Майстар: «Каб адкрыць сваю справу, трэба ўступіць у прадпрымальнікі. Каб пабудаваць сваё СТА, трэба ўзяць зямлю. Каб узяць зямлю, трэба напісаць заяву на выканкам. Выканкам рашае — даць. Пасьля з гэтым рашэньнем зьвяртаесься ў зямслужбу. Падбірай нармальны ўчастак. Дзе? Выбраў адзін — ні храна. Уперлася рогам».
Карэспандэнт: «Гэта хабар трэба даваць?»
Майстар: «Так. Трэба даваць грошы. Я нікому нічога не даваў. Хай яны задушацца. Робіш праект. Праект робіцца паўгода. Пасьля матэрыялаў трэба. Я зайшоў у лясгас да дырэктара. „Няма фондаў. Да камэрсантаў магу падказаць“. Камэрсанты яму „адшпільваюць“. І вось да гэтае пары я б’юся».
Карэспандэнт: «І да чаго вы выбіліся?»
Майстар: «Да чаго я выбіўся? Уклаў усе свае грошы. І зараз я замарожваю будаўніцтва».
Карэспандэнт: «Колькі чыноўнікаў корміцца з аднаго чалавека?»
Майстар: «Колькі яны выдаяць. А яшчэ ж адкрыцца трэба. Зараз пачнуць пажарныя, электрыкі. Усім трэба. Чым скончыцца? Альбо я дабудую, альбо замарожу і прадам».
Прадавачка: «У якім 56-м годзе плаціну паставілі. Рачунская ГЭС. Электраэнэргію давала. А потым жа спускалі гэту ГЭС. Рэканструкцыя ж была. І гэтай вады не было. Нават вёска без вады была тры гады. У студнях вады не было. У трактарах ваду вазілі. Вада выйшла ад нас, і ў студнях стала суха».
Карэспандэнт: «Я тут праплываў на байдарцы».
Прадавачка: «Вы плылі тут? Бо як спусьцілі ваду, стала Ашмянка вузенькая. Як было даўно, як нашы бацькі былі маладыя. Кругом балота — і пасярэдзіне толькі рачулка. Вось на шырыню крамы. Хуткая рака Ашмянка. А тады зноў залілі ваду. Хутка, за суткі набраліся зноў поўныя берагі вады».
Паштарка: «Нас за кантраляваныя б’юць. Нас прымушаюць».
Карэспандэнт: «А што значыць прымусіць чалавека выпісаць тую ж…»
Паштарка: «Нікога не прымусіш. Як ты прымусіш? Не захоча, дык і ня выпіша. Нас кантралююць. Нас прымушаюць плян даводзіць, як і ўсюды».
Карэспандэнт: «Як гэта выглядае? Вось вы супрацоўнік пошты, а я чалавек. І вы павінны мяне ўгаварыць?»
Паштарка: «Як добра падысьці, дык можна і ўгаварыць. А як не захочаш, дык і не ўгаворыш».
Карэспандэнт: «А калі вы не ўгаворыце?»
Паштарка: «Лаюць. Як і паўсюль за плян».
Карэспандэн: «А за што?»
Паштарка: «За плян. Як у магазыне плян, выручка, так і ў нас. Гэта ж нашы даходы. Ад гэтага мы працуем. Нам агулам 400 экзэмпляраў трэба выпісаць. 400 я павінна даць».
Слухаючы паштарку, я падумаў — а чаму б нашаму ўраду не пашырыць гэтую ініцыятыву на ўвесь спэктар беларускіх тавараў, а ня толькі на афіцыйныя газэты? Трэба, каб кожны беларус, які выпісвае «Рэспубліку», аўтаматычна купляў сабе камінтэрнаўскі гарнітур, дзяржынскую кашулю і баранавіцкія чаравікі. Далібог, з такімі абавязковымі плянамі нам бы ніякі крызіс ня быў страшны. Дарэчы, з найбольшай ахвотай сьнігянцы выпісваюць «Звязду». Думаю, ня трэба тлумачыць, чаму.
Каля крамы на лавачцы сядзіць і курыць стары са змаршчакаватым тварам былога марскога ваўка. Гэта мясцовы ўраджэнец Ян Кішкель, які разьмяняў дзявяты дзясятак. Ён удзельнік партызанскага руху. За свой удзел у вайне супраць фашыстаў паплаціўся доўгімі гадамі ГУЛагу і высылкі з радзімы.
Карэспандэнт: «Быў адказны чалавек?»
Ян: «Былі адказныя людзі. Яны работу рабілі. Цягнік пусьцілі, не даяжджаючы Солаў, за прадукцыяй. Нямецкі. Набралі і зброі, і прадуктаў».
Ян: «Запіскі якія там перадаць».
Карэспандэнт: «Вы былі сувязны?»
Ян: «Сувязь трымаў».
Карэспандэнт: «Вы бралі пасільны ўдзел у вайне. Пасьля вайны вам была аддадзеная пашана нейкая?»
Ян: «15 гадоў. На Ўрале лес пілаваў».
Карэспандэнт: «За што?»
Ян: «Я ў іх сам пытаўся. У сьледчых. За што?»
Падчас адлігі спадар Ян вярнуўся на радзіму. Але яна яго сустрэла неласкава. Стары быў вымушаны зьехаць на казахстанскую цаліну, а пасьля на Данбас. У родныя Сьнігяны Кішкель вярнуўся толькі падчас перабудовы.
Участковы пасадзіў мяне два разы на 15 сутак. Ні за што. „Ты, — кажа, — харошы хлопец. Выяжджай адсюль. За табой перасьлед.
Карэспандэнт: «А не хацелася нідзе затрымацца? У тым жа Казахстане? На Данбасе?»
Ян: «Не хацелася. Я вам скажу чэсна. Свая зямля, свае сьцежкі».
Стары Ян перажыў многіх. І сваіх сьледчых, і ўчастковых, і пракурораў з катамі. Дажыў ён і да пашаны. З боку польскай дзяржавы. Якая віншуе яго з Днём перамогі і падтрымлівае матэрыяльна. Але думкі старога ўвесь час занятыя лёсам дзяржавы сваёй.
Ян: «Мяне цікавіць, калі ўжо разгаварыліся, Дзіма… Якога зьнішчылі…»
Карэспандэнт: «Завадзкі?»
Ян: «І гэты быў, Павал Шарамет».
Карэспандэнт: «Чаму быў? Жыў здароў».
Ян: «Дзе ён?»
Карэспандэнт: «Шарамет у Маскве».
Ян: «Колькі ж ён зьнішчыў людзей… Судзіць!»
Былы выкладчык беларускай мовы, 85-гадовы весялун Павал Бельскі ўсё жыцьцё марыў пра беларускую Беларусь. І, нягледзячы на свой паважны ўзрост, не адчайваецца ў сваіх марах.
Карэспандэнт: «Ага. Тут адбываюцца такія тайныя кінапрагляды, тайныя вячэры. А акрамя вас і прыяцеля народ бачыў гэтыя фільмы?»
Павал: «Большасьць у нас алкашы».
Ядвіга: «П’янюгі і гультаі».
Гэта ў размову ўступіла жонка спадара Паўла, Ядзьвіга Юльянаўна.
Карэспандэнт: «Цікава, ці ведаюць людзі яшчэ якіх-небудзь кандыдатаў?»
Ядвіга: «Нідзе ж нічога пра іх ня пішуць. Ні ў газэтах, ні па радыё. Ні па тэлевізары. Я хачу, каб нешта зьмянілася. Хоць хто, абы не Лукашэнка. Як перадаюць па „Свабодзе“, я больш за Раманчука, за Саньнікава. А Някляеў мне нешта не падабаецца».
Карэспандэнт: «А чаму?»
Ядвіга: «А таму, што ён сказаў, што ён толькі з Расеяй будзе. А я баюся Расеі, я не хачу Расеі. Мы ўжо нажыліся пры Расеі».
Карэспандэнт: «Гэта вы пра 40 год?»
Ядвіга: «А вы думаеце, перад Лукашэнкам добра нам было? Мяне іначай не называлі, як «паляцкая морда».
Карэспандэнт: «За што?»
Ядвіга: «За тое, што я каталічка. І за тое, што я мясцовая. Не прыежджая. Я настаўніцай рабіла. А настаўнікі ў асноўным былі прыежджыя. Гэтыя ўсе прыежджыя мяне так называлі. Дык толькі і чула, што „паляцкая морда“. Таму я не хачу да Расеі ні ў якім выпадку».
Карэспандэнт: «А яны што, з Расеі прыехалі?»
Ядвіга: «Не. З Усходняй Беларусі. І каб сказалі цяпер, што вернецца Савецкі Саюз. Хоць павешайся».
Спадарыня Ядзьвіга, дзякуючы нашаму радыё, трымае руку на пульсе палітычнага беларускага жыцьця. Вось толькі той пульс у яе выклікае непакой.
Ядвіга: «А што гэта будзе, што іх так многа сабрала подпісы? І што? Яны будуць балятавацца ўсе? Божа, калі яны ўсе пойдуць і кожны будзе за свайго галасаваць, Лукашэнка ізноў будзе. Хай бы яны дагаварыліся аднаго якога. Я падпісвалася толькі за Саньнікава. Бо да нас толькі адзін і прыйшоў Саньнікава агітатар. А астатніх да нас ніхто не прыходзіў».
Карэспандэнт: «А што гэта быў за чалавек, які зьбіраў подпісы?»
Ядвіга: «Малады чалавек. Сам ён у Маладэчне жыве. І некаторыя падпісаліся. Можа, чалавек дванаццаць. Можа і больш. Некалі мы ўсё галасавалі за Пазьняка. Усё гэта дарэмна…»
Вяртаючыся да пачатку нашай вандроўкі, я міжволі параўноўваю дзейнага прадпрымальніка. Які навучыўся ваяваць з чыноўнікамі. Які хоча працаваць на сябе і сваю сям’ю безь дзяржаўнай апекі. Але пры гэтым ня ведае і ня хоча ведаць ніякіх кандыдатаў. Ня бачыць ніякага сэнсу «ўлазіць» у палітыку. Які даўно перайшоў на «гарадзкі язык». Я яго міжволі параўноўваю з гэтымі старымі. І штосьці мне падказвае, што не наладзяцца ягоныя справы ў бліжэйшай будучыні.
Падарожжы Свабоды
