Трыццаць гадоў таму, калі стварылася Беларуская Майстроўня, многія былі перакананыя, што яе заснавальнік Вячорка – патомны інтэлігент са сталічнай сям’і. Аднак свой радавод Вінцук вядзе адтуль – з тых самых літоўскіх балот.
ЖЫЦЬЦЁ НА МЯЖЫ
Вінцук: “Думаю, што на падсьвядомым роўні адчуваньне сябе нерасейцам усё ж такі мне ад бацькі перадалося. Нягледзячы на тое, што ён быў уключаны ў самую што ні на ёсьць савецкую сыстэму. Але ўсё жыцьцё ён бярог у сабе велізарны сэнтымэнт да сваёй малой радзімы, да зьнішчаных бальшавікамі Мерлінскіх хутароў на ўсходзе Столінскага раёну. І ўжо пакінуўшы дзяржаўную працу, ён мне шмат чаго распавёў пра тое, як сябе паводзілі бальшавікі, калі прыйшлі ў іхныя мясьціны. Як людзі ставіліся да калгасаў, да гэтага новага ладу. Гэта не было як прыхаваць, нягледзячы на ўсе табу, што йснавалі ў сямейнай традыцыі на такія тэмы.
Калі казаць пра рацыянальныя пачаткі майго нацыяналізму, то, напэўна, тут былі два вялікія імпульсы. Першае – я рос у Берасьці, а гэта азначае ўсё ж такі ўсьведамленьне памежнасьці. І даволі моцная прысутнасьць таго, што вось рака – Буг, а за ёй ужо нейкі іншы сьвет. А наш сьвет, у якім мы жывем, ён дастаткова банальны, абмежаваны, можа быць, з элемэнтамі штучнасьці. І вялікае ўражаньне на мяне зрабіла першае быцьцё ў Літве. Канкрэтна гэта былі Друскенікі.
Усё гэта разам узятае штурхала мяне да пошукаў сваёй ідэнтычнасьці і ўсьлед
Я пераключыўся на беларускую мову яшчэ ў школе, якая, зразумела, была расейскай, таму што іншых у Менску проста не было.
Дубавец: Выйшла так, што ў гэтай школе мы давучваліся разам, з розьніцай у два гады. Тамсама вучыліся Арына Вячорка і Алесь Суша. Школа нічым не адрозьнівалася ад іншых менсках школаў, хіба што парадаксальным складам вучняў. Гэта былі або дзеці прадстаўнікоў улады або дзеці рабочых завода Кірава. Спалучэньне было карыснае і першым і другім, бо і першыя й другія маглі бачыць увесь спэктар тагачаснага жыцьця на ўсіх узроўнях дабрабыту і міжчалавечых дачыненьняў.
Вінцук: “Мой выбар унівэрсытэту быў абумоўлены ў роўнай ступені маёй сымпатыяй да лінгвістыкі як навукі, а я даволі грунтоўна гэтым займаўся з падлеткавага ўзросту, шмат чаго перачытаў. Так і маім нацыяналізмам. Вось чаму я выбраў беларускае... Дакладней, тады не было беларускага аддзяленьня. У Беларускім дзяржаўным унівэрсытэце на філялягічным факультэце не было беларускага аддзяленьня. Былі аддзяленьні рускай мовы і літаратуры і беларускай і рускай мовы і літаратуры.
Нямала людзей на беларускім філфаку, якія заканчвалі, у адрозьненьне ад мяне, беларускія школы, пераважна вяскоўцы, трапіўшы ў галоўны ўнівэрсытэт краіны, пераключыліся на расейскую мову. Размаўлялі міжсобку і размаўлялі са мной па-расейску. Вось гэта было для мяне вельмі важным урокам нацыянальна-моўнай сацыялёгіі, калі я на практыцы ўцяміў, што такое піраміда прэстыжнасьці мовы.
Але мяркую, што само заснаваньне Майстроўні ў філфакоўскіх мурох паспрыяла, як бы гэта сказаць, рэбеларусізацыі многіх маіх філфакоўскіх калегаў”.
З РАБОЧЫХ? СЯЛЯН? СЛУЖБОЎЦАЎ?
Дубавец: Аднойчы ў газэтнай палеміцы на спэцыфічныя літаратуразнаўчыя тэмы, адзін пісьменьнік парыраваў маю думку сваёй: Дубавец ня мае рацыі, бо ў яго... бацька палкоўнік! Напэўна, Вінцуку Вячорку чуць такія “аргумэнты” даводзілася ў сто разоў часьцей, бо ягоны бацька працаваў у ЦК.
Асаблівасьць сытуацыі ў тым, што Вінцукоў бацька патрапіў туды як кваліфікаваны эканаміст, а не як кар'ерны партакрат. Гэта быў той выпадак, калі начальства цаніла ўмельства работніка, а не ягоны субардынацыйны нюх.
Сёньня даўно няма таго ЦК, аблеглі жарсьці вакол героя нашай перадачы, і шмат што бачыцца ясьней. Сапраўды, дзеці высокапастаўленых чыноўнікаў маглі адрозьнівацца ад сваіх паспалітых раўналеткаў, але толькі тады, калі такі быў выбар саміх гэтых дзяцей ці іхнага атачэньня. У Беларускай Майстроўні трыццаць гадоў таму такіх адрозьненьняў не было. Мы ўсе займаліся адной справай, звычайна, не ўласьцівай усім нашым бацькам, незалежна ад іх становішча.
Калі ў самых агульных рысах намаляваць сацыяльны партрэт Майстроўні, атрымаецца супольнасьць трох складнікаў: дзеці традыцыйнае вёскі, дзеці зь сем’яў інтэлігенцыі і дзеці намэнклятуры. Ня будзь аднаго з гэтых складнікаў, хутчэй за ўсё, і ніякай Майстроўні не было б.
Вінцук: “Відаць, гэтая амальгама “гараджане/вяскоўцы”, якая сфармавалася ў Майстроўні, была вельмі крэатыўная, вельмі плённая. Гэта было праектаваньне мадэрнай беларускай нацыі. У вельмі маленькай колбе, рэторце”.
Дубавец: Што да дзяцей чыноўнікаў, дык у іх была адна перавага – яны добра ведалі асяродзьдзе ўлады, каб не адчуваць на сабе яе гіпнатычнага ўзьдзеяньня. Гэта была інтэлектуальная перавага. А ў Майстроўні ўсе твае перавагі рабіліся агульным набыткам, бо гэта было перадусім сяброўскае аб’яднаньне. У выніку ўсе майстроўцы былі пазбаўленыя комплексу перад начальствам. І ў першую чаргу такая раскамплексаванасьць сыходзіла ад Вінцука, які быў нязьменным нефармальным кіраўніком Майстроўні.
ПАЛІТЫКА І ЭСТЭТЫКА
Вінцук: “Першасны імпульс быў зьмешаны. Ён быў у роўнай ступені як палітычны, так і эстэтычны і маральны. Бо, прыгадваючы сябе, можа быць, у апошнія школьныя гады, ва ўнівэрсытэцкія гады, я б так апісаў уласны сьветапогляд. Ён быў дастаткова цэласны, нацыяналістычны ў сваёй аснове. Гэта пры тым, што тыя самыя заходнія радыёстанцыі я даволі рана пачаў слухаць, гадоў можа з трынаццаці-чатырнаццаці. Ведаў пра існаваньне іншага погляду на сьвет. Беларускую службу Радыё Свабода я ўпершыню пачуў скрозь шалёнае глушэньне гадоў у пятнаццаць.
Аднаведна я разумеў, што беларушчына, так як і крытыка існай савецкай сыстэмы – гэта ўсё знаходзіцца па адзін бок, па бок справядлівасьці. А
“ЛЮСТРА ДЗЁН”
І мы ж з табой добра памятаем, што першыя нашыя захады былі зьвязаныя якраз з самвыдавецтвам. Гэта быў перадрук “Лысай гары”, якую мне перадала мая маці, блізкая да выдавецкіх колаў. Мы "Лысую гару" перадрукавалі, унёсшы адзіную зьмену. Я памятаю, там фігураваў “джаз бяздумны”, я настаяў на тым, каб замест джазу там фігураваў усё ж такі “поп бяздумны”, які сапраўды ёсьць бяздумны, а джазу было шкада. Зважаючы на тое, што я быў актывістам менскага джаз-клюбу, дзе, натуральна, таксама панавала палітычнае вальнадумства і разуменьне таго, што джаз, як мастацтва вольнае, ня самым прыхільным вокам бачыцца ўладамі.
Усе броўнаўскія рухі: джаз-клюб, пошукі аўтэнтычнае беларускае гісторыі, паходы на беларускія канцэрты... Усё гэта было адначасовым засейваньнем некалькіх палёў, якія складалі адно цэлае. Іншая рэч, што патрабавалася штораз болей сейбітаў. І па магчымасьці сейбітаў прафэсійных, абазнаных у гэтых галінах. Даробак у самвыдавецкай галіне штурхаў нас на пошукі аўдыторыі, якая б чытала гэтую прадукцыю. Бо ўсьлед за “Лысай гарой” былі перадрукі Ермаловіча “Гутаркі аб усім, што баліць” і была свая ўласная прадукцыя – “Люстра Дзён”. Мы гэта запускалі ў народ рознымі шляхамі. Скажам, празь Сержука Сокалава-Воюша і ягонага швагру -- на наваполацкія заводы, што, дарэчы, прывяло да першага і ці не адзінага праколу ў той справе...
Разам з тым актыўная моладзь у Менску заставалася па-за абсягам вось гэтага палітычнага ўплыву. І, наколькі я памятаю, мы й сьведама абмяркоўвалі, як выйсьці на чытацкае кола. Разумеючы, што проста праца з аднакурсьнікамі ці проста колішнімі сябрукамі – гэта не зусім тая каштоўнасная пляцоўка, якая дазволіць заангажаваць актыўных людзей, паяднаць іх, узаемна натхніць. Думаю, што інтуітыўна таксама шукалі розныя спосабы такога паяднаньня. Шукалі, як цяпер модна казаць, пляцоўку.
ЧЫТАЦКАЯ МАЙСТРОЎНЯ
Вядома, іскра, якая прайшла паміж нашым філфакаўскім ці ўнівэрсытэцкім асяродкам, з аднаго боку, і мастакамі, гэтая іскра зыркнула ў канкрэтны момант. Дзякуючы майму знаёмству з Марачкіным і ягоным асяродкам – гэта Сокалаў-Кубай, Кулік, Купава, Маркавец – мы даведаліся пра іхныя імпрэзы, выезды, вандроўкі. І я ў Вільні, у Троках, падчас адной з такіх іхных вандровак, якой кіраваў Генадзь Сокалаў-Кубай, пазнаёміўся з “парнатаўскімі” мастакамі. Гэта было яшчэ да ўзьнікненьня Майстроўні, да першых Калядаў.
І другой, ня менш важнай іскрай, калі гаварыць канкрэтна пра жанр Майстроўні, было знаёмства з Ларысай Сімаковіч, якая была на лекцыі Надзеі Высоцкай, ведамай мастацтвазнаўцы, укладальніцы раскошных альбомаў старабеларускага мастацтва. Яна чытала цыкль лекцыяў у Гістарычным музэі і ёй задавалі пытаньні. Ну а індыкатар распазнаваньня свой-чужы ведама які быў – беларуская мова. Пабачыўшы ў першых шэрагах сьветлавалосую дзяўчыну, якая задавала пытаньні Надзеі Высоцкай па-беларуску, прычым пытаньні яўна матываваныя цывілізацыйным выбарам, выбачаюся за гучную фармулёўку, я зразумеў, што дзяўчына свая, наша. Так мы пазнаёміліся, разгаварыліся. І, калі не памыляюся, ужо тады ідэя рыхтаваць Каляды ў нас зьявілася, па-мойму, пасьля размовы з інтэрнацкімі мастакамі, якія вучыліся ў тэатральна-мастацкім інстытуце. Але бальшыня з нас была перакананая, што нам слон на вуха наступіў і наўрад мы здолеем прыгожа і пераканаўча сьпяваць. І тут я падзяліўся гэтай ідэяй з Ларысай, і яна сказала, што навучыць сьпяваць можна любога мядзьведзя. І гэта мяне страшэнна натхніла. І так узьнікла ідэя першых сьпевак”.
ТОЕ, ШТО ТАДЫ, І ТОЕ, ШТО ЦЯПЕР
Дубавец: Фэномэн Майстроўні ў тым, што яна была першая. А як толькі людзей і суполак стала шмат, такое ўжо не магло паўтарыцца і ня можа паўтарыцца сёньня – маладзёвая арганізацыя з такой атмасфэрай, з такім першародным жаданьнем адкрыцьця, самаідэнтыфікацыі, ведаў...
Вінцук: “Калі параўноўваць тое, што тады, і тое, што цяпер, акрамя розьніцы ў палітычнай атмасфэры, ёсьць яшчэ адна вельмі істотная розьніца. Што такое Майстроўня паводле цяперашняй клясыфікацыі? Гэта няўрадавая арганізацыя, NGO. Але гэта найаўтэнтычнейшая з аўтэнтычных няўрадавых ініцыятываў. У тым сэнсе, што ўсё рабілася рукамі, галовамі і за сродкі саміх удзельнікаў. Толькі і выключна.
Ну, хіба што давалі памяшканьне, і тое, то давалі, то не давалі. Нейкі час жа і ў парку Купалы зьбіраліся, калі быў перапынак з памяшканьнем. Калі на філфаку стала цяжка, а Палац прафсаюзаў яшчэ разважаў, даць ці ня даць той пакой. А іншае ўсё... Электрычкамі даяжджалі да месца Купальля або Гуканьня вясны, бралі ссабойкі, цягалі свае магнітафоны для таго, каб запісваць уласныя сьпеўкі альбо ілюстраваць музыкай пастаноўку “Цара Максіміляна”. Гэта ж усё рабілася... самімі сабой усё гэта ахвяравалася. І ў гэтым сэнсе я б дагэтуль праводзіў дастаткова выразнае адрозьненьне паміж аўтэнтычнымі грамадзкімі ініцыятывамі і ініцыятывамі прафэсіяналізаванымі. Тыя з нас, хто прайшоў тую школу, мае той досьвед, яны здольныя і цяпер адрозьніць сапраўднае ад штучнага, ад падказанага фундатарамі.
Нам Палац прафсаюзаў запрапанаваў пляцоўку. Пабачыўшы, што мы нешта можам рабіць, вось гэтыя вулічныя сьвяты, на якія прыходзіць нямала народу. Тады відавочна мы спакусіліся гэтай прапановай, якая давала большы статус, большы выхад на шырокае кола, ня толькі студэнтаў. Ну і калі-нікалі гэта нават спраўджалася. Трэба памятаць, што мы наладзілі вечарыну памяці Каліноўскага з паказам выяваў Андрыёлі ў вялікай залі-холе Палацу прафсаюзаў у самым цэнтры гораду і з папярэдняй рэклямай, расклеенай па тых жа ўнівэрсытэтах. Так што, відаць, гэта было запрашэньне.
Але як толькі мы правялі акцыю на пляцы Волі, тут жа нам было сказана: усё, хлопцы, дзяўчаты, надалей будуць праблемы...
ВАКОЛ – НАРМАЛЬНЫЯ ЛЮДЗІ
Гэта было вельмі важнае адкрыцьцё, якое радыкальна пераадолела, абвергла патэнцыйны дысыдэнцкі комплекс, які, дзякуй богу, не разьвіўся ў нас. Дзякуючы гэтаму. І нездарма Павел Якубовіч, які тады быў журналістам “Знамени юности”, на фоне станоўчых або нэўтральных інфармацыяў пра Майстроўню раптам выдаў пасквіль, дзе напісаў пра поўную дысгармонію паміж джынсамі гэтых гарадзкіх маладзёнаў і народнымі бабулінымі песьнямі, якія яны спрабуюць сьпяваць.
Гэта быў як бы першы прарыў пераадоленьня страху перад выхадам у свой жа народ. А другі такі важны момант, які быў нялёгкі, гэта паход зьбіраць подпісы за беларускую школу. У Сьляпянцы.
БЕЛАРУСКАЯ ШКОЛА
Вельмі настойліва прапаноўваў не абмяжоўвацца пісаньнем лістоў Віктар Івашкевіч, які часьцяком быў маторам такіх вонкава грамадзкіх, але папраўдзе палітычных захадаў.
Ня ўсе напачатку гэтую ідэю ўспрынялі. Некаторыя баяліся: ня тое каб страшна было, што павяжуць ці што, а боязна – як людзі ўспрымуць. І гэта было настолькі ачышчальным душам – пераканацца, што звычайныя простыя беларусы, рабочыя і інжынэры, хатнія гаспадыні ставяць подпісы за гэтую беларускую школу або беларускі садок. Там пад тысячу подпісаў было сабрана. І гэта быў 1982-83 год”.
Дубавец: Быў і вынік – упершыню пасьля доўгага перапынку ў Менску афіцыйна стварылася беларуская школа. Там, у Сьляпянцы. №108. Майстроўцы нават спрабавалі "шэфстваваць", як тады казалі, над ёй, нават насуперак волі дырэктаркі.
Вінцук: “Тады ж, дарэчы, я асабіста сутыкнуўся з пэўным расчараваньнем. Аказалася, што людзі, якія "прафэсійна" займаюцца беларушчынай, некаторыя пісьменьнікі сярэдняга ўзросту тагачасныя, адмаўляліся ставіць подпісы за беларускую школу. Відаць, яны разумелі, чым гэта для іх чаравата, ці чаму – ня ведаю. І вось так для мяне й выявілася, што ня ўсе беларускамоўныя ёсьць апрыёры нашыя паплечнікі”.
Дубавец: Сёньня чытаеш нараканьні – у Магілёве няма ніводнае беларускае школы. У цэлым Магілёве!.. Дзе колькасьць нацыянальна сьведамых жыхароў ідзе, мабыць, на сотні... У чым прычына?
Вінцук: “А я бачу, што сёньня адбыўся віраж гісторыі, і масавая псыхалёгія часткова вярнулася ў пункт выйсьця, які, відаць, трэба лякалізаваць недзе яшчэ да васьмідзясятых гадоў мінулага стагодзьдзя. Калі кожны думае, што масавыя настроі такія, што нічога ня будзе. Я цяпер кажу пра беларушчыну, не пра палітычныя зьмены, хоць іх гэта таксама тычыцца.
І для мяне таксама бязьмежна дзіўна, як пры такой шматлікасьці – бээнэф, тэбээм, маладзёвыя ўсякія структуры й ініцыятывы, у тым ліку непалітычныя... Ды калі паводле звычайнай статыстыкі ва ўсіх гэтых арганізацыях у сярэднім абласным цэнтры чалавек трыста-чатырыста-пяцьсот, то там мусіць быць як мінімум дзесяць-пятнаццаць бацькоў дзяцей аднаго ўзросту, напрыклад, трэцяй клясы. Але выяўляецца, што ў іх на гэта няма волі, жаданьня, імпульсу, ініцыятара.
Глыбока паважаю Алеся Астроўскага з Горадні, які спачатку роспачна пераконваў аднадумцаў, а потым сам выйшаў на вуліцу са сваімі трыма дзеткамі, і хоць яго там павязалі, але ён дамогся такі нейкага прарыву. Але ён ня мусіў бы выходзіць, калі б у Горадні знайшлося яшчэ дванаццаць такіх бацькоў дзетак-раўналеткаў сярод сьведамага народу. Для мяне загадка, чаму цяпер гэтыя людзі паводзяць сябе так па-канфармісцку.
АДКАЗНАСЬЦЮ НЕ ЗАРАЗІШ
Важная характарыстыка настрою – адкуль бралася адказнасьць. Кожны разумеў, што калі я не зраблю, ніхто ня зробіць. Гэта тычылася і нейкай дробнай справы – прынесьці тэхніку, скажам. Вось я не прынясу і праваляцца сёньняшнія сьпеўкі. Гэтага нельга было дапусьціць, не прынесьці. Кожны з гэтага сыходзіў. Ты быў хворы ці яшчэ нешта, ты ўсё роўна ішоў, цягнуўся, таму што гэта ёсьць справа. Гэтым словам – справа – у нас тады характарызавалася тое, чым мы займаемся. Мы робім справу. Ня трэба было доўга тлумачыць. Ну і пра глябальную рэч таксама задумваліся: калі мы сёньня гэтага ня зробім, за нас гэтага ня зробіць ніхто.
Добра атрымалася, што ў нас былі старэйшыя мудрыя дараднікі, такія як Аляксей Марачкін. Мы былі ўдзячнымі ўдзельнікамі іхных падпольных і публічных мастацкіх акцыяў, наведнікамі выдатных выставаў. Але мы былі аўтаномныя. Мы ведалі, што тое, што зробім мы, будзе зроблена. Іншыя зробяць інакш. Пазьняк, Марачкін, Кулік – яны робяць сваё. А гэта наша дзялянка і тут, акрамя нас, падстрахоўшчыкаў, запасной лігі проста няма.
Можа быць, цяпер існуе такое фальшывае ўяўленьне, што я не зраблю, дык неяк будзе. Ну вот я не зраблю, ТБМ парупіцца, Трусаў напіша і праб’е. Можа адсюль гэта вынікае. Так вось гэтая шматстайнасьць розных арганізацыяў грамадзкіх, палітычных – быццам нацыянальных, яна трошкі зьбівае з тропу. А папраўдзе, відаць, працэнт адказных людзей у грамадзтве ў кожны канкрэтны момант наўрад ці моцна мяняецца. Адказных за сябе й ня толькі заўсёды меншасьць. Адказнасьцю не заразіш, гэта праўда.
Ну, зрэшты, адказнасьць – гэта традыцыя заходняй культуры. Калі ты нясеш індывідуальны груз. Усходняя -- абшчынная традыцыя размытай адказнасьці, перадачы яе камусьці... Відаць, мы былі такімі байцамі заходняй цывілізацыі, чорт пабірай”.
Дубавец: Вінцук з тых, у каго заўсёды мора справаў. Ён такі з Майстроўні і яшчэ з дамайстроўні. Робіць часопіс “Спадчына”, чытае лекцыі, піша...
Вінцук: “Закончыў нядаўна Кароткую граматыку літоўскай мовы для беларусаў. Яна выйдзе ў сэрыі эўрапейскіх граматык. Вяду моўныя сустрэчы для моладзі ў Таварыстве Беларускай Мовы. Гэтыя курсы былі штопятніцы, цяпер што сераду будуць ладзіцца а палове на сёмую ў сядзібе ТБМ, зь перапынкам на экзамэнацыйную сэсію, бо бальшыня студэнты. Мару вярнуцца з калегамі да ўкладаньня ўсьлед за правапісам граматыкі беларускае мовы.
Ну і, вядома, мяркую, што пасьля 20 сьнежня шмат якія індыкатары беларускай палітыкі абнуляцца і можна будзе нейкія рэчы пачынаць спачатку”.
10 сьнежня 2010 году.
УСЕ ПЕРАДАЧЫ СЭРЫІ “ГІСТОРЫЯ АДНАГО ЦУДУ”
dubaviecs@gmail.com
