Яраш Малішэўскі — пра кнігі, напісаныя ці задуманыя ў вязьніцы

СЛАВАМІР АДАМОВІЧ. ТУРЭМНЫ ДЗЁНЬНІК. 2001

Становячыся на шлях змаганьня, трэба быць гатовым да таго, што чакае цябе вязьніца. Вядома ж, у кожнага гэты шлях — свой. Але, чытаючы «Турэмны дзёньнік», шмат агульнага можна ўбачыць у лёсах беларускіх вязьняў часоў Якуба Коласа і сёньняшніх творцаў. Бруд — у камэрах і душах, подласьць і смурод, расчараваньне, паняверка і надзея — усё закручана ў надзвычай тугі клубок, які можа расьціснуць, раздушыць чалавека. А можа і наадварот — загартаваць.

«Мае вандроўкі з камэры ў камэру, як скокі па балоце з купіны на купіну, як у маленстве ў час разводзьдзя з крыгі на крыгу. Патрапіш — прыжывесься, схібіш — будуць праблемы».

Здавалася б, гэта адбывалася яшчэ ўчора. Прамінула паўтара дзесяцігодзьдзя. А што зьмянілася?

СЯРГЕЙ ПЯСЕЦКІ. КАХАНАК ВЯЛІКАЙ МЯДЗЬВЕДЗІЦЫ

Менск, Выдавец Віктар Хурсік, 2009.

Цікавы прыклад таго, як наогул можна было напісаць гэты, дый ня толькі гэты твор, гадамі седзячы ў цеснай камэры, дзе побач з табой больш дзясятка малаінтэлігентных асобаў. Карцэры, сухоты, поўная беспэрспэктыўнасьць апынуцца на волі — то бок абсалютна ўсё не спрыяла таму, каб ураджэнец Ляхавічаў Сяргей Пясецкі, з маленства ведаючы адно беларускую ды расейскую мовы, стаў адным з культавых польскіх пісьменьнікаў дваццатага стагодзьдзя. Чарговы падарунак суседзям — блізкім і далёкім…

«Нармальна» вывучыўшы польскую мову ў вязьніцы, напісаўшы «Каханка» за паўтара месяца ў неверагодных варунках, Пясецкі чарговы раз зьдзейсьніў фантастычны паварот у сваім лёсе — мусіць, галоўны. Твор стаўся літаратурнай сэнсацыяй і тым самым ключыкам, што адамкнуў дзьверы ягонай вязьніцы. А іх было багата. Апошняя, месца стварэньня раману — Сьвяты Крыж, найстрашнейшая турма міжваеннай Польшчы, дзе ён праседзеў адзінаццаць гадоў. Гэта ж пра яго, Пясецкага, пісалі: перажыў такое пекла, што ажно ня верыцца, што ён яшчэ існуе.

Ніхто так не пісаў пра Беларусь тых часоў. Кантрабандысты, шпегі, памежнікі, злодзеі, чэкісты. Авантуры ды прыгоды… І свабода, воля перадусім — тое, без чаго Пясецкі ня мог існаваць, тое, што ёсьць найгалоўным у ягонай творчасьці. Што было найгалоўным ў ягоным жыцьці.

ЯКУБ КОЛАС. НОВАЯ ЗЯМЛЯ

Збор твораў у 20 т. Т.8. Менск, «Беларуская навука», 2009

Месцам пачатку «энцыкляпэдыі сялянскага жыцьця ды беларускай прыроды» стаўся вядомы ўсім менчукам Пішчалаўскі замак, альбо «Валадарка» — з пазамінулага стагодзьдзя шчэ тая кузьня нацыянальных кадраў. Магчыма, некалі там будзе музэй генацыду. А пакуль у цэнтры Менску, на гары — вязьніца. Зрэшты, вельмі сымбалічна. Тры гады, дзе Коласу «давялося сербануць гора», сталіся творча плённымі. Творы ішлі на волю. Тое, што засталося па-за кратамі, цяпер давала натхненьне.


«Новая зямля» будзе складацца шчэ доўга, але пачатак менавіта тут, на «Валадарцы». Кантрастам вязьнічным мурам, што атачалі Коласа, гучыць зьмест паэмы, дзе героі, нягледзячы на праблемы, жывуць у радасьці. За вакном краты, а ў творы нямашака ніякага тупіка. Рабі пільна, будзе табе Вільня. У любові да людзей, да краю, да прыроды — крыніца моцы й веры. І гэтая вера тут вядзе рэй. У тую Беларусь, якую ўсе мы зможам збудаваць.

ВАЛЯНЦІН ТАЎЛАЙ. ВЫБРАНАЕ

Менск, «Беларусь», 1967.

Сталеньне паэта прыйшлося на час, калі ў Заходняй Беларусі праблем ставала. Дый далей — сама біяграфія Таўлая вызначана подпісамі пад вершамі. Слонім, астрог, 1929; Горадня, астрог, 1930; Вільня, Лукішкі, 1936; Ліда, турма, 1943… Сем гадоў такім чынам забранага жыцьця, здавалася б, ня мусяць спрыяць выяўленьню талентаў — аж не. Паэзія пратэсту жыла, тварыла й удасканальвалася. Вось і тыя ж Лукішкі сталіся чарговым экстрымальным каталізатарам.


Гучыць, нібы сёньняшнія ўражаньні з залі суду, ці ня праўда? Час робіць многія радкі паэта шматслойнымі, актуальнымі і сучаснымі. Таўлаю на ўласнай скуры давялося адчуць і пабачыць, што спробы зрабіць зь беларусаў палякаў ці расейцаў будуць працягвацца, пакуль яны самі ня скажуць: «досыць!»

КАСТУСЬ КАЛІНОЎСКІ. ЛІСТЫ З-ПАД ШЫБЕНІЦЫ

Менск, «Беларускі кнігазбор», 1999.

А як можна не згадаць «Лісты»?

«…тады толькі зажывеш шчасьліва, калі над табою маскаля ўжо ня будзе». Гэтыя словы бясконца сьцьвярджае самое жыцьцё. «Лісты» — праграма, маніфэст, дзе кожны сказ б’е ў сэрца. Разьвітальнае слова, якое і мусіць быць такім — каб чыталі, памяталі.

У «Лістах», дасланых з дамініканскага кляштару, ператворанага акупантамі ў вязьніцу, ці ня ўпершыню закладаецца праграма беларускай нацыянальнай ідэі. Ніякія прыхадні — мы самі мусім уладарыць на сваёй зямлі. Жыць з суседзьмі, як роўныя з роўнымі.

Апошнія словы Каліноўскага, як і жыцьцё ягонае, сталіся тым прыкладам, на які раўнаюцца. А ўсё яшчэ наперадзе — і помнік на тым самым пляцы, які назвалі ў 2006-м ягоным імем, і сам пляц, і сама краіна.