55-м томам у слыннай сэрыі "Беларускі кнігазбор" сталіся "Выбраныя творы" Васіля Зуёнка. Паэта ад зямлі – калі пакарыстацца характарыстыкай Рыгора Барадуліна. Паэта касьмічнага – калі прыгадаць падарожжа па ваколземнай арбіце ягонай кнігі "Нача", чытанай на станцыі "Салют" касманаўтам Уладзімерам Кавалёнкам. Пра зямныя і нябесныя складнікі паэзіі Васіля Зуёнка зь ім пагаварыў Міхась Скобла.
Міхась Скобла: "Спадар Васіль, вашы выбраныя творы выходзілі ў сьвет неаднойчы – і ў выглядзе зграбных томікаў, і ў выглядзе двухтомавіка. Што для вас значыць "кгігазбораўскі" том у барвовай аплётцы (слова Фёдара Янкоўскага)?
Васіль ЗуёнакВасіль Зуёнак: "Аплётка – гэта добра. Гэта ня плётка. І ранейшыя кніжкі мне былі дарагія, але гэтая – найдарожшая, бо зь яе выхадам я трапіў у тую кагорту, куды трапляюць ужо несьмяротныя клясыкі… Праўда, дзякуй Богу, "Беларускі кнігазбор" пачаў выдаваць ужо і сучасную беларускую паэзію. Апошнім часам у гэтай сэрыі выйшла некалькі кніг паэтаў майго пакаленьня. А бяз гэтага пакаленьня нашу літаратуру ўявіць ужо цяжкавата, асабліва сёньня, калі беларускі народ спыніўся нейкім гістарычным раздарожжы, перавале".
Скобла: "Наколькі паэт – сам сабе судзьдзя? Ці можа ён ацаніць сябе аб'ектыўна? Ці лёгка вам далася праца па адборы тых твораў, якія ўвайшлі ў гэты выніковы том?"
Зуёнак: "Шчыра прызнаюся, што гэтая "сэлекцыя" далася мне цяжэй, чым напісаньне тых твораў. Гэта было самае балючае. Я тройчы пералапачваў свае вершы, і ўсё адно недзе застаўся гаркаваты прысмак – а можа, выбраў ня тое? Сумненьне заўсёды грызе ў падобных выпадках. Я думаю, што толькі закончаны графаман не сумняваецца. Але ўрэшце "кнігазбораўская" кніга выйшла, і гэта для аўтара – вялікая радасьць".
Скобла: "Рыхтуючы чарговае перавыданьне сваіх твораў, ці папраўляеце вы іх? Вось Алесь Наўроцкі, які быў нядаўна госьцем нашай перадачы, некаторыя вершы перапісаў – не пазнаць. А вы?"
Зуёнак: "Я амаль ніколі не перапісваю. Бывае, нейкае слова паправіш, зразумеўшы, што яно трошкі не на сваім месцы. Здаралася, што ў свой час рэдактура яго прадыктавала. Тады пад гарачую руку даў згоду, а цяпер перачытваеш і як быццам зачэпісься за які пень ці корч – так і падаеш. І таму я ціхенька павяртаў свае словы ці радкі, якія ў мяне былі раней. Усё ж тыя словы нясуць большую праўду-ісьціну, чым упісаныя пазьней".
Скобла: "У вашым "кнігазбораўскім" томе зьмешчаны і цэлы блёк фотаздымкаў. І мне помніцца фота, на якім вы – разам з Якубам Коласам. Нядаўна акурат прайшлі Каласавіны... Што засталося ў вашай памяці пасьля той гістарычнай сустрэчы?"
Зуёнак: "Тая сустрэча ладзілася ў Саюзе пісьменьнікаў. Сабралі туды ўсіх пачаткоўцаў. Самае галоўнае ня ў тым, што Канстанцін Міхайлавіч нам гаварыў. Ён сказаў нейкія бацькоўскія словы-настаўленьні. Галоўнае ўсё ж было ў той душэўнай узрушанасьці – ты бачыш жывога Якуба Коласа! Бо ў школе, у пэдвучэльні мы глядзелі на яго як на легенду, як на жывую гісторыю. А Якуб Колас, аказваецца, жывы дзядок, як нам здавалася. Хоць цяпер я ў тым самым узросьце і не адчуваю сябе дзядком... Але мы глядзелі на Коласа сапраўды як на нейкае боства, быццам ён зь неба да нас зьляцеў і нешта нам боска-мудрае гаворыць".
Скобла: "Васіль Зуёнак – паэт ад зямлі", – пісаў пра вас Рыгор Барадулін. Але вы розны: і зямны, і касьмічны, і лірычны, і эпічны. А якая усё ж прыродная стыхія вам найбліжэй?"
Зуёнак: "Тут цяжка адназначна вызначыцца. Для мяне гэтыя стыхіі непарыўныя. Зямлі бяз неба не бывае, неба не бывае без зямлі. Бо што такое неба? Гэта нашае зямное, чыста чалавечае ўяўленьне. Неба як такога няма, гэта мы яго стварылі, мы без яго жыць ня можам. Мы ў яго ўглядаемся, уяўляем сабе, што там сядзіць Бог... Усё гэта мы атаясамліваем зь небам, з зоркамі, хоць сузор’і – таксама чыста чалавечае ўяўленьне. Сузор’і стварылі людзі, далі ім імёны, мы імі карыстаемся. А насамрэч зоркі гэтыя вельмі-вельмі далёкія адна ад другой, яны могуць знаходзіцца нават у розных галяктыках, але ў нашым уяўленьні яны зьліліся... А зямлю мы адчуваем штодзённа пад нагамі, адчуваем, як яна цягнецца сваімі парасткамі, лісточкамі да неба, да сонца. Вось такое ў мяне адчуваньне зямной і нябеснай стыхіяў. Я іх не разьдзяляю, яны для мяне як адно, як мая душа".
Скобла: "Пералічваючы, якім бывае Зуёнак у сваёй творчасьці, я забыўся назваць яшчэ адну вашу рысу: вы яшчэ і афарыстычны. "О, не тварыце нам імён, / бывае слава – як праклён". "Праўда голая – як голая жанчына – / хочацца хоць чым-небудзь прыкрыць". "Была эпоха клясавая – / цяпер эпоха касавая". Наколькі важна для паэта застацца ў людзкой памяці – радком, выслоўем? Ці – дастаткова ў акадэмічнай гісторыі літаратуры?"
Зуёнак: "Прызнаюся шчыра: я ніколі сябе афарыстам не лічыў. Працытаванае – гэта мае натуральныя развагі, радкі, я іх афарызмамі не лічу. У тым, стане ці стане нейкі радок крылатым, больш адчувальная роля чытача, а ня аўтара. Ён можа з самых звычайных словаў стварыць для сябе нейкую формулу, якая на той момант здаецца вельмі важнай для ягонай душы. Бывае, чытаеш клясычныя вершы і – адзін раз праскочыш, а другі раз – зачэпісься. Напрыклад, звычайны пушкінскі радок “Храни меня, мой талисман” так мяне ўразіў, што я яго паставіў у пачатак свайго верша. І ён для мяне ўжо – як афарызм, як эпіграф, як формула мудрасьці. Паўтаруся, "афарызматварэньнем" займаюцца больш чытачы, чым паэты. Паэт піша не для афарызмаў, ён проста піша".
АЎТАР І ТВОР
СЯРГЕЙ АСТРАВЕЦ: "ГОРАДНЯ І КАЛОЖА НАДАЮЦЬ СІЛЫ ПІСАЦЬ ДАЛЕЙ"
Што яднае мацерыковую беларускую Горадню і астраўны швэдзкі гарадок Вісьбю? Што больш натхняе беларускага літаратара – нясьпешныя хвалі Нёмана ці шторм на Балтыйскім моры? І чаму лепей плыць на караблі з бочкамі зь віном, чым сядзець на беразе пры бочках з порахам? Пра гэта разважае Сяргей Астравец – беларускі пісьменьнік з Горадні, які нядаўна вярнуўся з Балтыйскага дому пісьменьнікаў і перакладчыкаў, што месьціцца на швэдзкім востраве Готлянд. Зь ім размаўляла Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Сяргей, як на пісьменьніка дзейнічае гарадзенская восень? Ці стварае творчы настрой, ці дапамагае пісаць?”
Сяргей АстравецСяргей Астравец: “Так, я люблю нашу гарадзенскую восень. Замкавы пагорак, абсыпаны пажаўцелым лісьцем, паміж каляровых ад лісьця дрэваў сьцены Каложы з некананічнай формы крыжамі, гэта стварае настрой мысьліць на паперы, пісаць прозу. Нарэшце ў мяне атрымалася ўзяцца за большы памерам твор, я спадзяюся, што атрымаецца раман. Дарэчы, пачаў я пісаць яго гэтай восеньню на Готляндзе, у Вісьбю, у Балтыйскім доме пісьменьнікаў і перакладчыкаў”.
Аксак: “І як было працаваць на Готляндзе — лепей, чым дома, ці табе патрэбныя для працы звыклыя ўмовы, хатнія?”
Астравец: “Мне рэдка даводзіцца дзесьці бываць і я прызвычаены пісаць дома, Горадня сапраўды спрыяльнае месца. Калі зьбіраюся на вуліцу, гляджу ў вакно на сьцяг з зубрам і каралеўскай каронай, каб вызначыць — які сёньня вецер. А ў Вісьбю на флягштоку сьцяг з авечкай і крыжам, зь ягнём божым. Так адразу атрымалася, што я абуджаўся і чуў пяць удараў звона з касьцельнай званіцы побач, храм — kyrka па-швэдзку. Уставаў, неўзабаве спускаўся ўніз, рабіў каву, вяртаўся, сядаў за стол, адразу ўцягнуўся ў такі добры рытм. Мне далі 11-ы пакой, а гэта мая лічба. Раман — доўгае падарожжа, ня ведаю, на цягніку, ці гэта нават караванны шлях, немагчыма прайсьці яго хутка альбо паскорана. Ніякага параўнаньня з тым, што ты пераляцеў над морам і выйшаў у Вісьбю, дзе нават пашпарт не спыталі. Прычым, ты ніколі гэтага не рабіў, ты адкрываеш для сябе новы сьвет і ня ведаеш, ці дойдзеш да канца, хаця табе вельмі хочацца абавязкова закончыць свой першы раман”.
Аксак: “Непадалёк — у Стакгольме ўручаюць самую вядомую літаратурную прэмію, ці хацелася табе паглядзець на гэты горад?”
Астравец: “Я ўбачыў яго з паветра… Калі прэмію даюць ня вельмі шырока вядомаму аўтару, гэта выклікае расчараванасьць. Наадварот, калі яе атрымаў цяпер Марыё Варгас Льёса, якога ведаюць паўсюль, думаеш — так і павінна было быць. Мне запомнілася фраза з аднаго яго раману: пэрсанаж “з павагаю і ласкава правёў рукой па “рабру” пераплёту быццам лашчыў котку”. Галоўны герой, дарэчы, кіраваў інфармацыйнай службай на радыё, ён выразаў цікавыя паведамленьні з газэт, каб “прыхарашыць” і выкарыстаць. Аб гэтай працы гаворыцца іранічна.
У маёй першай кніжцы, дарэчы, ёсьць апавяданьне “Нобэль”, напісанае ад першай асобы. З краіны за жалезнай заслонай пасылаюць у Стакгольм атрымаць прэмію замест пісьменьніка-дысыдэнта іншага чалавека, ён павінен пераўвасобіцца. Яму нават хочацца выкрыць з трыбуны рэжым, але сканчае прыкрай істэрыкай, адмаўляючыся ад узнагароды — дазволю сабе кароткую цытату — ён лямантуе: “Пралетарскія пісьменьнікі не прадаюцца! Мы пішам паводле сэрца, а нашыя сэрцы належаць партыі!..”
Дом творчасьці ў Вісьбю
Аксак: “Што табе даў досьвед працы ў доме творчасьці ў Вісьбю, куды прыяжджаюць пісьменьнікі з розных краінаў? Якія ўражаньні засталіся, зьвязаныя з літаратарамі?”
Астравец: “Досьвед, дарэчы, першы ў маім жыцьці. Там была ісьляндзкая перакладчыца. І вось мы стаім ў сталовым пакоі з кубкамі кавы перад мапай, і я пераконваюся, што Горадня амаль побач з Готляндам, калі параўноўваць з Рэйк’явікам… Найбліжэй мне былі палякі, я гляджу польскія навіны, тэлеперадачы, у нас хапае агульных тэмаў для размовы.
Усе разам мы езьдзілі на суседні востраў Фаро, востраў Інгмара Бэргмана. Апошнія гады ён там жыў, там пахаваны. Магіла — на касьцельных могілках з прыгожым відам на мора: на зямлі проста невялікі валун і два імі — Інгрыд і Інгмар Бэргманы. І першая думка: хіба гэта ня тая вядомая галівудзкая акторка — Інгрыд Бэргман? Яна сапраўды здымалася ў адным з яго фільмаў. Але Інгрыд — яго апошняя жонка, пятая, між іншым. Ніколі ня думаў, што траплю ў гэтае месца.
Памятаю: аднойчы мне захацелася перачытаць кінааповесьці Бэргмана, гэта было ў ліпені тры гады таму, а ў канцы месяца ён памёр. Я вярнуўся з Готлянду і зноўку ўзяў кнігу. Асабліва файная рэч — “Зьмяінае яйка”, гэта проза, але з такімі кінадыялёгамі. Адбываецца дзея ў няўтульным Бэрліне ў канцы 1923 году: “Пачак цыгарэт каштуе трынаццаць мільёнаў марак, і простыя людзі амаль страцілі веру ў сёньняшні дзень і ў будучыню”.
У Бэргмана сустракаюцца блізкія мне самому думкі, ён пісаў, што хоча здымаць фільмы “аб настроях, псыхалягічнай напрузе, вобразах, рытмах і пэрсанажах, якія жывуць ува мне самім і якія так ці інакш мяне цікавяць”.
Фаро быў яго домам, але мне востраў здаўся аднастайным. Я сфатаграфаваў ліхтарню, маяк, побач Таркоўскі здымаў сцэны апошняга свайго фільму. Усё ж, як на мяне, Фаро даволі суровы і няўтульны, мне там было б цяжка настроіцца, каб пісаць”.
Магіла Інгрыд і Інгмара Бэргман
Аксак: “А вось Готлянд, напэўна, ня можа не падабацца, таму што там ёсьць Вісьбю — сярэднявечны горад за ўмацаванымі сьценамі?”
Астравец: “Готлянд — першы мой востраў, калі не лічыць Вэнэцыю, куды калісьці заяжджаў ненадоўга. Для творцы востраў — месца ідэальнае, ды яшчэ ў горадзе за сьценамі даўжынёй тры з паловай кілямэтры, як у Вісьбю. У нас у Наваградзкім замку захаваліся руіны дзьвюх вялікіх вежаў, і яны нас дагэтуль уражваюць. А ў Вісьбю такіх вежаў 29, збольшага захаваных, плюс яшчэ “вежы-сёдлы”, збудаваныя на сьценах.
Мне падабалася ў сонечныя дні прайсьці ўздоўж мора і пасядзець на лаве каля Парахавой вежы, яна блізка ад мора і побач з ёю брама ў горад. Гэта чатырохкутная вежа, вышынёю 25 мэтраў. Яе збудавалі ў сярэдзіне ХІІ стагодзьдзя і яна была адной з самых старых мураваных пабудоваў у Скандынавіі. Мяне заўжды грэла думка, што нашая царква Каложа на высокім нёманскім беразе таксама датуецца ХІІ стагодзьдзем. І калі я прыехаў, я схадзіў да Каложы, зайшоў унутр, дакрануўся да ўмураваных у яе сьцены вялікіх камянёў… Горадня і Каложа надаюць сілы пісаць далей”.
Сяргей Астравец. Вежы ўздоўж мора
Дождж
Калі ў Стакгольме падае дождж, у Вісьбю сьвеціць сонца, ганарацца на Готляндзе. Ён нібы паўднёвы курорт для паўночнай сталіцы, да якога няцяжка даплыць паромам, вастраносым, як самалёт звышгукавы, зь вялізнай літарай G на борце.
Дажджы Готлянд таксама не абмінаюць. Стаім у ядальні з вакном на касьцёл і мора, швэд Фрэдрык ня стрымлівае зьдзіўленьня: дождж, што наляцеў зусім раптоўна, сячэ амаль што гарызантальна. Такога нават ён яшчэ ня бачыў. Значыць, хмары цяжэюць зусім па-над дахамі, апусьціліся амаль да вежаў, і моцны марскі вецер вытрасае з іх ваду. Мы размаўляем з Фрэдрыкам пра клясыкаў.
Наш польскі калега піша кнігу “о едзэню”, кулінарную. Заўжды мудруе над стравай для адной асобы, напэўна ж, каб напісаць лішні абзац. А мы па-хуткаму, каб не марнаваць час. Фрэдрык з засмучанай усьмешкай кажа: сорамна перад ім і высыпае на патэльню каляныя асьнежаныя фрыкадэлькі. Штосьці ў гэтым ёсьць, канечне, выдумляць кнігу аб стравах, але табе не хапіла б фантазіі.
Калі ў старадаўнім з невысокімі дахамі горадзе за абарончымі мурамі дождж, здаецца настрой мінуўшчыны больш выразны: коміны курэюць, па падваконьнях запалены настольныя лямпачкі. Нібы продкі гэтых людзей стараюцца ўтрымаць цяпло, утулак у прасоленых сіверамі сьценах, духаў старога гандлёвага марскога места на сямі вятрах.
Дом пісьменьнікаў
Калі ў Вісьбю ціха, восеньскае сонца, здаецца, наступіў перапынак паміж штормамі. Звычайна дом трасе суткамі. Пад маім вакном чатырма вяроўкамі прымацаваны сіні транспарант, які паведамляе: тут спыняюцца пісьменьнікі. Яго ўвесь час тузае і пляскае па сьцяне. Ці сьцяг палошча наш літарацкі, ці ветразь, а мо адначасова — два ў адным.
Дом на пагорку сапраўды як карабель ва ўзьнятым на дыбкі моры, шторм вось-вось сарве з якара, адарве ад берага, пачне кідаць хвалямі, зацягне ў мора — далей ад берага. Хвалі торгаюць, штурхаюць, сьціскаюць у сваіх абдоймах, душаць, камячаць. Уначы пачынаюць гучаць сьцены і столь, абуджаючы даўнія згадкі пра вясковую хату. Але зноўку думкі пра драўляны карабель, які рыпіць раматусам, але не наракае, бо гэта — яго жыцьцё.
Авечкі і бараны
Авечкі, авечкі, бараны крутарогія. Яны паўсюль. Сьветлашэрыя стаяць у брамах вежаў, уздоўж тратуараў, цэлая чарада напаткалася перад рэзыдэнцыяй мясцовага біскупа, на дзьвярах якой мураваны герб.
Баран на каляровым сьцягу места на флягштоках. Ускрылены баран вельмі сымпатычна асвойтаўся на эксьлібрысе — эмблеме дому пісьменьнікаў. Так-так, нагадаўшы ўсім вядомага Пэгаса.
Авечкі выглядаюць ня так кідка, як бараны, яны менш заўважныя: сьціплыя галоўкі, апушчаныя долу. Ці варта казаць, што бараноў вы спаткаеце часьцей на брукаваных вулічках?
Авечкі і бараны ў вітрынах у сьценах Старога гораду: каменныя, парцалянавыя, плюшавыя, вязаныя. У крамах, перад дзьвярыма на вуліцы мноства рэчаў з авечай воўны.
І я бачыў іх саміх, бачыў жыўцом! На жаль, мы не спыніліся, каб сфатаграфаваць: яны стаялі ўздоўж дарогі — белыя, шэрыя, чорныя і больш усё ж нагадвалі парцалянавыя ў адной вітрыне, уручную размаляваныя. Мы праяжджалі міма, яны жавалі сваю восеньскую траву. Яны былі дома, калі не гаспадарамі, дык амаль боствам мясцовага значэньня, вартавымі на вуліцах і пры брамах, фэтышам, рэклямнай прынадай.
Радуюся, што я тут, думаю пра жыхароў, іхніх продкаў, якія стварылі горад, збудавалі вакол яго сьцяну з высокімі вежамі, да мяне прыходзіць усьведамленьне, што авечка з баранам — не выпадковасьць у яго сьценах у тым сэнсе, што яны не спынілі выбар канчаткова на кімсьці адных з іх, нібыта ня здолеўшы прыйсьці да адзінай думкі. Бо яны — два бакі аднаго мэдаля. Авечка — руплівая, непераборлівая, памяркоўная, на іх, дбайных, трымаўся дабрабыт, становішча гандлёвага места на марскім раздарожжы. А бараны — што тут доўга меркаваць, калі яны стаяць у брамах вежаў — гэта ўпартыя абаронцы Вісьбю.
Такі анімалізм гораду паўночнага, скандынаўскага, марскога. Так, для любога вострава авечкі — выйсьце, можа нават паратунак, абы трава расла. Небарачкі — яны і ежа, і цяпло: малако, мяса, лой, сыр, воўна, а таксама швэдры, хусьціны, шапкі, лямцавы абутак, коўдры, кажухі. Так, для любога вострава, а тут, на Готляндзе, у Вісьбю яны ўвогуле паўсюль.
Келіх чырвонага
Пада мною ў пакоі на першым паверсе грэк Тэа. Ён перакладае зь нямецкай і ў яго жонка з Горадні. Там ён быў тройчы: раз летам і два — узімку, калі яму больш спадабалася — сьнег і ўсё з гэтым зьвязанае. Летам — горача. Так, цяжка дыхаць, бо вільготнасьць. Нам гэта таксама занадта добра вядома.
Пахмурны дзень, але вакно ў Тэа расчынена цэлы час і ў ім высокі вялікі келіх. Спачатку ён запоўнены напалову, потым было на дне, яшчэ пазьней сьлед чырвонага віна толькі ў сподзе ўгадваўся. Увесь час побач была відаць бутэлька чырвонага віна, пакуль не сьцямнела.
Вакно глядзіць у вулічку, цераз якую турысты трапляюць звычайна да храма, на рынкавы пляц і далей — да мора. Яны толькі што прайшлі скрозь вежу з брамай, каб перад вакном Тэа збочыць. Усе, хто йдзе, ня можа ня ўбачыць келіх з бутэлькай — маленькая выстава Тэа.
Ці варта дадаваць, што гэта амаль поўха мясцовым звычаям? Не, якраз выстаўляць на вокнах — на агляд — моцная традыцыя, амаль няма вакна, якое б пуставала. Але бутэлек, віна, вы ня ўбачыце. Што праўда, зрэдку трапляюцца келіхі, але ў іх — сухая трава, букет — не букет.
Цяпер у вакне Тэа гарыць лямпачка, ён працуе. Калі іду міма, то паказваю пецярню — вітаюся, ён адказвае. Яму дастаўляе відавочнае задавальненьне быць на сваім цяперашнім месцы, і каб яго бачылі за працай. Кучаравая чорная галава, круглыя акуляры. Часам з завулка выяжджаюць машыны і асьвятляюць яго фарамі.
Wine House
У Горадні з Вісьбю існуе агульнае: у іх спыняліся каралі. “Вінны дом” і каралеўскі “Дом са шкуры цяляці” у Вісьбю — дзьве назвы адной камяніцы. Спачатку пра віно. Гэта Балтыка, яно каштавала дорага, і можна было зарабіць. З караблёў яго ў бочках перавозілі ў вінны склеп, дзе дэгуставалі. Белыя, часам кіславатыя, дастаўлялі з нямецкіх земляў, салодкія — з грэцкіх, пікантныя — з Гішпаніі і Партугаліі, нарэшце з Францыі — чырвоныя, якія каштавалі найдаражэй. Што да мяне, я сабе купіў апошнім саламянага колеру кіпрскае. На востраве сярод халоднага мора сапраўды мацней адчуваеш яго каштоўнасьць.
З мясцовай легенды вынікае, што дом гэты збудаваў кароль Біргер Магнусан. Ён папрасіў у гарадзкой рады сьціплы кавалак зямлі, каб паменей плаціць, зямля за мурамі каштавала. Такога, які пакрые цялячая шкура, будзе досыць, - паабяцаў кароль. Але загадаў нарабіць шнуроў са шкуры, зьвязаць і акрэсьліць кола - пляц атрымаўся як мае быць. Але ў Вісьбю сёньня сумняваюцца: ці ня жарт гэта сярэднявечны?
Што да караля, ён сапраўды існаваў і спыняўся ў “Вінным доме”, але тут вэрсіі разыходзяцца: ці ён напаў на востраў у 1313 годзе, ці папросту хаваўся ў Вісьбю? Вядома аднак, што ён сапраўды ўцёк на Готлянд, але потым паплыў у Данію — у эміграцыю, і такое здаралася з каралямі.
Кнігі
Вокны гораду за мурамі — музэйныя вітрыны, кожны сам вырашае — што прапанаваць на агляд турыстам, мінакам. Але зазіраць у вокны ўсё ж няёмка, хіба што бакавым зрокам. Мінаеш чорны стары дом: квадратныя вокны невялікія з аканіцамі на вышыні, над галавой у цябе. У левым гарыць сьвятло — на сьценах скрыні драўляныя, выглядаюць як старыя. Паварочваеш галаву: у правым стэляжы з кнігамі, драўляныя, дрэва цёплага колеру, сярэдне-карычневае. Утульна так, вулічка вузкая-вузкая, адразу трапляеш на пляц рынкавы.
Уздоўж абрыву сьцяжына з дамамі, якія глядзяць на чарапічныя дахі ўнізе, разбураныя касьцельныя сьцены, а далей мора-мора! У адным дамку невялікім справа пакой: карціны на сьцяне, падрамнікі, стол, зьлева куханька, паміж імі нешырокі стэляж, у ім кнігі. Адчуваецца, што гаспадар прыяжджае толькі часам, можа сталічны мастак.
Блізка ад батанічнага саду на рагу з вулічкай караля Олафа ў вакне кнігі, кнігі, уся сьцяна, цэлая бібліятэка. Але больш за ўсё іх у доме пісьменьнікаў і перакладчыкаў.
Мора
Як гэта дзіўна ў такім месцы, калі няма ветру. Мора амаль лагоднае зусім, толькі хваля нямоцная набягае, як заўжды рытмічна, на камяні ля набярэжнай.
Яно ўвесь час мяняецца, кожны раз спыняесься ля вакна, ацэньваючы колер. Калі былі запар цёплыя дні, яно выглядала менш выразным і, што цікава, не праглядаўся асабліва гарызонт, ён ня быў акрэсьлены, мора зьлівалася з небам. Цяпер сонечны, але вятрысты дзень, мора густа-сіняе, такога даўно ня бачыў. А то здараецца як расплаўленае волава.
Нярэдка мора бярэцца плямамі, выцягнутымі, цямнейшымі, сьвятлейшымі, прычым зусім не абавязкова можна падумаць на цені ад хмараў. Розьніца ў тэмпэратуры, адліў-прыліў? Ня ведаю. Твар таксама розным бывае — ад марозу, хвосткага ветру, ад гарачыні, ад алькаголю.
Ты бачыш, як плыве па моры доўгі белы карабель — на самай мяжы далягляду. Першая думка — чалавеку заўсёды на борце хочацца хутчэй да берага, асабліва, як шторм. Другая: а калі на беразе чакае штурм, высокія сьцены, латнікі з запаленымі кнатамі пры гарматах? Лепей сядзець на бочках зь віном, табе ўсе будуць радыя.
Рытуал: ацаніць з вакна, калі мора неспакойнае, — што ў нас сёньня? — ці бягуць да берага белыя баранчыкі, як далёка ўзьнікаюць, ці частыя, якія па велічыні? Пайшоў сьфільмаваў хвалі, атрымалася нечакана: мора рыхтык чорнае.
2010
Міхась Скобла: "Спадар Васіль, вашы выбраныя творы выходзілі ў сьвет неаднойчы – і ў выглядзе зграбных томікаў, і ў выглядзе двухтомавіка. Што для вас значыць "кгігазбораўскі" том у барвовай аплётцы (слова Фёдара Янкоўскага)?
Скобла: "Наколькі паэт – сам сабе судзьдзя? Ці можа ён ацаніць сябе аб'ектыўна? Ці лёгка вам далася праца па адборы тых твораў, якія ўвайшлі ў гэты выніковы том?"
Зуёнак: "Шчыра прызнаюся, што гэтая "сэлекцыя" далася мне цяжэй, чым напісаньне тых твораў. Гэта было самае балючае. Я тройчы пералапачваў свае вершы, і ўсё адно недзе застаўся гаркаваты прысмак – а можа, выбраў ня тое? Сумненьне заўсёды грызе ў падобных выпадках. Я думаю, што толькі закончаны графаман не сумняваецца. Але ўрэшце "кнігазбораўская" кніга выйшла, і гэта для аўтара – вялікая радасьць".
Скобла: "Рыхтуючы чарговае перавыданьне сваіх твораў, ці папраўляеце вы іх? Вось Алесь Наўроцкі, які быў нядаўна госьцем нашай перадачы, некаторыя вершы перапісаў – не пазнаць. А вы?"
Зуёнак: "Я амаль ніколі не перапісваю. Бывае, нейкае слова паправіш, зразумеўшы, што яно трошкі не на сваім месцы. Здаралася, што ў свой час рэдактура яго прадыктавала. Тады пад гарачую руку даў згоду, а цяпер перачытваеш і як быццам зачэпісься за які пень ці корч – так і падаеш. І таму я ціхенька павяртаў свае словы ці радкі, якія ў мяне былі раней. Усё ж тыя словы нясуць большую праўду-ісьціну, чым упісаныя пазьней".
Скобла: "У вашым "кнігазбораўскім" томе зьмешчаны і цэлы блёк фотаздымкаў. І мне помніцца фота, на якім вы – разам з Якубам Коласам. Нядаўна акурат прайшлі Каласавіны... Што засталося ў вашай памяці пасьля той гістарычнай сустрэчы?"
Зуёнак: "Тая сустрэча ладзілася ў Саюзе пісьменьнікаў. Сабралі туды ўсіх пачаткоўцаў. Самае галоўнае ня ў тым, што Канстанцін Міхайлавіч нам гаварыў. Ён сказаў нейкія бацькоўскія словы-настаўленьні. Галоўнае ўсё ж было ў той душэўнай узрушанасьці – ты бачыш жывога Якуба Коласа! Бо ў школе, у пэдвучэльні мы глядзелі на яго як на легенду, як на жывую гісторыю. А Якуб Колас, аказваецца, жывы дзядок, як нам здавалася. Хоць цяпер я ў тым самым узросьце і не адчуваю сябе дзядком... Але мы глядзелі на Коласа сапраўды як на нейкае боства, быццам ён зь неба да нас зьляцеў і нешта нам боска-мудрае гаворыць".
Скобла: "Васіль Зуёнак – паэт ад зямлі", – пісаў пра вас Рыгор Барадулін. Але вы розны: і зямны, і касьмічны, і лірычны, і эпічны. А якая усё ж прыродная стыхія вам найбліжэй?"
Зуёнак: "Тут цяжка адназначна вызначыцца. Для мяне гэтыя стыхіі непарыўныя. Зямлі бяз неба не бывае, неба не бывае без зямлі. Бо што такое неба? Гэта нашае зямное, чыста чалавечае ўяўленьне. Неба як такога няма, гэта мы яго стварылі, мы без яго жыць ня можам. Мы ў яго ўглядаемся, уяўляем сабе, што там сядзіць Бог... Усё гэта мы атаясамліваем зь небам, з зоркамі, хоць сузор’і – таксама чыста чалавечае ўяўленьне. Сузор’і стварылі людзі, далі ім імёны, мы імі карыстаемся. А насамрэч зоркі гэтыя вельмі-вельмі далёкія адна ад другой, яны могуць знаходзіцца нават у розных галяктыках, але ў нашым уяўленьні яны зьліліся... А зямлю мы адчуваем штодзённа пад нагамі, адчуваем, як яна цягнецца сваімі парасткамі, лісточкамі да неба, да сонца. Вось такое ў мяне адчуваньне зямной і нябеснай стыхіяў. Я іх не разьдзяляю, яны для мяне як адно, як мая душа".
Скобла: "Пералічваючы, якім бывае Зуёнак у сваёй творчасьці, я забыўся назваць яшчэ адну вашу рысу: вы яшчэ і афарыстычны. "О, не тварыце нам імён, / бывае слава – як праклён". "Праўда голая – як голая жанчына – / хочацца хоць чым-небудзь прыкрыць". "Была эпоха клясавая – / цяпер эпоха касавая". Наколькі важна для паэта застацца ў людзкой памяці – радком, выслоўем? Ці – дастаткова ў акадэмічнай гісторыі літаратуры?"
Зуёнак: "Прызнаюся шчыра: я ніколі сябе афарыстам не лічыў. Працытаванае – гэта мае натуральныя развагі, радкі, я іх афарызмамі не лічу. У тым, стане ці стане нейкі радок крылатым, больш адчувальная роля чытача, а ня аўтара. Ён можа з самых звычайных словаў стварыць для сябе нейкую формулу, якая на той момант здаецца вельмі важнай для ягонай душы. Бывае, чытаеш клясычныя вершы і – адзін раз праскочыш, а другі раз – зачэпісься. Напрыклад, звычайны пушкінскі радок “Храни меня, мой талисман” так мяне ўразіў, што я яго паставіў у пачатак свайго верша. І ён для мяне ўжо – як афарызм, як эпіграф, як формула мудрасьці. Паўтаруся, "афарызматварэньнем" займаюцца больш чытачы, чым паэты. Паэт піша не для афарызмаў, ён проста піша".
АЎТАР І ТВОР
СЯРГЕЙ АСТРАВЕЦ: "ГОРАДНЯ І КАЛОЖА НАДАЮЦЬ СІЛЫ ПІСАЦЬ ДАЛЕЙ"
Што яднае мацерыковую беларускую Горадню і астраўны швэдзкі гарадок Вісьбю? Што больш натхняе беларускага літаратара – нясьпешныя хвалі Нёмана ці шторм на Балтыйскім моры? І чаму лепей плыць на караблі з бочкамі зь віном, чым сядзець на беразе пры бочках з порахам? Пра гэта разважае Сяргей Астравец – беларускі пісьменьнік з Горадні, які нядаўна вярнуўся з Балтыйскага дому пісьменьнікаў і перакладчыкаў, што месьціцца на швэдзкім востраве Готлянд. Зь ім размаўляла Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Сяргей, як на пісьменьніка дзейнічае гарадзенская восень? Ці стварае творчы настрой, ці дапамагае пісаць?”
Аксак: “І як было працаваць на Готляндзе — лепей, чым дома, ці табе патрэбныя для працы звыклыя ўмовы, хатнія?”
Астравец: “Мне рэдка даводзіцца дзесьці бываць і я прызвычаены пісаць дома, Горадня сапраўды спрыяльнае месца. Калі зьбіраюся на вуліцу, гляджу ў вакно на сьцяг з зубрам і каралеўскай каронай, каб вызначыць — які сёньня вецер. А ў Вісьбю на флягштоку сьцяг з авечкай і крыжам, зь ягнём божым. Так адразу атрымалася, што я абуджаўся і чуў пяць удараў звона з касьцельнай званіцы побач, храм — kyrka па-швэдзку. Уставаў, неўзабаве спускаўся ўніз, рабіў каву, вяртаўся, сядаў за стол, адразу ўцягнуўся ў такі добры рытм. Мне далі 11-ы пакой, а гэта мая лічба. Раман — доўгае падарожжа, ня ведаю, на цягніку, ці гэта нават караванны шлях, немагчыма прайсьці яго хутка альбо паскорана. Ніякага параўнаньня з тым, што ты пераляцеў над морам і выйшаў у Вісьбю, дзе нават пашпарт не спыталі. Прычым, ты ніколі гэтага не рабіў, ты адкрываеш для сябе новы сьвет і ня ведаеш, ці дойдзеш да канца, хаця табе вельмі хочацца абавязкова закончыць свой першы раман”.
Аксак: “Непадалёк — у Стакгольме ўручаюць самую вядомую літаратурную прэмію, ці хацелася табе паглядзець на гэты горад?”
Астравец: “Я ўбачыў яго з паветра… Калі прэмію даюць ня вельмі шырока вядомаму аўтару, гэта выклікае расчараванасьць. Наадварот, калі яе атрымаў цяпер Марыё Варгас Льёса, якога ведаюць паўсюль, думаеш — так і павінна было быць. Мне запомнілася фраза з аднаго яго раману: пэрсанаж “з павагаю і ласкава правёў рукой па “рабру” пераплёту быццам лашчыў котку”. Галоўны герой, дарэчы, кіраваў інфармацыйнай службай на радыё, ён выразаў цікавыя паведамленьні з газэт, каб “прыхарашыць” і выкарыстаць. Аб гэтай працы гаворыцца іранічна.
У маёй першай кніжцы, дарэчы, ёсьць апавяданьне “Нобэль”, напісанае ад першай асобы. З краіны за жалезнай заслонай пасылаюць у Стакгольм атрымаць прэмію замест пісьменьніка-дысыдэнта іншага чалавека, ён павінен пераўвасобіцца. Яму нават хочацца выкрыць з трыбуны рэжым, але сканчае прыкрай істэрыкай, адмаўляючыся ад узнагароды — дазволю сабе кароткую цытату — ён лямантуе: “Пралетарскія пісьменьнікі не прадаюцца! Мы пішам паводле сэрца, а нашыя сэрцы належаць партыі!..”
Аксак: “Што табе даў досьвед працы ў доме творчасьці ў Вісьбю, куды прыяжджаюць пісьменьнікі з розных краінаў? Якія ўражаньні засталіся, зьвязаныя з літаратарамі?”
Астравец: “Досьвед, дарэчы, першы ў маім жыцьці. Там была ісьляндзкая перакладчыца. І вось мы стаім ў сталовым пакоі з кубкамі кавы перад мапай, і я пераконваюся, што Горадня амаль побач з Готляндам, калі параўноўваць з Рэйк’явікам… Найбліжэй мне былі палякі, я гляджу польскія навіны, тэлеперадачы, у нас хапае агульных тэмаў для размовы.
Усе разам мы езьдзілі на суседні востраў Фаро, востраў Інгмара Бэргмана. Апошнія гады ён там жыў, там пахаваны. Магіла — на касьцельных могілках з прыгожым відам на мора: на зямлі проста невялікі валун і два імі — Інгрыд і Інгмар Бэргманы. І першая думка: хіба гэта ня тая вядомая галівудзкая акторка — Інгрыд Бэргман? Яна сапраўды здымалася ў адным з яго фільмаў. Але Інгрыд — яго апошняя жонка, пятая, між іншым. Ніколі ня думаў, што траплю ў гэтае месца.
Памятаю: аднойчы мне захацелася перачытаць кінааповесьці Бэргмана, гэта было ў ліпені тры гады таму, а ў канцы месяца ён памёр. Я вярнуўся з Готлянду і зноўку ўзяў кнігу. Асабліва файная рэч — “Зьмяінае яйка”, гэта проза, але з такімі кінадыялёгамі. Адбываецца дзея ў няўтульным Бэрліне ў канцы 1923 году: “Пачак цыгарэт каштуе трынаццаць мільёнаў марак, і простыя людзі амаль страцілі веру ў сёньняшні дзень і ў будучыню”.
У Бэргмана сустракаюцца блізкія мне самому думкі, ён пісаў, што хоча здымаць фільмы “аб настроях, псыхалягічнай напрузе, вобразах, рытмах і пэрсанажах, якія жывуць ува мне самім і якія так ці інакш мяне цікавяць”.
Фаро быў яго домам, але мне востраў здаўся аднастайным. Я сфатаграфаваў ліхтарню, маяк, побач Таркоўскі здымаў сцэны апошняга свайго фільму. Усё ж, як на мяне, Фаро даволі суровы і няўтульны, мне там было б цяжка настроіцца, каб пісаць”.
Аксак: “А вось Готлянд, напэўна, ня можа не падабацца, таму што там ёсьць Вісьбю — сярэднявечны горад за ўмацаванымі сьценамі?”
Астравец: “Готлянд — першы мой востраў, калі не лічыць Вэнэцыю, куды калісьці заяжджаў ненадоўга. Для творцы востраў — месца ідэальнае, ды яшчэ ў горадзе за сьценамі даўжынёй тры з паловай кілямэтры, як у Вісьбю. У нас у Наваградзкім замку захаваліся руіны дзьвюх вялікіх вежаў, і яны нас дагэтуль уражваюць. А ў Вісьбю такіх вежаў 29, збольшага захаваных, плюс яшчэ “вежы-сёдлы”, збудаваныя на сьценах.
Мне падабалася ў сонечныя дні прайсьці ўздоўж мора і пасядзець на лаве каля Парахавой вежы, яна блізка ад мора і побач з ёю брама ў горад. Гэта чатырохкутная вежа, вышынёю 25 мэтраў. Яе збудавалі ў сярэдзіне ХІІ стагодзьдзя і яна была адной з самых старых мураваных пабудоваў у Скандынавіі. Мяне заўжды грэла думка, што нашая царква Каложа на высокім нёманскім беразе таксама датуецца ХІІ стагодзьдзем. І калі я прыехаў, я схадзіў да Каложы, зайшоў унутр, дакрануўся да ўмураваных у яе сьцены вялікіх камянёў… Горадня і Каложа надаюць сілы пісаць далей”.
Сяргей Астравец. Вежы ўздоўж мора
Дождж
Калі ў Стакгольме падае дождж, у Вісьбю сьвеціць сонца, ганарацца на Готляндзе. Ён нібы паўднёвы курорт для паўночнай сталіцы, да якога няцяжка даплыць паромам, вастраносым, як самалёт звышгукавы, зь вялізнай літарай G на борце.
Дажджы Готлянд таксама не абмінаюць. Стаім у ядальні з вакном на касьцёл і мора, швэд Фрэдрык ня стрымлівае зьдзіўленьня: дождж, што наляцеў зусім раптоўна, сячэ амаль што гарызантальна. Такога нават ён яшчэ ня бачыў. Значыць, хмары цяжэюць зусім па-над дахамі, апусьціліся амаль да вежаў, і моцны марскі вецер вытрасае з іх ваду. Мы размаўляем з Фрэдрыкам пра клясыкаў.
Наш польскі калега піша кнігу “о едзэню”, кулінарную. Заўжды мудруе над стравай для адной асобы, напэўна ж, каб напісаць лішні абзац. А мы па-хуткаму, каб не марнаваць час. Фрэдрык з засмучанай усьмешкай кажа: сорамна перад ім і высыпае на патэльню каляныя асьнежаныя фрыкадэлькі. Штосьці ў гэтым ёсьць, канечне, выдумляць кнігу аб стравах, але табе не хапіла б фантазіі.
Калі ў старадаўнім з невысокімі дахамі горадзе за абарончымі мурамі дождж, здаецца настрой мінуўшчыны больш выразны: коміны курэюць, па падваконьнях запалены настольныя лямпачкі. Нібы продкі гэтых людзей стараюцца ўтрымаць цяпло, утулак у прасоленых сіверамі сьценах, духаў старога гандлёвага марскога места на сямі вятрах.
Дом пісьменьнікаў
Калі ў Вісьбю ціха, восеньскае сонца, здаецца, наступіў перапынак паміж штормамі. Звычайна дом трасе суткамі. Пад маім вакном чатырма вяроўкамі прымацаваны сіні транспарант, які паведамляе: тут спыняюцца пісьменьнікі. Яго ўвесь час тузае і пляскае па сьцяне. Ці сьцяг палошча наш літарацкі, ці ветразь, а мо адначасова — два ў адным.
Дом на пагорку сапраўды як карабель ва ўзьнятым на дыбкі моры, шторм вось-вось сарве з якара, адарве ад берага, пачне кідаць хвалямі, зацягне ў мора — далей ад берага. Хвалі торгаюць, штурхаюць, сьціскаюць у сваіх абдоймах, душаць, камячаць. Уначы пачынаюць гучаць сьцены і столь, абуджаючы даўнія згадкі пра вясковую хату. Але зноўку думкі пра драўляны карабель, які рыпіць раматусам, але не наракае, бо гэта — яго жыцьцё.
Авечкі і бараны
Авечкі, авечкі, бараны крутарогія. Яны паўсюль. Сьветлашэрыя стаяць у брамах вежаў, уздоўж тратуараў, цэлая чарада напаткалася перад рэзыдэнцыяй мясцовага біскупа, на дзьвярах якой мураваны герб.
Баран на каляровым сьцягу места на флягштоках. Ускрылены баран вельмі сымпатычна асвойтаўся на эксьлібрысе — эмблеме дому пісьменьнікаў. Так-так, нагадаўшы ўсім вядомага Пэгаса.
Авечкі выглядаюць ня так кідка, як бараны, яны менш заўважныя: сьціплыя галоўкі, апушчаныя долу. Ці варта казаць, што бараноў вы спаткаеце часьцей на брукаваных вулічках?
Авечкі і бараны ў вітрынах у сьценах Старога гораду: каменныя, парцалянавыя, плюшавыя, вязаныя. У крамах, перад дзьвярыма на вуліцы мноства рэчаў з авечай воўны.
І я бачыў іх саміх, бачыў жыўцом! На жаль, мы не спыніліся, каб сфатаграфаваць: яны стаялі ўздоўж дарогі — белыя, шэрыя, чорныя і больш усё ж нагадвалі парцалянавыя ў адной вітрыне, уручную размаляваныя. Мы праяжджалі міма, яны жавалі сваю восеньскую траву. Яны былі дома, калі не гаспадарамі, дык амаль боствам мясцовага значэньня, вартавымі на вуліцах і пры брамах, фэтышам, рэклямнай прынадай.
Радуюся, што я тут, думаю пра жыхароў, іхніх продкаў, якія стварылі горад, збудавалі вакол яго сьцяну з высокімі вежамі, да мяне прыходзіць усьведамленьне, што авечка з баранам — не выпадковасьць у яго сьценах у тым сэнсе, што яны не спынілі выбар канчаткова на кімсьці адных з іх, нібыта ня здолеўшы прыйсьці да адзінай думкі. Бо яны — два бакі аднаго мэдаля. Авечка — руплівая, непераборлівая, памяркоўная, на іх, дбайных, трымаўся дабрабыт, становішча гандлёвага места на марскім раздарожжы. А бараны — што тут доўга меркаваць, калі яны стаяць у брамах вежаў — гэта ўпартыя абаронцы Вісьбю.
Такі анімалізм гораду паўночнага, скандынаўскага, марскога. Так, для любога вострава авечкі — выйсьце, можа нават паратунак, абы трава расла. Небарачкі — яны і ежа, і цяпло: малако, мяса, лой, сыр, воўна, а таксама швэдры, хусьціны, шапкі, лямцавы абутак, коўдры, кажухі. Так, для любога вострава, а тут, на Готляндзе, у Вісьбю яны ўвогуле паўсюль.
Келіх чырвонага
Пада мною ў пакоі на першым паверсе грэк Тэа. Ён перакладае зь нямецкай і ў яго жонка з Горадні. Там ён быў тройчы: раз летам і два — узімку, калі яму больш спадабалася — сьнег і ўсё з гэтым зьвязанае. Летам — горача. Так, цяжка дыхаць, бо вільготнасьць. Нам гэта таксама занадта добра вядома.
Пахмурны дзень, але вакно ў Тэа расчынена цэлы час і ў ім высокі вялікі келіх. Спачатку ён запоўнены напалову, потым было на дне, яшчэ пазьней сьлед чырвонага віна толькі ў сподзе ўгадваўся. Увесь час побач была відаць бутэлька чырвонага віна, пакуль не сьцямнела.
Вакно глядзіць у вулічку, цераз якую турысты трапляюць звычайна да храма, на рынкавы пляц і далей — да мора. Яны толькі што прайшлі скрозь вежу з брамай, каб перад вакном Тэа збочыць. Усе, хто йдзе, ня можа ня ўбачыць келіх з бутэлькай — маленькая выстава Тэа.
Ці варта дадаваць, што гэта амаль поўха мясцовым звычаям? Не, якраз выстаўляць на вокнах — на агляд — моцная традыцыя, амаль няма вакна, якое б пуставала. Але бутэлек, віна, вы ня ўбачыце. Што праўда, зрэдку трапляюцца келіхі, але ў іх — сухая трава, букет — не букет.
Цяпер у вакне Тэа гарыць лямпачка, ён працуе. Калі іду міма, то паказваю пецярню — вітаюся, ён адказвае. Яму дастаўляе відавочнае задавальненьне быць на сваім цяперашнім месцы, і каб яго бачылі за працай. Кучаравая чорная галава, круглыя акуляры. Часам з завулка выяжджаюць машыны і асьвятляюць яго фарамі.
Wine House
У Горадні з Вісьбю існуе агульнае: у іх спыняліся каралі. “Вінны дом” і каралеўскі “Дом са шкуры цяляці” у Вісьбю — дзьве назвы адной камяніцы. Спачатку пра віно. Гэта Балтыка, яно каштавала дорага, і можна было зарабіць. З караблёў яго ў бочках перавозілі ў вінны склеп, дзе дэгуставалі. Белыя, часам кіславатыя, дастаўлялі з нямецкіх земляў, салодкія — з грэцкіх, пікантныя — з Гішпаніі і Партугаліі, нарэшце з Францыі — чырвоныя, якія каштавалі найдаражэй. Што да мяне, я сабе купіў апошнім саламянага колеру кіпрскае. На востраве сярод халоднага мора сапраўды мацней адчуваеш яго каштоўнасьць.
З мясцовай легенды вынікае, што дом гэты збудаваў кароль Біргер Магнусан. Ён папрасіў у гарадзкой рады сьціплы кавалак зямлі, каб паменей плаціць, зямля за мурамі каштавала. Такога, які пакрые цялячая шкура, будзе досыць, - паабяцаў кароль. Але загадаў нарабіць шнуроў са шкуры, зьвязаць і акрэсьліць кола - пляц атрымаўся як мае быць. Але ў Вісьбю сёньня сумняваюцца: ці ня жарт гэта сярэднявечны?
Што да караля, ён сапраўды існаваў і спыняўся ў “Вінным доме”, але тут вэрсіі разыходзяцца: ці ён напаў на востраў у 1313 годзе, ці папросту хаваўся ў Вісьбю? Вядома аднак, што ён сапраўды ўцёк на Готлянд, але потым паплыў у Данію — у эміграцыю, і такое здаралася з каралямі.
Кнігі
Вокны гораду за мурамі — музэйныя вітрыны, кожны сам вырашае — што прапанаваць на агляд турыстам, мінакам. Але зазіраць у вокны ўсё ж няёмка, хіба што бакавым зрокам. Мінаеш чорны стары дом: квадратныя вокны невялікія з аканіцамі на вышыні, над галавой у цябе. У левым гарыць сьвятло — на сьценах скрыні драўляныя, выглядаюць як старыя. Паварочваеш галаву: у правым стэляжы з кнігамі, драўляныя, дрэва цёплага колеру, сярэдне-карычневае. Утульна так, вулічка вузкая-вузкая, адразу трапляеш на пляц рынкавы.
Уздоўж абрыву сьцяжына з дамамі, якія глядзяць на чарапічныя дахі ўнізе, разбураныя касьцельныя сьцены, а далей мора-мора! У адным дамку невялікім справа пакой: карціны на сьцяне, падрамнікі, стол, зьлева куханька, паміж імі нешырокі стэляж, у ім кнігі. Адчуваецца, што гаспадар прыяжджае толькі часам, можа сталічны мастак.
Блізка ад батанічнага саду на рагу з вулічкай караля Олафа ў вакне кнігі, кнігі, уся сьцяна, цэлая бібліятэка. Але больш за ўсё іх у доме пісьменьнікаў і перакладчыкаў.
Мора
Як гэта дзіўна ў такім месцы, калі няма ветру. Мора амаль лагоднае зусім, толькі хваля нямоцная набягае, як заўжды рытмічна, на камяні ля набярэжнай.
Яно ўвесь час мяняецца, кожны раз спыняесься ля вакна, ацэньваючы колер. Калі былі запар цёплыя дні, яно выглядала менш выразным і, што цікава, не праглядаўся асабліва гарызонт, ён ня быў акрэсьлены, мора зьлівалася з небам. Цяпер сонечны, але вятрысты дзень, мора густа-сіняе, такога даўно ня бачыў. А то здараецца як расплаўленае волава.
Нярэдка мора бярэцца плямамі, выцягнутымі, цямнейшымі, сьвятлейшымі, прычым зусім не абавязкова можна падумаць на цені ад хмараў. Розьніца ў тэмпэратуры, адліў-прыліў? Ня ведаю. Твар таксама розным бывае — ад марозу, хвосткага ветру, ад гарачыні, ад алькаголю.
Ты бачыш, як плыве па моры доўгі белы карабель — на самай мяжы далягляду. Першая думка — чалавеку заўсёды на борце хочацца хутчэй да берага, асабліва, як шторм. Другая: а калі на беразе чакае штурм, высокія сьцены, латнікі з запаленымі кнатамі пры гарматах? Лепей сядзець на бочках зь віном, табе ўсе будуць радыя.
Рытуал: ацаніць з вакна, калі мора неспакойнае, — што ў нас сёньня? — ці бягуць да берага белыя баранчыкі, як далёка ўзьнікаюць, ці частыя, якія па велічыні? Пайшоў сьфільмаваў хвалі, атрымалася нечакана: мора рыхтык чорнае.
2010
