Алена: “Быць самім сабой -- сэнс. А вось што б гэта значыла канкрэтна для мяне, я зараз ужо нешта два гады думаю”.
Дубавец: З часоў Беларускай Майстроўні мінула ўжо амаль трыццаць гадоў. Зьмянілася краіна, у якой мы жывем, сыстэма ўлады і ідэалягічная рыторыка. Замест колішняга нефармальнага руху моладзі паўстала мноства ўсяго апазыцыйнага, альтэрнатыўнага і недзяржаўнага. Мы бываем на Захадзе, Расея для нас – іншая краіна і Масква больш не сталіца нашай радзімы. Выглядае, што фармальна зьдзейсьніліся ці амаль зьдзейсьніліся тыя жаданьні і задачы, якія калісьці майстроўцы ўпершыню вынесьлі ў публічнае поле.
БЫЦЬ САБОЮ
Але вось загадка. Усё нібыта зьмянілася, не зьмянілася толькі аблога русіфікацыі. Колісь насуперак ёй мы прабіваліся да разуменьня саміх сябе як беларусаў. Гэта былі неверагодныя адкрыцьці, так часта падобныя на цуд! Але гэта было насуперак агульнаму грамадзкаму настрою. І пераадоленьне давалася няпроста. Чаму ж сёньня, у незалежнай краіне, зь беларускім пашпартам у кішэні і наяўнасьцю прасторы для самавыяўленьня, яно даецца ніяк не лягчэй, а пры тым зусім не падобнае на цуд?
Можа быць, нешта ня так у нас саміх? Можа, у наша “быць сабою” закралася нейкая памылка? Можа быць, у сёньняшняй перадачы мы зможам адказаць на гэтае пытаньне разам з майстроўкай Аленай Каравай?
Алена: “Парнат” помніцца... Але гэта было пасьля “парнату”. Мусіць, на першым курсе. І хто нас туды завалок, у Майстроўню? Мусіць, Геначка, Мядзіла і Радзівон. Сказана было: пайшлі сходзім, і мы пайшлі”.
Дубавец: “Парнат” – гэта школа-інтэрнат для таленавітых дзяцей. Там іх сабралася цэлая кляса, у тым ліку Геначка – Гэнік Лойка, Мядзіла – Янка Медзьвядзёў і Радзівон – Андрэй Радзівонаў. У 1980-м яны ўсе разам і прыйшлі ў Беларускую Майстроўню, нефармальнае аб’яднаньне, якое ўтварылася на філфаку БДУ.
Алена: “Чым там народ займаўся? Мне здавалася, у прынцыпе, лухтой. Я не “даганяла” абсалютна “Максіміляна”, мяне гэта дзіка раздражняла. Такая саматужнасьць... Ну, але ж народ -- па-беларуску...
Я не тусовачная дзевачка абсалютна была. Цікава народу гэтым займацца -- хай займаецца, а мне трэба ў інстытут, карцінкі "красіць". А тое, што гэта свае людзі, гэта было адназначна”.
Дубавец: У Майстроўню Алена прыходзіла і сыходзіла адтуль “красіць” – маляваць. Яна брала ўдзел у народных сьвятах, якія Майстроўня ладзіла для шырокае публікі, сьпявала там у карагодах, але наўмысна кантактаў не шукала.
Алена: “Паколькі я такі глыбокі інтравэрт, я пошукамі не займаюся. Мяне заўсёды выносіць, выводзіць. І я ніколі не шукала сабе ні гурта, ні працы. Мне само так звальвалася – бац! Бачыш – тваё”.
КАЛЯДЫ Ў ШАРАНГОВІЧА
Дубавец: На Каляды майстроўцы абходзілі зь песьнямі кватэры знаных дзячоў культуры. Найперш ішлі да Ўладзімера Караткевіча і да мастакоў, якія ў той час былі кумірамі беларускай моладзі. Што праўда, такія паходы былі ўпершыню і адбываліся з рызыкай, майстроўцаў адсочвала міліцыя. Выглядала, што мы нясем да людзей сьвята, але пры тым робім нешта недазволенае, можа быць, нават антысавецкае, а таму наша народнае сьвята набывае ў вачах публікі крымінальнае адценьне. Людзі маглі паставіцца да нас па-рознаму, у тым ліку і нашы куміры-мастакі. Асабліва прызнаныя мэтры, такія, як Васіль Шаранговіч. Празь ягоную кніжную графіку мы бачылі ў ім свайго чалавека. Але кніжная графіка знаходзілася ў межах адведзенай для беларушчыны культурнай рэзэрвацыі, а мы гэтыя межы імкнуліся разбурыць. Таму – хто яно ведае, як паставіцца да нашай акцыі гэты канкрэтны чалавек.
Алена: “Помню, на Каляды як мы хадзілі. Калі б я на той момант ведала, што Васілю Пятровічу спадабаецца, што да яго такі кагал завітае, я б, канечне, ня стала вішчаць там на пляцоўцы: ой, не! Давайце ня пойдзем -- там Васіль Пятровіч, ён мяне з графікі выганіць!.. І мы да Васіля Пятровіча не зайшлі. Я так думаю, канечне, шкада. Таму што яму было б прыемна. Васіль Пятровіч Шаранговіч. Таму што да Вашчанкі мы зайшлі, і там было здорава. Я думаю, тут усё было б гэтак жа. Але вось я зламала такую падзею. Я ж ня ведала на той момант, які ён, што яму гэта магло быць такім някепскім успамінам на ўсё жыцьцё.
Гэта быў альбо 1981, альбо 1982 год. Пасьля яшчэ лавілі хлопцаў. Такі быў інцыдэнт. Мы ходзім, за намі нейкія людзі ў форме ўвязаліся. Сталі за лакаткі хапаць, у варанок цягнуць, неяк адбілі... Мне было дзіка цікава – няўжо гэта каму-небудзь трэба адсочваць? Ну, але ж былі якія часы... Саюз стаяў цьвёрда на той момант”.
ПАЎНОЧНАКАРЭЙСКІ ДУХ
Дубавец: Сёньня Саюзу няма. Але як і тады, Майстроўня, а нават і сама майстроўская тэма выклікаюць пільную ўвагу праваахоўнікаў. Акурат у той момант, калі Тацяна Сапач запісвала гэтыя словы Алены Каравай на лавачцы каля Палаца спорту ў Менску, перад імі зьявіўся міліцыянт з пытаньнямі, што яны робяць, хто такія, маўляў, побач зьбіраецца быць рэжымнае мерапрыемства... Выходзіць, справа не ў Саюзе, ці ёсьць ён ці няма. Можа быць, справа ў нас саміх?
На маю думку, так і ёсьць. Але прычына ня ў тым, што мы не такія, як трэба. Мы сапраўды не такія. Гаворыш па-беларуску -- ужо выклікаеш увагу. Напісаў ці намаляваў нешта незвычайнае – за табой ужо наглядаюць. Мы па-ранейшаму застаемся раздражняльнікамі для той грамадзкай атмасфэры, якая ў Беларусі мала зьмянілася з часоў Саюзу, а калі й зьмянілася, дык -- ці ў лепшы бок.
Сапраўды, мы жывем ня так, як трыццаць гадоў таму, калі карцінка нашага жыцьця была падобная на карцінкі з дакумэнтальных фільмаў пра краіну Кім-Ір-Сэна. Але тады мы марылі пра свабоду, творчасьць і новую нармальную Беларусь. Сёньня карцінка зьмянілася, магчыма, яна амаль такая, пра якую мы марылі тады. Затое сам дух нашага жыцьця стаў нашмат больш паўночнакарэйскім, чым быў трыццаць гадоў таму. Як у колішняй шэрай карцінцы не было яркіх фарбаў, яркіх асобаў, яркіх жаданьняў, затое ўсё гэта прысутнічала ў кантэксьце часу, так сёньня ўсё гэта перасялілася ў плоскасьць тэлевізійнага экрану, але ў кантэксьце запанавала шэрасьць.
Каторы раз згадваю закрытую ўладамі газэту “Імя”, якая імкнулася насяліць Беларусь яркімі жывымі пэрсанажамі. Каторы раз дзіўлюся паводзінам рэдактараў сёньняшніх выданьняў, якія быццам наўмысна імкнуцца не зьдзівіць аўдыторыю, а адпавядаць нейкім карпаратыўным уяўленьням. Чыноўнікі, якія ставяць задачу разьвіваць транзыт або турызм, робяць так, каб ні першае, ні другое не было прывабным. Здаецца, уся краіна, увесь народ працуе на карцінку – эфэктна будуецца, сее і падмятае, толькі б забыцца на тое, што ў душы гэтага ўсяго – шэрасьць, каб не сказаць -- пустата.
А тут прыходзіць нехта і гаворыць па-беларуску – раздражняе. Бо мова – самы моцны раздражняльнік гэтай шэрасьці й пустаты. Яна выяўляе фальш карцінкі, у кантэксьце якой няма дзіва, імкненьня да эталёну, да ўзроўню аўтарытэтаў, і саміх гэтых аўтарытэтаў – няма. Трыццаць гадоў таму ў савецкіх умовах усё гэта прысутнічала. І ў гэтым – адрозьненьне ад цяперашняга часу. Можа быць, тады не працавала эканоміка, заводы і калгасы, затое, насуперак усяму, працавала культура. Наклады кніжак Караткевіча па-беларуску даходзілі да 60 тысяч, і за імі выстройваліся чэргі. Сёньня працуюць заводы і калгасы, але не працуе культура і мова. Патэнцыйныя бэстсэлеры пішуцца і выдаюцца, але добра, калі тысячным накладам, і тое бяз попыту. Чаму ня можа працаваць і эканоміка і мова разам – для мяне загадка. А ў выніку паўсюль, дзе эканоміка кранаецца гуманітарнае сфэры, адбываецца правал.
Беларускамоўныя застаюцца раздражняльнікамі грамадзкае атмасфэры. Магчыма, мы проста хочам зашмат? Магчыма, трыццаць гадоў – зусім невялікі тэрмін для тых працэсаў, якія мы задумалі. І трэба радавацца таму, што колькасьць беларускамоўных павялічылася шматкроць з тых нядаўніх часоў, калі ніхто ня мог нават уявіць сабе, як хутка абрынецца Савецкі Саюз.
Алена: “Гэта пасьля Сыс сказаў аднойчы, што Саюз ня вечны. І для мяне такое было адкрыцьцё! Але тады разуменьня ніякага яшчэ не было. Было толькі разуменьне, што зь беларусамі нешта ня тое. Паколькі народ так сябе паводзіць. І трэба сябе паводзіць па-іншаму. А значыць, той, хто размаўляе па-беларуску, гэта свой да канца.
Але гэта было тады. Пасьля аказалася, што ня ўсё так проста.
Той час прыпаў на маладосьць, і было так класна! Бо ў любы іншы час гэта так бы не прагучала. А так, канечне, ўсё гэта на ўздыме, на рамантызме. Магчыма? Няўжо гэта магчыма? А можа быць магчыма? І тут такое ўсё разгортваецца і адкрываецца...”
Дубавец: Ідэалы нашае маладосьці тым добрыя, што ніколі ня здраджваюць нам. У маладосьці з кожным здараецца свой цуд і свае адкрыцьці. З Аленай Каравай гэта адбылося ў тым самым “парнаце” – школе для адораных дзяцей.
УДАРНЫ МОМАНТ
Алена: “Я сама з гарадзкога пасёлка Гарадзея, Менская вобласьць, Нясьвіжскі раён. Мамачка выпадкова прачытала ў газэце абвестку, што ёсьць такая школа для “адуронных” дзяцей, як наша Нэла Абрамаўна казала. Ну, і паехалі, здала экзамэны і паступіла да вялікай радасьці сваёй, таму што перастала хадзіць на скрыпку і мучыцца. І мне ня трэба было здаваць гербарый, якога я не сабрала за лета. Карацей, класна жыцьцё павярнулася. Зьняліся ўсе пытаньні – кім быць, куды ісьці”.
Дубавец: А заадно вырашылася і пытаньне – хто я? Гэта ж праўда, што адказ на яго ў кожнага з нас нехта калісьці “закінуў”.
Алена: “У мяне канкрэтна – Сакалоў-Кубай за дзьве гадзіны гісторыі мастацтва. Гэта быў такі ўдарны момант. Дзьве гадзіны запар, на дошцы было напісана пару датаў, кшталту 1410. Зададзены былі пытаньні, што гэта? Ніхто нічога ня ведаў. Пасьля было сказана, што калі чалавеку тысячу разоў сказаць, што ён сьвіньня, то ён зарохкае. Ну, і празь дзьве гадзіны, калі я адтуль выйшла, мне ўсё было ясна”.
Дубавец: Цікава, а як гэта звычайна адбываецца ў якіх-небудзь фінаў ці гішпанцаў, ці тых жа расейцаў. Літовец пра дату Грунвальдзкае бітвы даведваецца яшчэ да школы, а пра тое, што ён літовец – яшчэ да таго, мабыць, як пачынае хадзіць. Ёсьць нейкая негалосная мэтодыка першапачатковага ўсьведамленьня. Але ў беларусаў такой мэтодыкі няма. Прынамсі, шмат хто ў нас сутыкаецца з гэтым, толькі калі атрымлівае пашпарт. Тое, што нацыянальнасьць чалавека для яго ацэнкі неістотная -- добра, але ж і быць нікім – не ацэнка.
Алена Каравай патрапіла ў фэнамэнальную сытуацыю. Справа ня ў ёй самой, бо там цэлая кляса выйшла з таго ўроку ўсьвядомленай і прасьветленай. І ня толькі ў настаўніку справа, бо гэтая кляса ў яго была ўнікальная. Можа быць, справа ў словах “ударны момант”. У нас і цяпер нямала асьветных кніжак і тэлеперадач. Але чамусьці ўсім усё ясна не становіцца. Цуду не здараецца. Магчыма, таму, што ўсё кажацца ня ўдарна, не ад сэрца, ня цалкам шчыра, ня з прагі зьдзівіць або ўразіць, а роўна наадварот: каб не зьдзівіць, а таму не зусім шчыра і ўжо дакладна не ад сэрца. Выглядае, што ў Сакалова-Кубая ў той дзень зрабіць цуд атрымалася. Можа і грубавата выйшла, але рохкаць не захацеў ніхто.
Алена: “Наш клас сядзеў на гісторыі мастацтва, дзьве спараныя гадзіны было. І ён такую маштабную правёў апрацоўку. Такая ўжо шквалавая была. І мне стала ясна абсалютна, хаця раней я пра гэта не задумвалася зусім. Мяне ўсё абсалютна задавальняла, была такая савецкая дзевачка. Бацькі настаўнікі, усё так здорава, Савецкі Саюз, радная Беларусь”.
Дубавец: Яшчэ адна важная рыса таго ўнікальнага ўроку Сакалова-Кубая – гэта прэцэдэнт пераемнасьці. Слушна заўважана, што іншыя народы, якія жывуць вакол Беларусі, не адраджаюцца, а проста разьвіваюцца ад пакаленьня да пакаленьня. І толькі ў беларусаў увесь час адраджэньне, што, між іншым, якраз і азначае абрыў сувязі пакаленьняў.
Алена: “У мяне яшчэ быў цікавы выпадак на першым курсе графікі. Неяк адбыўся сход такі, усе графікі неяк пазьбіраліся ў нашай майстэрні. Ня помню, хто там быў ініцыятарам, але многа было людзей. І думка была такая: давайце па-беларуску гаварыць. Ну добра, будзем. А пасьля, дні праз два-тры Косьця Вашчанка кажа: “Вы что думаете, что вы первые собрались і решили по-белорусски говорить? Нет, вы не первые, не будет у вас ничего, не выйдет”. І я дзіка была ўражаная тым, што людзей гэта хвалявала пастаянна. Яны сыходзяць, а іх гэта хвалюе, быццам яны на нешта наступілі. І так, у прынцыпе, уся краіна. На сябе кожны прыціснуў... Гэта страшная рэч”.
МОВА ЯК АГОЛЕНЫ ДРОТ
Дубавец: Пра тое, што кожнае асабістае судакрананьне з роднай мовай для беларуса – як дакрананьне да аголенага электрычнага дроту, Алена Каравай даведалася яшчэ ў дзяцінстве.
Алена: “У мяне ў другой клясе быў жудасны выпадак. Я для мамачкі захацела зрабіць інсцэніроўку. У мяне была любімая кніжка “Беларускія народныя казкі”. Ну, і я ёй усё гэта чытаю, за герояў размаўляю. І мамачка кажа: “Неужели ты так плохо читаешь?” А я, разумееш, беларускую казку перакладала на рускі язык -- “как надо”. І я кажу: “Не, мамачка, тут по-белорусски, а я, чтоб уже хорошо было, так я по-русски”. І яна, канечне, была страшна ўражаная.
Дарэчы, мамачка вучылася ў адной гімназіі з дачкой Галадзеда і выкладала ў іх Ядвіга Бяганская, і мы пра ўсё пра гэта зь ёй ужо пасьля, у перабудовачныя часы, шмат гаварылі. І яна, канечне, абсалютны была аднадумца. Яна лічыла ўсё гэта страшэнным гвалтам.
А на той момант, у дзяцінстве, ніякіх такіх размоваў не было. Хоць яна ў сабе ўсё гэта несла. 1937 і 1939, калі забіралі іх любімых настаўнікаў. Пра гэта, калі мне было 7, 8 і 13 гадоў, ніхто, канечне, не расказваў. Калі гэта ўсё было адкрыта на самой справе, я даведалася, што мамачка гэта бачыла на свае ўласныя вочы”.
Дубавец: Алена не бярэцца адказваць на пытаньне пра тое, якую ролю Майстроўня адыграла ў яе жыцьці. На яе думку, пытаньне трэба ставіць па-іншаму.
Алена: “Разумееш, Майстроўня не для таго была, каб граць, ёлкі-палкі, ролю ў маім асабістым жыцьці. Яна была зусім для іншага. Для таго, каб пасьля было зроблена тое, што было зроблена. Гэта быў пачатак усяго. Разумееш, вот як Геначка кажа, што было раней? Нехта размаўляе па-беларуску, значыць, я яго ведаю. А зараз усё гэта так шырока, далёка, і ты ўжо ўсіх зусім ня ведаеш. Могуць стварацца беларускамоўныя чэргі дзе-небудзь у аптэцы ці на той жа Камароўцы.
Гэта быў пачатак справы. Можа быць, ня самы пачатак. Былі ж там людзі да нас. А тут каваліся кадры для наступнай працы.
Гэта павінна было здарыцца тады. Таму што павінны былі сысьціся маладыя людзі, якія пасьля сталіся лідэрамі. Сокалаў пакрыўдзіцца, калі сказаць, што ён наш Высоцкі. Але бярэш Сокалава любы вершык, абалдзенны ўзровень у хлопца, што хочаш кажы. Гэтыя людзі стварылі вялікія каштоўнасьці для Беларусі. Тыя, што скакалі з гэтым “Царом”, выпендрываліся... Карацей, гэта была натуральная кузьніца кадраў.
Проста быў такі момант, думка нейкая ў паветры існавала, што так жыць нельга, чаму мы такія вырадкі? І вось яна зматэрыялізавалася ў выглядзе Майстроўні, пасьля пайшоў працэс. Людзі, якія гэта адчувалі і хацелі праўды, ці адчуць, у чым праўда, яны сабраліся разам. Хто шукаў, той знайшоў. Была ідэя, пасьля яны яе несьлі далей”.
МАЙСТРОЎНЯ І КГБ
Дубавец: Яшчэ адна думка пра Майстроўню, безь якой мы ня зможам абысьціся. Дакладней, гэта было дапушчэньне і пагалоска пра тое, што Майстроўню створала КГБ.
Алена: “Зараз я табе буду казаць вельмі непрыемныя рэчы. Значыць, існавала такая думка, што ініцыятарам гэтага ўсяго зьяўляецца глыбока закансьпіраваны агент КГБ, і гэта ня хто іншы як Вінцук. Прычым, думка была досыць устойлівая. І гэта адзіны момант для мяне быў трошкі непрыемны. Але гэта абсалютна ня значыла, што гэта нельга рабіць і ня трэба рабіць, калі там такія будуць інсынуацыі”.
Дубавец: Тое, што многія майстроўцы запрашаліся на гутаркі да гэбістаў, рэч вядомая. Можа быць, запрашалася нават большасьць. Не магу пра гэта казаць, таму што мяне асабіста гэтае “шчасьце” абмінула. Але калі многія хадзілі на гутаркі і пасьля распавядалі або не распавядалі пра гэта, калі нехта зьвязваў сябе нейкімі абавязкамі з КГБ, што таксама было, дык зразумела, што не магла не нарадзіцца (або быць падкінутай) і думка пра інсьпірацыю Майстроўні з боку спэцслужбы.
Дзеля чаго магла быць патрэбная такая інсьпірацыя? Каб лякалізаваць патрыятычныя настроі, якія тады панавалі пераважна ў мастакоўскім асяродзьдзі, і адсочваць усё гэта, трымаць пад кантролем? Але зь першых жа дзён існаваньня Майстроўні яна стала ня толькі прыцягваць да сябе новых людзей, але й выйшла на вуліцу у зусім якраз некантраляванае асяродзьдзе. Свае суполкі пачалі ўзьнікаць у самых розных немастацкіх ВНУ. Урэшце, рух ахапіў сотні людзей. Можа быць, гэбісты на гэта і разьлічвалі? Ці -- былі настолькі неразумныя, каб працаваць на адваротны сваім задачам вынік?
Ёсьць яшчэ адзін крытэр ацэнкі гэтага дапушчэньня. Я ведаю прыклад арганізацыі, назавем яе Х, якая сапраўды была ініцыяваная КГБ, але адбылося гэта напрыканцы існаваньня Майстроўні. Арганізацыя Х сапраўды мела на мэце адцягнуць сілы ад патрыятычнага руху і ледзьве не заняць у ім вядучую ролю. Але пры гэтым – вось самае галоўнае – дзейнічаць так, каб у беларушчыне не было дзіва. Інакш кажучы, зьвесьці ўсё на самадзейны, аматарскі ўзровень, пазбавіць пасіянарнасьці, таго агню, які мог перакідвацца на душы масаў насельніцтва. Такая сабе падвальная беларушчына ў духу ленінскіх чырвоных куткоў. Эфэкту ад такой інсьпірацыі не атрымалася, бо маладзёвы рух пайшоў сваім шляхам.
Калі параўнаць інсьпірацыю Х з Майстроўняй, галоўнае адрозьненьне мы ўбачым у гэтым. У Майстроўні было дзіва і зададзенасьць на абсалютныя велічыні, на эталённы ўзровень ва ўсім, чым мы займаліся. І зыходзіла гэтая зададзенасьць найперш ад Вінцука Вячоркі.
Урэшце прафэсіяналізм для ўсіх, хто выйшаў з Майстроўні, стаў галоўным патрабаваньнем да сябе і сваіх заняткаў. Мы ўсе марылі пра неверагодныя зьдзяйсьненьні, а не пра тое, каб сядзець у падвале ў сваім “чырвоным кутку”. Хоць і зразумела было, што перашкодаў нам не абмінуць.
Алена: “Перашкоды будуць – гэта мне было абсалютна ясна. Проста баяцца іх ня трэба. Я сябе цалкам спакойна адчувала. Страху за сваю шкуру не было. Вось былі Дзяды з Пазьняком на полі, калі сьнег ішоў. А пасьля Пазьняк такі стаяў, народ пасядаў. А пасьля нас адтуль шмыганулі. І вось я ня бегла, а проста ішла. І я аказалася ў атачэньні, а вакол мяне адныя міліцыянэры. Нармальна, нічога. Хаця, з другога боку, у нас таварыш, які працаваў у карных атрадах, ён сам удзельнічаў у гэтым разгоне, са страшным рогатам апісваў, як ён маніфэстантцы дубінкай трэснуў па джынсах. А ў яе джынсы лопнулі, “ха-ха-ха”.
Дубавец: Першае шэсьце на Курапаты ў 1988 годзе было масавым выхадам усіх культурніцкіх сілаў у палітыку. Пасьля была эўфарыя незалежнасьці. Пасьля яшчэ 20 гадоў творчасьці...
Алена: “Жыву я зараз пошукамі сэнсу жыцьця. Так, сур’ёзна. Быць самім сабой -- сэнс. А вось што б гэта значыла канкрэтна для мяне, я зараз ужо нешта два гады думаю”.
УСЕ ПЕРАДАЧЫ СЭРЫІ “ГІСТОРЫЯ АДНАГО ЦУДУ”
Сувязь з аўтарам праз dubaviecs@gmail.com.
