ЛІТНАВІНЫ
ДАНУТА БІЧЭЛЬ: «У ЖЫЦЬЦІ НІКОЛІ НЕ МІНАЕ ТОЛЬКІ ЛЮБОЎ»
Міхась Скобла: «Спадарыня Данута, ня ўсе нашы слухачы ведаюць тапаніміку Горадні. Які з трох гарадзенскіх мастоў праз Нёман называецца мостам Сьвятога Францішка?»
Данута Бічэль: «Мост Сьвятога Францішка — гэта толькі мая назва. Так я называю той мост, які гарадзенцы называюць Старым. А пра маю назву яны нават ня ведаюць. Гэты мост насамрэч вельмі стары, праўда, ён быў перабудаваны ў 2008 годзе. Гэта асноўны мост Горадні, які зьвязвае галоўныя артэрыі гораду, яго левы і правы берагі. Каля гэтага моста знаходзяцца тыя касьцёлы, пра якія я гавару ў кнізе. Мост на гэтым месцы, паўтаруся, існаваў здаўна, ці не з часоў Вітаўта. Натуральна, спачатку ён быў драўляны. А касьцёлы па берагах Нёмна — своеасаблівыя кропкі-арыенціры для нябёсаў, для войска і для людзей. Гэта Бэрнардынскі касьцёл з правага боку, на горцы, а Францішканскі — зь левага боку, таксама на горцы».
Скобла: «А вам хацелася б, каб ваша назва моста стала афіцыйнай?»
Бічэль: «Вядома, мне было б прыемна. Але я ня маю аніякай надзеі, што так будзе. Мне дастаткова таго, што я прыдумала, знайшла гэтую назву, якая для мяне самой вельмі важная».
Скобла: «Героі вашай кнігі — рэальныя асобы, нашы нядаўнія сучасьнікі: Зоська Верас, Кастусь Тарасаў, Чэслаў Неман, Юрка Кісялеўскі… І вы ня толькі іх прыгадваеце, але і называеце іх бацькоў і дзядоў, кожнаму ледзь не радавод складаеце. Наколькі істотны для вас вось гэты генэалягічны акцэнт у вашай кнізе?»
Бічэль: «Так, ён істотны, таму што і кніга ўся пра сямейнасьць. Сям’я — гэта аснова чалавецтва. Таму што толькі любоў у жыцьці ніколі не мінае і мацуецца паміж двума — паміж жанчынай і мужчынам, якія яднаюцца і ствараюць сям’ю, у іх родзяцца дзеці, і яны выхоўваюць чалавецтва, дзяцей, унукаў — і так у бясконцасьці, ад Езуса да таго ж гарадзенскага паэта Юркі Кісялеўскага. Мне трэба было напісаць гэтую стваральную кнігу, таму што мы вельмі доўга жылі ў грамадзтве, дзе разбуралася сям’я, разбураліся родавыя сувязі, узгадоўвалася нянавісьць паміж бацькам і сынам, паміж бабуляй і ўнучкай. Мне хочацца, каб людзі забыліся пра гэта, як пра страшны сон, каб людзі жылі па законах Божых».
Я пісала ўспаміны і думала пра галоўнае — каб сабраць усё прыгожае, што было ў маім жыцьці, і расказаць другім, каб яны вучыліся, каб яны ведалі пра Беларусь.
Бічэль: «Не, я не карысталася запісамі. Я не паглыблялася ў дэталі нашых адносінаў. Проста бываюць у жыцьці чалавека такія падзеі, якія ні ў якім разе не забываюцца, а ўразаюцца ў памяць і жывуць там. А пісьменьніцкая памяць — своеасаблівая. Часам выплыве нешта настолькі выразнае, быццам яно толькі што адбылося. Я пісала ўспаміны і думала пра галоўнае — каб сабраць усё прыгожае, што было ў маім жыцьці, і расказаць другім, каб яны вучыліся, каб яны ведалі пра Беларусь. Маё жыцьцё — гэта Заходняя Беларусь. Усё, што было ўва мне, праз што я прайшла, і памяць маіх бацькоў, — усё сабрана ў гэтай кнізе. Я хацела пра гэта напісаць, і таму канкрэтнасьці там вельмі шмат, усе падзеі, апісаныя там, адбыліся насамрэч».
Скобла: «У вашай кнізе сапраўды шмат канкрэтнай інфармацыі. Думаю, прыхільнікам творчасьці Аляксея Карпюка будзе цікава даведацца, што ягоная славутая аповесьць „Данута“ спачатку называлася „Хрысьціна“. Ці не пад вашым уплывам Карпюк пераназваў свой твор?»
Бічэль: «Я так ня думаю. Проста Карпюк працаваў над сваімі творамі падоўгу і грунтоўна, часам выпрабоўваў тэкст на гучаньне, на голас. Бо імя чалавека вельмі шмат дыктуе ў ягоным жыцьці, стварае цэлую філязофію. Імёны проста так не даюцца, яны даюцца ад Бога. Мне нядаўна напісала Сьвятлана Варонік, выкладчыца Берасьцейскага ўнівэрсытэту: „Мая мама — Броня, яна абараняе мяне“. У мяне цётка звалася Броняй, але я ніколі ня думала, што гэтае імя абараняе… Таксама было і ў Карпюка. Па нейкай прычыне яму Хрысьціна перашкаджала, і ён выбраў Дануту. Бо Данута больш уводзіць і аўтара і чытача ў тую віленска-беларуска-літоўска-польскую атмасфэру».
Скобла: «Уся кніга „Мост Сьвятога Францішка“ прысьвечаная Ларысе Геніюш. Ужо 27 гадоў яе няма на гэтым сьвеце. Наколькі Геніюш прысутная ў вашым сёньняшнім жыцьці?»
Бічэль: «Чым далей, чым мне цяжэй жыць (старасьць, нямогласьць, матэрыяльнае выжываньне), тым больш Ларыса Антонаўна прысутнічае ў маім жыцьці. Я паглыбляюся ў сваё жыцьцё, і мінулае паўстае перада мною. Ларыса Геніюш была настолькі патрэбнай у маім жыцьці, што я сёньня не ўяўляю, як бы я жыла, каб яе не сустрэла. Але я яе сустрэла. І за гэта я ўдзячная ёй, Богу, Беларусі, якая яе выгадавала. Думаю, што я не адна такая, так думаюць тысячы людзей».
АЎТАР І ТВОР
МАКС ШЧУР: «ЗЬЯЖДЖАЮЧЫ, БЯРЭМ З САБОЙ НЯ ЖМЕНЮ, А ПУП СВАЁЙ ЗЯМЛІ…»
Валянціна Аксак: «Памятаю вашы вершы, што зьяўляліся ў пэрыёдыцы напачатку 90-х. Потым імя Макса Шчура зьнікла зь беларускіх літвыданьняў? Калі ласка, коратка распавядзіце пра той адцінак вашага жыцьцёва-творчага шляху».
Макс Шчур: «Я пачынаў у Берасьці, бо я сам зь Берасьця. Там мною апекаваўся Мікола Пракаповіч і Ігар Сідарук, заяжджалі Мінкін, Разанаў — я зь імі тады пазнаёміўся. Я вельмі рана пачаў пісаць, можа быць залішне рана. Спачатку гэта быў такі традыцыяналізм на хвалі канца 80-х — адраджэньне, патрыятычныя вершы. Потым я нешта рэзка кінуўся ў авангард і сюррэалізм і фактычна адбыўся злом у маёй творчасьці, які быў відаць па публікацыях маіх у „Першацьвеце“ і „ЛіМе“ (адна „ЛіМе“, здаецца, была толькі). Мяне самога тады асабліва не цягнула друкавацца, таму што я адчуваў, што ў мяне яшчэ такі стыль нявыпрацаваны. Таму пасьля 94 году я вырашыў вытрымаць паўзу і задумацца над сабой, над сваёй творчасьцю, бо я яшчэ быў вельмі маладым чалавекам. І я рады таму, што тады перастаў друкавацца, як бы сышоў у творчае падпольле, бо мне гэта вельмі дапамагло зразумець сябе».
Аксак: «Кажуць, што пасьля п’есы „Сьмерць тырана“, якую вы напісалі ў 97-м, аўтар стаў аб’ектам паляваньня беларускіх спэцслужбаў і вы вымушаны былі зьехаць з краіны? Ці так гэта?»
Шчур: «Гэта так. Гэта было не адзінай падставай, але, напэўна, самай сур’ёзнай падставай. Няма дзіва, што калі я цікавіўся і палітыкай, і сустракаўся з анархістамі і іншымі такімі рэчамі займаўся, то гэтая п’еса і мая дзейнасьць зацікавілі адпаведныя структуры. Вялікая частка студэнтаў тагачасных, у тым ліку і ў нашым Лінгвістычным унівэрсытэце, так ці іначай трапляла пад увагу айчынных спэцслужбаў. Жыцьцё чалавека тады ўскладнялася, бо ён трапляў пад кантроль і пераставаў быць гаспадаром уласнага жыцьця. І я даволі эгаістычна пастанавіў, што варта вырашыць усе праблемы адным махам. На жаль, я тады ня ведаў, што гэта зусім нічога ня вырашае, што ўсе праблемы чалавек звозіць з сабой і ў новых умовах іх вырашаць нашмат цяжэй. Але нейкім чынам удалося захаваць сябе і я сябе ні ў чым не папракаю».
Аксак: «За раман „Там, дзе нас няма“ Вы атрымалі ў 2004 годзе прэмію імя Янкі Юхнаўца, але сам раман да гэтага часу ня выдадзены асобнай кніжкай. Калі ў беларускіх чытачоў зьявіцца магчымасьць прачытаць яго?»
Шчур: «Я спадзяюся, што досыць хутка зьявіцца, але я думаю, што ня кніжка выйдзе, а будзе раман у электронным выглядзе. Фактычна ўжо цяпер яго можна знайсьці на маім сайце ў інтэрнэце абсалютна задарма. Праблема ў тым, што людзі ня шмат шукаюць такога чытва. Падчас пісаньня і ў першыя гады пасьля я наіўна ўспрымаў свой раман як нешта карыснае для людзей у Беларусі і ён зацікавіць выдаўцоў. На жаль, так не адбылося».
Аксак: «Вы перакладаеце ўсясьветную клясыку з многіх моваў, але найперш вы — гішпаніст. Ці не хацелі б вы перакласьці раман Маркеса „Успаміны пра маіх сумных прастытутак“? Гэта, мне здаецца, прынесла б вам ня толькі славу адмыслоўца, але і добры заробак?»
Шчур: «Калі шчыра, то я не такі ўжо вялікі адмысловец, хоць перакладаю з гішпанскай шмат і цікаўлюся ўсім, што там зьяўляецца новага. Амаль перакладзены ляжыць у мяне раман Маркеса «Восень патрыярха», але не дароблены. І я з задавальненьнем пераклаў бы нешта падобнае, але ў выпадку зацікаўленасьці з боку выдаўцоў. Што ж да гэтага раману, то так, ён скандальны, але надта новага, чаго мы яшчэ пра Маркеса ня ведаем, мы там ня знойдзем, таму для сябе асабіста мне цяпер цікавей перакладаць іншыя рэчы — паэзію і эсэ Борхеса, напрыклад. Але калі нейкі выдавец зацікавіцца «Сумнымі прастытуткамі», то я вядома, пераклаў бы. Гэта невялікая кніжка і я рады быў бы прапанаваць свае паслугі. Ня ўпэўнены, праўда, што на гэтым можна было б зарабіць, бо, наколькі я ведаю, нават перакладная літаратура выдаецца ў Беларусі, дзякуючы грантам. Але я пачынаю апошнім часам сур’ёзна супрацоўнічаць з беларускімі выданьнямі і выдавецтвамі і спадзяюся, што хутка выйдуць мае пераклады Кэрала «Алеся ў дзівоснай краіне» і «Па той бок люстэрка», нешта яшчэ павінна зьявіцца. Стаіць цэлая чарга гэтых перакладаў, але таму што сфэра гэтай дзейнасьці не камэрцыйная ў Беларусі, то чакаць даводзіцца доўга. У мяне шмат перакладзена, можна скласьці рукі і чакаць, калі гэта ўсё выйдзе. Натуральна, я не сяджу, нешта перакладаю і можа чарга дойдзе і да «Сумных прастытутак».
Аксак: «Дарэчы, чым корміцца малады беларускі паэт у старой, перакормленай усім і ўся Эўропе?»
Шчур: «Гэта вы слушна адзначылі — перакормленай сапраўды. Я карміўся самым розным на працягу гэтых дванаццаці гадоў тут. Цяпер удалося зрабіць так, што кормяць менавіта пераклады, гэта тое, што рабіць мне заўсёды было найбольш цікава, у тым ліку і на беларускую мову. Я супрацоўнічаю з тэлеканалам Белсат, чым я вельмі задаволены, бо гэта праца па маім профілі мовазнаўчым. Але я перакладаю і на іншыя мовы, у тым ліку і на чэскую, самыя розныя тэксты, ня толькі мастацкія, і нават нядаўна паступіла прапанова выдаць кніжку перакладаў на чэскую. І я цяпер думаю, дык што адбудзецца раней: ці кніжка маіх перакладаў на беларускую выйдзе ў Беларусі, ці кніжка перакладаў на чэскую ў Чэхіі? Тут лепшая сытуацыя: вялікі рынак, мноства выдавецтваў, няма штурханіны, як у нас, і няма цэнзурных патрабаваньняў. Таму я рады, што маю тут магчымасьць нешта выдаваць».
МАКС ШЧУР. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
*
Калі жыць па начах, на належнай дыстанцыі
ад багемнага места, аазісу штучнасьці,
і ад пушчы, аазісу пушчы, дык станецца,
што вы тыднямі й гуку вакол не пачуеце.
Толькі раніцай, зрэдчас, бы з саду далёкага,
кшталту рэха маленства, птушынага пошчака,
вы пачуеце сьвіст свайго левага лёгкага,
нібы ўмоўны сыгнал ад суседзкага хлопчыка.
*
Зіма, халоднае віно
ратуюць дух ад перагрэву.
Заўжды адкрытае вакно
спатоліць споведзі патрэбу.
Свабодзе — цэлых дваццаць год,
як папярэдняе няволі,
што мой прысьпешыла сыход.
На дзевяць год раней, ня болей,
мая старэйшая сястра
шлюбам пабралася ў замежжы
й гукала ў госьці «з-за бугра».
Я — тут, і ўсё яшчэ — прыежджы,
і ўсё ня ўцямлю аніяк,
як стацца мог старэйшым тройчы
сам-насам зь юнаю сястрой — чым
далей, тым меншы ёй сваяк.
*
Вясна вяртае нам дзяўчат
такімі, як яны былі
ў свой час, пятнаццаць год назад,
нібы тапеліцаў — прыліў.
З каханай зданьню візаві
ейную тоеснасьць пацьвердзь,
імя і дату назаві,
згадай, чаму настала сьмерць.
Абліччы нашых дарагіх -
ну як жывыя, проста жудзь.
Мы пазнаем слухмяна іх,
ды нас яны не пазнаюць.
*
У панэльных дамах мы жылі ў ілюзорным сусьвеце:
ледзь ня цэнтрам галяктыкі мроіўся мікрараён,
асабліва зімой, калі, быццам гірлянда ў суседзяў,
згодна з школьным законам у небе ўзьнікаў Арыён.
Нас выхоўвалі чыстыя геамэтрычныя формы,
не было недахопу ў барока, як надта зямным,
бо маліліся ціха да прыстасаваньняў і зор мы,
і фантастыкай звалася ўсё, што нагадвала сны.
Мы жылі, быццам сьвету наўкола больш не існавала,
і зьбіралі кунсткамэры ў нетрах стандартных кватэр,
дзе альбом ці партрэт мелі статусы арыгінала,
і падзеі вякоў адбываліся тут і цяпер.
Нас бянтэжылі лішнія словы, няшчырыя фарбы,
незалежна ад стылю, празьмерная вера й цынізм,
мудрагельства й наіўнасьць — наш хібны разьлік азначаў бы,
што міжзорны каўчэг немінуча абрынецца ўніз.
Хто зрабіў гэты крок і парушыў яго гермэтычнасьць?
Што з пакінутай станцыяй? З кім каляровы экран
размаўляе на роўных? Ці ўзьнёслую геамэтрычнасьць
захаваў для падлеткаў плятонаўскіх эйдасаў храм?
Сёньня шмат каму з нас не стае кіслароду пад шлемам,
і зьнікае цікавасьць да зор з набліжэньнем да іх,
і надзеі няшмат, што каўчэг пазыўныя дашле нам
па нэўронах, напятых мільярдамі год сьветлавых.
*
Калі птушынай пазалотай
сьвітанак пасыпае слых,
бы намаўляе: «Авалодай
сабой, ня трэба словаў злых,
ня трэба роспачнага страйку,
наладзь настрой на хвалю дня
і зажыві ня дзеля скайпу
ці сайту, не як бальшыня,
а для сябе й далёкіх бліжніх», —
я пагаджаюся, але ж
ня дзеля іх я згодны выжыць:
для Вас, тваю вялікасьць верш.
*
Ня больш чым промільг генаў у люстэрку
Вэрмэера-сусьвету, нарцысізмам
манэраў мы нагадваем субрэтку.
Як дзеці, блытаем вялікае зь вялізным,
жывем бязь веданьня элемэнтарных рэчаў,
такіх як прышласьць, і няздольныя глядзець мы
бяз зайздрасьці ў мінулае. Бясспрэчна,
пазьней разумнасьці, прамоўленыя дзецьмі,
наўрад ці кімсьці будуць успрымацца
сур’ёзна. Збольшага, той выглядае вечным,
хто не чакае ад сучаснасьці нічога
й спрабуе гутарыць з нашчадкамі. Прынамсі,
верыць у іх, як у сябе самога.
*
Зноў птушкі звоняць зьвязкамі ключоў
і падбіраюць адпаведны твайму слыху,
нібы турэмшчыкі ці злодзеі, паціху —
вось ты пачуў, як нехта ўжо знайшоў.
А што, калі ня знойдуць альбо зломяць?
А што, калі ўжо нейкі час таму
гэтак і сталася, а ты прыняў турму
за дом, і за свабоду — невызвольнасьць?
*
Зьяжджаючы, бярэм з сабой ня жменю,
а пуп сваёй зямлі, адзіны компас.
І ўсё-ткі пазыўныя пакаленьня
накрыюць шумнай хваляй часьцяком нас —
мы травім байкі, показкі і былі,
даводзячы, што за дзесяцігодзьдзе
растаньня анічога не згубілі —
то бок згубілі ўсё і больш ня знойдзем.
*
Мае сябры зьяўляюцца тады,
калі мне горш за ўсё, калі дарэчна —
ня раз на год, ня раз на два гады —
раз за стагодзьдзе, за жыцьцё, за вечнасьць.
Выходзяць, быццам рыцары з гары,
з-пад памяці раўнівае аховы,
каб гінуць у сучаснасьці-віры
за здраджаныя мною заваёвы.
І ў іхнай сьлепаты на паваду
на загадзя прайграны бой крывавы
я іх Ілжэдзімітрыем вяду
й шчытом Пэрсэя целы прыкрываю.
*
Рукою сьпіну ледзь крані —
як кайданкі, саскочыць станік.
Пазьбегнем сьмешнае хлусьні,
мусовае між закаханых.
Ня цела вартае граху —
скарб даражэйшы за скарбонку.
Адсутнасьць повязяў крыху
мацнейшая за іх падробку.
