іх сапраўды тут заўсёды вельмі многа. Калі расейскія канікулы, тут тысячы расіян. Другі год як пайшла такая хваля расіян, што мы баімся, як мы іх будзем абслугоўваць усіх. У іх жа паводзіны зусім іншыя, чым у нас.
— У чым гэта выяўляецца?
— Напрыклад, калі напісана «не фатаграфаваць з бліскаўкай», яны будуць бліскаць. «Ты бачыў аб’яву?» — «Бачыў. Ну і што?» На гэтае «ну і што» ты нічога ня можаш адказаць. Беларус так ня скажа ніколі. Ён скажа «прабачце» ці «чаму няможна?» А гэтаму — «ну і што». Забаронаў для іх няма. Іншая справа, што я вельмі часта чуў ад расіян, не ад тых, што прыехалі гарэлку піць… Яны падыходзілі і дзякавалі. «Мы пабачылі славянскую культуру ў яе чысьціні. У Расеі такой чысьціні не засталося». Калі чуюць беларускую мову гісторыкі, этнографы, яны спэцыяльна падыходзяць — а вы можаце яшчэ трошкі па-беларуску пагаварыць? Асалода. Фізычнае адчуваньне дахрысьціянскай архаікі.
Нядаўна ў Дудутках пабудавалі царкву. Вось толькі бяда — дачнікі ў яе ня надта ходзяць. А вяскоўцам далекавата. Яўгенія Бабок — адна зь нямногіх тутэйшых сялянак, хто часам сюды завітвае на службу. Яна жыве ў суседніх Дудзічах. І памятае, што там, дзе зараз ідзе гульба, калісьці жылі каталікі. Называўся хутар Галімшчына.
— Некалі там жылі палякі. Галімскія. Дык іх параскулачвалі, павысылалі.
— На тым месцы, дзе зараз стаіць музэй.
— Дзе стайня. Жылі палякі. Галімскія. Мусіць, тры ці чатыры гаспадары. Раскулачылі, бо яны ўмелі жыць. А хаты забіралі і давалі парцейцам. Камуністы бралі.
— Людзі гаварылі што-небудзь? Ці баяліся нават гаварыць?
— А хто гаварыў? Вось у нас на гэтай вуліцы жылі дзьве дзяўчынкі. Ім было па паўтара года. А бацька рабіў старастам у царкве. Прыйшлі ноччу, у чорны варанок, павезьлі і ў Курапатах застрэлілі. Ніякага ні дапросу, ні шмосу. І Галімскія там апынуліся. Курапаты.
Больш за ўсё я люблю, калі старыя сялянкі мне выдаюць пярліны народнага гумару. Жарты, у якіх выяўляецца сапраўднае стаўленьне да савецкага ладу. Узнагародзіла мяне такім жартам і баба Жэня.
— Некалі казалі: «У калгасе добра жыць, адзін робіць, сем ляжыць». А цяпер усе ў начальнікі.
— Гэты жарт хадзіў пры Сталіну?
— Хадзіў, і ніхто не баяўся. Я Сталіна не віню. Усё зрабіла бязбожжа. Каб не паламалі царкву, людзі б столькі людзей ня білі.
Ня так даўно на закінутых каталіцкіх могілках Дудзічаў, дзе за савецкім часам экскаватарамі выграбалі пясок і шчэбень, паставілі і асьвяцілі памятны крыж на адноўленай магіле Аляксандра Ельскага. Значыць, ня ўсё яшчэ зьнішчана эпохай камбедаў. Зрэшты, і тая кавалькада сталічных аўто таксама ня можа ня радаваць. Бо людзям хочацца беларускай вясны…
