Гісторыя аднаго цуду: Сяржук Цімохаў

Вядома, яшчэ гаварыла па-беларуску вёска, але на сталіцу тое не ўплывала, бо вёска рабіла гэта натуральна, несьвядома і была ў моўным сэнсе асуджаная. А ў Менску гаварэньне па-беларуску міжволі вынікала з жаданьня справядлівасьці і выглядала як пратэст супраць афіцыйнай палітыкі, скіраванай на заняпад беларушчыны. Атрымалася, што найбольш трывалае і гатовае для такога пратэсту прафэсійнае асяродзьдзе – гэта мастакі.

МАСТАКІ-ФІЛЁЛЯГІ

Чаму не літаратары ці мовазнаўцы, тыя, для каго мова – прафэсія, а жывапісцы, графікі, скульптары, часьцяком ня самыя гаваркія ды красамоўныя людзі? У мяне няма дакладнага адказу. Адно можна сказаць, што гэта беларуская заканамернасьць. Бо менавіта з гэтага мастакоўскага дбаньня пра мову і ўзьнікла трыццаць гадоў таму Беларуская Майстроўня – такая, якой яна была. Толькі гэта было ўжо новае пакаленьне мастакоў, яшчэ студэнтаў, якія прыйшлі не куды-небудзь, а на філялёгію БДУ. Захоўваецца гэтая заканамернасьць і сёньня ў Беларускім саюзе мастакоў, дзе майстровец Сяржук Цімохаў працуе намесьнікам старшыні.

Цімохаў: “Майстроўня ўзгадваецца. Па-першае, таму што гэта такія гады – юнацтва, студэнцкія гады, калі ўсе пэрспэктывы наперадзе. Чаму шчасьлівыя маладыя гады? У чалавека зьяўляецца фантазія пэрспэктывы. Ты ня ведаеш, што адбудзецца потым, але жыцьцё сьветлае наперадзе. Будучыня, яна вялікая, далёкая, прастора. Па-другое, тое, што рабілася ў Майстроўні – гэта надзвычай цікавая зьява. Гэта нейкая своеасаблівая гульня, можа быць, месцамі і адпачынак. А справа пры тым была зроблена вялікая. Быў закладзены падмурак нейкіх нацыянальных традыцыяў, найперш культурных.

Мяне найперш цікавіла праблема мовы. Я ведаў, што калі 10-20 чалавек створаць сьпеўны гурток, прасьпяваюць песьні ці пракалядуюць, пэўна што вялікіх зьмен не адбудзецца. Я разумеў гэта. Але для мяне было істотна... Я для сябе такое правіла вынайшаў, што калі нашай нацыянальнай мове наканавана загінуць, я пастараюся, каб гэта было не па маёй віне. Я буду размаўляць па-беларуску. Я буду рабіць усё магчымае ад мяне, каб маё сумленьне было чыстае. І вось такое правіла ў мяне было. Каб ня біла мяне потым, не гняло, што я нешта мог зрабіць, але не зрабіў. На той час мы рабілі ўсё, што маглі рабіць у Майстроўні”.


Дубавец: Сяржук Цімохаў у Менск прыехаў зь вёскі Кротаў (гэта Калінкавіцкі раён Гомельскай вобласьці) і паступіў у мастацкую вучэльню.

Цімохаў: “У вёсцы я скончыў беларускую васьмігадовую школу. Там толькі восем клясаў было. У мяне далей быў выбар: ці ісьці ў суседнюю вёску вучыцца, дзявяты, дзясяты клас. Ці ехаць у белы сьвет, паступаць і рупіцца пра сваю будучыню.

І калі я прыехаў у Менск, мне давялося практычна асвойваць рускую мову. Каб ня быць белай варонай. У мяне быў страшэнны акцэнт, зразумела. Я ўрэшце гэты акцэнт адшліфаваў і потым, калі казаў, што я вучыўся ў беларускай школе, зьдзіўляліся, таму што акцэнт быў сярэднестатыстычны гарадзкі. Але ўнутры ў мяне сядзела, што – не, гэта не маё. Мне прасьцей і думаць, і мэлядычнасьць мовы, і пабудова сказа, і пісьмова... Граматыка расейская – гэта было проста катастрофа.

У мяне было яшчэ чыста інстынктыўнае разуменьне, што беларуская мова – гэта наша. Хоць я не ўсьведамляў, наколькі гэта істотна для дзяржавы, для краіны, для грамадзтва, для культуры. І потым, калі ў вучэльні ўжо сутыкнуўся зь сябрамі, з Генадзем Мацурам, з Драздовым, мы пачалі задумвацца пра гісторыю, пра спадчыну. У нас выкладаў Маркавец. Мы даведаліся, што ёсьць такі кірунак, людзі, якія ладзяць выставы... Ну а на першых курсах акадэміі, тады – мастацкі інстытут, мы ўжо састыкаваліся з унівэрсытэтам, і тады стварылася Майстроўня. Адбылося аб’яднаньне намаганьняў мастакоўскіх, журналісты, лінгвісты, усе разам. Тады пачаліся сьпеўкі пад кіраўніцтвам Ларысы Сімаковіч”.

ІВАН ЛУЦКЕВІЧ І “ЦАР МАКСІМІЛЯН”

Дубавец: Мастакі-студэнты, якія ўваходзілі ў Майстроўню, ужо тады апыналіся на самым версе мастацкага жыцьця краіны. Дзякуючы старэйшым мастакам, якія ладзілі выставы гістарычнай тэматыкі і запрашалі да ўдзелу маладзейшых. Напэўна ж таленты былі розныя, але ў тыя часы ўсе нашы майстроўскія мастакі ўспрымаліся як абсалютна адораныя прафэсіяналы. Здавалася, што няма такіх задач, якія б яны ня выканалі.

Сяржук Цімохаў быў у гэтым сэнсе вельмі заўважны. Ён ня толькі сьпяваў ды танчыў, ня толькі выконваў ролю казы на Каляды, але паказваў свае жывапісныя творы адпаведнай тэматыкі. Мне запомніўся партрэт Івана Луцкевіча, напісаны да стагодзьдзя героя. Здымак таго партрэта я паказаў Зосьцы Верас, якая ведала Луцкевіча асабіста. Звыш меры ўважлівая да дэталяў пісьменьніца сказала, што Луцкевіч не падобны. Зрэшты тое самае яна сказала і пра рэканструкцыю партрэта Багдановіча, што ў тыя ж часы выйшла на паштоўцы да юбілею паэта. Інакш, напэўна, не магло і быць, бо ўзнаўленьні рабіліся на падставе рэдкіх і няякасных здымкаў. Нашмат важней мне падавалася тое, якім духам былі напоўненыя рэканструкцыі, зь якім настроем яны выконваліся.

А яшчэ Сяржук Цімохаў рабіў дэкарацыі да майстроўскай пастаноўкі “Цара Максіміляна”.

Цімохаў: “Я памятаю, “Цара Максіміляна” ставілі. Я займаўся аздабленьнем сцэны. Дэкарацыі выконваў. Я ж манумэнталіст, гэта мой накірунак быў”.

НОВАЕ МАЙСТРОЎСКАЕ ВЯСЕЛЬЛЕ

Дубавец: Між іншым, з Майстроўняй зьвязаная і гісторыя жанімства Сержука.

Цімохаў: “А сапраўды, так сталася, што мы з маёй жонкай Рытай, Рыбачок яна была тады, яна вучылася ў Львоўскім паліграфічным інстытуце. Але пазнаёміліся мы праз Майстроўню. Ладзіліся купальскія сьвяты тут у Менску і яна прыехала на практыку ў выдавецтва “Мастацкая літаратура”. І мы пазнаёміліся, бо яе аднаклясьнікі былі па парнату. Яны вучыліся разам – Лойка, Радзівонаў, Кныш, Медзьвядзёў...

Мы так сустрэліся неяк. Якраз былі скокі ў парку Купалы каля помніка. Потым пазнаёміліся бліжэй і ўрэшце дайшло да вясельля. На апошнім курсе, калі я ўжо сканчаў інстытут. Вясельле было на маёй радзіме ў вёсцы. Сябры прыехалі. Так атрымалася, што ўсе таксоўкі з Калінкавіч ішлі ў адным накірунку – вёска Кротаў. Там ужо ўсе на вакзале ведалі. І сапраўды прыехаў цэлы шэраг з Майстроўні, мастакоў. Былі там і скокі зь медзьвядзём, прыйшла ўся вёска дзівіцца на гэты цуд. Маладыя людзі сьпявалі народныя песьні, танчылі, вадзілі карагод. Той, хто прыехаў з Майстроўні, выконвалі свае абрады, але вясельле ішло па звычайнаму, вясковаму сцэнару. І адно другое дапаўняла. Гэта быў травень месяц”.

Дубавец: Скончылася вучоба, скончылася Майстроўня, пачаліся выпрабаваньні. Спачатку Цімохавы пераехалі ў Гомель, а потым на доўгія гады пасяліліся ў Полацку. З самых вяршыняў мастацкага жыцьця краіны Сяржук патрапіў на зямлю, дзе цуды юнацтва ўжо не адбываліся самі сабою, а новыя цуды – ці будуць яны здарацца? -- залежалі толькі ад цябе. У Полацку давялося шмат разважаць пра гэта, пра сваё месца ў культуры, пра розьніцу паміж сталіцай і правінцыяй. Няўжо й сапраўды калі цябе як творцы няма ў Менску, дык няма і наогул?

СТАЛІЦА/ПРАВІНЦЫЯ

Цімохаў: “Хоць існуе думка, што ў творчасьці няма правінцыі, і гэта сапраўды так, але гледзячы на якой стадыі творчасьці і жыцьця. Калі чалавек, не заявіўшы пра сябе, жыве ў правінцыі, пачуцьцё правінцыі можа прысутнічаць і вырвацца з гэтай катэгорыі правінцыі значна складаней як для сябе, так і для другіх ты так выглядаеш. Чаму? Таму што ў правінцыі іншыя праблемы і задачы, пэўнае кола людзей, зь якімі ты кантактуеш. І нават калі ты вырашаеш зрабіць выставу і паказаць нейкія творы, людзі, якія прыйдуць на гэтую выставу, могуць цябе проста не зразумець. І гэтая выстава можа па-іншаму ўспрымацца нават у Менску, Бэрліне ці Варшаве ці Маскве. Гэта адзін пэрыяд. Але калі ты становішся вядомым, знаным, калі выпрацоўваеш свой стыль, сваё крэда творчае і жыцьцёвае, тады ты можаш ехаць у любую вёску. І там працаваць. І ты ўжо не выпадаеш з кантэксту. Таму што ты запатрабаваны, ты працуеш. Галоўнае, каб ты працаваў. Ты даеш творы на выставы.

Тут – самакантроль. Калі ты перастаеш кантактаваць з галерэямі, выставамі, ты таксама выпадаеш з кантэксту мастацкага жыцьця. Пра цябе пачынаюць забываць. Мастак кожны дзень мусіць думаць: я павінен быць самаарганізаваны. Той, хто ня можа, мусіць браць да сябе на працу мэнэджэра, што, зразумела, нерэальна ў нашых абставінах. Вось і ўся розьніца адносна правінцыі. На сёньняшні момант з існаваньнем інтэрнэту межы сьціраюцца. І калі ты ўжо заявіў пра сябе як творца – паэт, пісьменьнік, мастак, ты можаш жыць у вёсцы, але справу мусіш рабіць на высокім узроўні і вытрымліваць канкурэнцыю зь іншымі мастакамі”.



Дубавец: Інакш кажучы, трэба быць вядомым у культуры і падтрымліваць гэтую сваю вядомасьць. Сяржук Цімохаў вядомым стаў яшчэ ў майстроўскія часы. А вось станаўленьне творцы супала з патрэбаю падтрымліваць сваю вядомасьць.

Цімохаў: “Полацак для мяне стварыў такі асяродак, дзе я адчуў, што я хачу рабіць у творчасьці. Гэта наша тэматыка дахрысьціянская, паганская, якая мяне вабіць да сёньняшняга дня. Ня ў лоб, у лоб я ня йду. Я проста захапляюся той філязофіяй.

А чаму пераехаў? Жыцьцё прымусіла. Па-першае, падрасьлі дзеці, дачка вырасла і ёй трэба было паступаць сюды ў Менск. (Дачку завуць Вальжына, а сына завуць Глеб.) Па-другое, жонцы паўстала неабходнасьць адносна выдавецкай справы, таму што езьдзіць амаль штотыдзень у Менск, тут стасункі падтрымліваць, нейкія кніжкі рабіць было цяжка.

Для мяне прыехаць у Менск – ня тое, што нешта пакінуць. Я практычна вярнуўся на своеасаблівую радзіму. Таму што дзевяць студэнцкіх гадоў пражыўшы ў Менску – яны адбітак наклалі вялікі. Сябры, знаёмыя, настаўнікі, мастакі – гэта ўсё тут. І потым я маю цудоўныя адносіны з маімі сябрамі ў Полацку”.

НАТУРАЛЬНАЯ БЕЛАРУШЧЫНА

Дубавец: Беларушчына не была для Сержука Цімохава ані адкрыцьцём, ані азарэньнем, як тое выглядала для многіх майстроўцаў дзяцей горада. Тое, што было натуральна ў вёсцы і было натуральна для яго асобы ён у горадзе папросту захаваў і сьцьвердзіў. На жаль, гэта зусім нетыповая гісторыя. Усе менчукі – гэта ўчорашнія ці пазаўчорашнія вяскоўцы, якія пасьпяшаліся як найхутчэй пазбавіцца таго, што ім было натуральна ў вёсцы. Адкуль Цімохаў такі незвычайны ўзяўся, невядома. Не тлумачыць сытуацыю і ягоны расповед пра сваіх бацькоў.

Цімохаў: “Бацькі – беларусы, сяляне, маці зусім непісьменная, бацька шафёр быў. Простыя сялянскія людзі. Мяне заўсёды што зьдзіўляе. Бываюць людзі непісьменныя, неадукаваныя, але далікатнасьць, такт, разуменьне пачуцьця паводзін зь іншымі людзьмі на такім высокім узроўні, чаго часта не хапае людзям начытаным. Пра літаратуру, мастацтва могуць распавядаць, а элемэнтарных рэчаў яны не выконваюць. Вось што парадаксальна. Для мяне гэта заўсёды загадка”.

Дубавец: Калі вернасьць роднай мове – гэта ніякая не таямніца, а проста норма, дык тады абсалютная большасьць беларусаў – людзі ненармальныя? Ці больш дакладна – яны, як людзі законапаслухмяныя, падпарадкоўваюцца агульнай ненармальнай тэндэнцыі.


Цімохаў: “Што яшчэ да мовы датычыць. Я лічу, што канечне нельга напінаць і гнаць штучна людзей, што давай, ты мусіш размаўляць па-беларуску. Але ёсьць другі момант. Ёсьць законы. Законы, якімі можна далікатна, паціху, спакваля павярнуць хаду падзей. І ў маім жыцьці я ўжо не аднойчы пераконваюся, што беларусы – гэта сапраўды настолькі законапаслухмяная нацыя. Я ня ведаю адкуль, у крыві сядзіць, што раз ёсьць закон, значыць яго трэба выконваць. І менавіта законам мы можам вярнуць нашу гісторыю, вярнуць нашу мову, наш дух, вярнуць Беларусь на свае харошыя колы.

У гэтым сэнсе мы напэўна маем свае плюсы, бо паглядзіце, нават калі былі мітынгі, Дзяды і іншыя, і было аб’яўлена, што – шаноўныя, будзем ісьці па тратуарах, то ніхто не выходзіў на праезную частку і расьцягвалася калёна на некалькі кілямэтраў. Народу шмат і тым ня менш усе выконвалі патрабаваньне. І спыняліся на чырвонае сьвятло сьветлафора. Гэта вялікая вялікая заслуга нацыі, калі мы можам такім чынам выконваць дамоўленасьці. Тым больш, такі чалавек будзе выконваць і закон. Закон – гэта першае”.

Дубавец: Словам, не стае толькі адпаведнага закону. І калі б паводле закону беларуская мова была адзінай дзяржаўнай, а гэта значыць, што ў прынцыпе не фармальна дзяржаўнай, яна б хутка заняла належнае месца ў грамадзтве. Тое, што трыццаць гадоў таму выглядала амаль неверагодным, сёньня выглядае рэальным. Напэўна ў зьмене гэтых адносінаў немалую ролю адыгралі і Майстроўня, і майстроўцы і канкрэтна Сяржук Цімохаў. Чым жа была Беларуская Майстроўня?


Цімохаў: “Я думаю, што гэта была такая сытуацыя для маладых людзей таго часу, якім было цяжка пазіраць на тое, што адбывалася з нашай культурай. Я памятаю, Мірскі замак быў у заняпадзе і там здарыўся пажар. Мы студэнтамі зрабілі тады насьценную газэту і павесілі яе ў Акадэміі мастацтва. Фотаздымкі пажара... Было актуальна нават завастрыць праблему. Хаця б у вузкім асяродку. А калі гэтая насьценная газэта вісела ў інстытуце і людзі глядзелі і для іх таксама было скрушна, што такое атрымліваецца. Бо на той час ішла такая тэндэнцыя, што помнікі разбураліся і – хай сабе разбураюцца. Гэта зараз мы абураемся, што нешта ня так робіцца ў Нясьвіжскім замку, у Мірскім, але гэта ўжо дэталі. Але ў прынцыпе ёсьць тэндэнцыя на тое, каб аднавіць гэта ўсё. Не хапае сродкаў, але дзяржава, ва ўсякім разе, імкнецца да гэтага.

Тады Ігар Чарняўскі быў з намі ў знаёмстве і з нагоды гэтага здарэньня ў Мірскім замку мы гэтую газэту рабілі. Гэта адносна таго, што я лічу, стварэньне Майстроўні – гэта ўнутраная была неабходнасьць моладзі нейкім чынам кансалідавацца, каб агульнымі намаганьнямі паспрабаваць акцэнтаваць увагу на тых праблемах, якія існавалі на той час. Гэта гістарычная спадчына, архітэктурная спадчына і мова. Так склалася, што такія людзі знайшліся і на факультэце журналістыкі БДУ, і на лінгвістычным, і ў нашай акадэміі, і ў музычнай акадэміі... Гэта была проста ўнутраная неабходнасьць.


Майстроўня мела працяг. Людзі пачалі займацца і жыць у сваёй прафэсіі, але ўсё адно карані разыходзіліся, яны паглыбляліся. А потым парасткі пачалі пускацца. А потым мяне яшчэ ведаеш, што радавала. Потым, праз гадоў якіх пяць ці дзесяць сустракаў людзей, якія размаўлялі па-беларуску, а я іх ня ведаў... Таму што раней практычна ўсіх людзей, якія карысталіся мовай, я ведаў. Калі ня ў твар, дык па прозьвішчах. То потым зьявіўся цэлы шэраг людзей, якіх я ня ведаў, ня чуў ніколі. І гэта так цешыла душу! Уплыў пайшоў. Працэс пайшоў. І школа нацыянальная беларуская, яна ж да дзясятае клясы дайшла. Гэта потым зноў заняпад пачаўся...”

УСЕ ПЕРАДАЧЫ СЭРЫІ “ГІСТОРЫЯ АДНАГО ЦУДУ”

Сувязь з аўтарам праз dubaviecs@gmail.com.