100-годзьдзе Ларысы Геніюш: за кім перамога?

Міхась Скобла: “Спадарства, цэлы жнівень на Радыё Свабода прайшоў пад знакам Ларысы Геніюш. І вось што я заўважыў: наша грамадзтва больш цікавяць акалічнасьці яе біяграфіі – ГУЛАГ, непрыманьне ёю савецкага грамадзянства, адносіны з уладай. За ўсім гэтым стала не відаць Геніюш-паэткі. Як вы лічыце, ці не перашкаджае нам сапраўды гераічная біяграфія Геніюш у спасьціжэньні яе як паэткі?”

Язэп Янушкевіч: “Калі спасьцігаць чалавека як творцу, у дадзеным выпадку Ларысу Геніюш, яе трэба проста ведаць. Калі да стагодзьдзя такой выдатнай асобы выходзіць Збор твораў накладам 400 асобнікаў… Паверце, у Беларусі сотні тысячаў людзей, якія хацелі б пазнаёміцца з яе творчасьцю. Я хачу сказаць, што асэнсаваньне Ларысы Геніюш як паэткі – справа будучыні. Калі тэзісна сказаць пра творчасьць і асобу Ларысы Геніюш, то яна выжыла тады, калі шмат хто ня выжыў. Выжыла і напісала сваю праўду. А біяграфія творцы заўсёды прываблівае чытачоў. Ці гэта Ўладзімер Караткевіч, ці Джэк Лёндан, ці Юзаф Ігнат Крашэўскі. І таму няма нічога дзіўнага ў выпадку з Геніюш. Я як літаратуразнаўца ведаю па сабе, што, апроч спасьціжэньня творчасьці Дуніна-Марцінкевіча, мяне заўсёды цікавілава, дзе ён быў 600 дзён у час паўстаньня 1863 году? Ці дзе быў Францішак Багушэвіч 25 гадоў пасьля таго ж самага паўстаньня Кастуся Каліноўскага?”

Скобла: “Спадар Аляксей, вы шмат гадоў выкладаеце беларускую літаратуру ў Гарадзенскім дзяржаўным унівэрсытэце. У чым для вас значнасьць паэткі Ларысы Геніюш?”

Аляксей Пяткевіч: Значнасьць паэткі Ларысы Геніюш найперш у яе асаблівай нацыянальнай самаахвярнасьці, здольнасьці на вялікую самааддачу дзеля Беларусі. Гэтае пачуцьцё, ці, дакладней сказаць, пазыцыя, і нарадзіла яе як паэтку. Яна ўмела гаварыць паэтычнай мовай пра набалелае, пра тое, што чалавеку асабліва дорага. Геніюш як вялікая паэтка слугавала перш за ўсё Беларусі. У гэтым яе значнасьць, у ідэі яе творчасьці, якая, па сутнасьці, была ідэяй яе жыцьця. Ну, і натуральна, у яе беларускасьці арганічнай, у яе таленавітасьці, у паўнацэнным, паўнакроўным паэтычным лірызьме”.

Янушкевіч: “Я прыгадваю, як яшчэ на пачатку 90-х гадоў упершыню выйшла “Споведзь”. Дык вось, у мяне тыя нумары “Маладосьці”, ашчадна пераплеценыя, пазычала некалькі людзей. І яны да мяне так і не вярнуліся”.

Скобла: “Спадарыня Валянціна, у дакумэнтальным фільме “Няскораная”, які нядаўна дэманстраваўся на тэлеканале “Белсат”, вы сказалі, што падчас адзінага выезду Геніюш за мяжу – у Польшчу ў 1967 годзе – яе там прымалі як сакратара Рады БНР. У чым гэта выяўлялася, і як увогуле ўспрымала Ларысу Геніюш беларуская эміграцыя?”

Валянціна Трыгубовіч: “У адной з эміграцыйных газэтаў у аглядзе жыцьця беларусаў Беласточчыны за ліпень-жнівень 1967 году згадваецца, што Беларускае грамадзка-культурнае таварыства зладзіла тры літаратурныя вечарыны. І першай названая вечарына ў гонар паэткі з БССР Ларысы Геніюш. Значыць, яе там публічна прымалі найперш як паэтку. І на далёкай эміграцыі яе таксама ўспрымалі і трактавалі як паэтку – цудоўную, выдатную, патрыятычную... З усімі іншымі эпітэтамі, але менавіта як паэтку. І калі адзначалася яе 60-годзьдзе, было некалькі публікацый у эмігранцкім друку. Напрыклад, Станіслаў Станкевіч пісаў: “Ларыса Геніюш зырка вырозьніваецца нязломным гартам духу і глыбінёй лірычнага таленту. Каштоўнасьць яе паэзіі перш-наперш у ейнай ідэйнай напоўненасьці, нацыянальным калярыце і глыбокім беларускім патрыятызьме”. І іншыя таксама ў першую чаргу зьвярталі ўвагу менавіта на яе паэзію. А вось пра яе грамадзкае жыцьцё, пра яе грамадзкую значнасьць у эмігранцкім друку практычна згадак няма. Я раблю выснову, што гэта нам сёньня ў першую чаргу яна бачыцца нашай настаўніцай, нашай апякункай, місіянэркай беларускасьці. А на эміграцыі яна ўважалася паэткаю. Яе вершы там друкаваліся пастаянна, часам бяз подпісу – баяліся ёй нашкодзіць. А калі прашла чутка, што яе выкралі з Чэхіі, і яна невядома дзе згінула на савецкіх абшарах, то людзі нават ахвярна сябе паводзілі. Напрыклад, браты Бакуновічы, Аляксандар і Мітрафан, якія жылі ў Аўстраліі, сваіх дачок назвалі Ларысамі. І Ларыса Антонаўна называла іх “мае жывыя помнічкі” і заўсёды прасіла, каб ёй прыслалі фатаздымкі гэтых дзяўчынак. Шмат хто перапісваўся зь ёю, гэтыя лісты яшчэ не сабраныя і не дасьледаваныя. Я думаю, мы яшчэ будзем мець магчымасьць гаварыць пра Ларысу Геніюш у шырокім усясьветным кантэксьце. Бо яна стварыла сваё беларускае кола, і гэтае кола падтрымлівала яе і духоўна, і матэрыяльна, і давала ёй нейкім чынам абарону ад тутэйшых рэпрэсіяў. Згадзіцеся, шырока вядомага ў сьвеце чалавека цяжэй прыдушыць. Некаторыя з эмігрантаў, якія былі знаёмыя з Ларысай Антонаўнай, напісалі свае ўспаміны, аддалі свае лісты ў беларускія архівы. На жаль, ня ўсё ўдалося выкарыстаць у тых кніжках, якія выйшлі. Спадзяюся, што будуць неўзабаве апублікаваныя і ўспаміны Лёлі Касоўскай, і ўспаміны Барыса Данілюка, і лісты Геніюш да Ларысы Бакуновіч, якія яна ахвяравала беларускаму архіву… Ларыса Геніюш – гэта наш агульны скарб, і мы яго будзем вывучаць, шанаваць і перадаваць сваім дзецям”.

Скобла: “Давайце прыгадаем нядаўнія падзеі. 27 ліпеня ваўкавыскія ўлады сарвалі памятную шыльду з дому Ларысы Геніюш, які перавезены ў Ваўкавыск са Жлобаўцаў. 4 жніўня тое самае зрабілі ўлады зэльвенскія, яны ж 7 жніўня зачынілі для ўдзельнікаў сьвяткаваньня мясцовы Дом культуры. У той жа час дзяржаўныя газэты “Зьвязда” і “Літаратура і мастацтва” надрукавалі станоўчыя матэрыялы пра Геніюш. Чаму такое неадназначнае стаўленьне?”

Янушкевіч: “Стаўленьне сапраўды неадназначнае. Думаецца, сёньняшняя ўлада жадае, каб яе паважнае стаўленьне да Ларысы Геніюш засталося ў афіцыйных артыкулах. Гэтыя артыкулы можна будзе прачытаць і праз дзесяць, і праз дваццаць гадоў. А калі ўлада забараняе нейкія імпрэзы, то тут дзенічае хіба закон самазахаваньня. І тут нельга прамаўчаць. Трэба сабраць і назваць для нашчадкаў прозьвішчы ўсіх тых, хто забараняў”.

Скобла: “Вы, Язэп, удзельнічалі ў талацэ ў Жлобаўцах. Талакоўцам дапамагаў старшыня мясцовага сельсавета. Вось, здавалася б, прыклад, для мясцовых уладаў…”

Янушкевіч: “Я разумею таго старшыню, бо добраўпарадкаваць зямлю, на якой жывеш, хіба грэх? А яшчэ мяне ў Жлобаўцах узрушылі адносіны тамтэйшых грамадзкіх сілаў да асобы Ларысы Геніюш. З Зэльвы, Ваўкавыску, Слоніма, Горадні прыехалі неабыякавыя людзі. Па аўтамабілях я зразумеў, што бальшыня зь іх – прыватнікі. І ў гэтым мне бачыцца падстава для аптымізму. Калі ў падтрымку нашай нацыянальнай культуры прыйдуць індывідуальныя прадпрымальнікі, то і дзяржаве ад гэтага будзе лягчэй, яна будзе ўлазіць у свае славутыя 3% адсоткі для культуры, і культура наша будзе разьвівацца. Хай сабе спачатку на рэгіянальным узроўні”.

Скобла: “Ад некаторых людзей мне даводзілася чуць, што спакойнаму сьвяткаваньню 100-годзьдзя Ларысы Геніюш супольна зь дзяржаўнымі ўстановамі “перашкодзіў” Уладзімер Някляеў, які прыяжджаў і ў Зэльву, і ў Ваўкавыск. Як на маё меркаваньне, ён не перашкодзіў, а дапамог. Бо двухтомнік Геніюш і альманах “Асоба і час” выйшлі ў сьвет дзякуючы ягонай падтрымцы. І тым ня менш, галасы скептыкаў прагучалі”.

Пяткевіч: “Яны прагучалі найперш таму, што Някляеў ужо праявіў сябе як палітык. Але для нас, для тых, хто ўдзельнічаў у гэтым сьвяце, ён заставаўся беларускім паэтам, а не палітыкам. Так што тут розныя пазыцыі ва ўспрыманьні Някляева. Што да памятных дошак, то, я хачу гэта падкрэсьліць, яны проста юрыдычна не былі падрыхтаваныя для замацаваньня на сьценах. Тут не хапіла юрыдычнай прадуманасьці гэтай акцыі”.

Скобла: “Днямі я меў тэлефонную размову з Зэльвенскім райаддзелам міліцыі, і міліцыянт па прозьвішчы Антановіч, які займаўся гэтай справай, паведаміў, што ў дзеяньнях тых людзей, якія ўсталёўвалі дошку на хату Геніюш, правапарушэньня няма”.

Пяткевіч: “Але ж дошка тая павінна была прайсьці працэдуру зацьвярджэньня ў Гарадзенскім аблвыканкаме, у адпаведнай мэмарыяльнай камісіі”.

Трыгубовіч: “Гэта ўсё непасьлядоўнасьць уладаў: там забараняюць, там дазваляюць. Усё залежыць ад таго, ці хто з начальнікаў бярэ на сябе адказнасьць, ці не бярэ. І з дошкамі тое самае. Ніякіх дадатковых юрыдычных працэдураў для гэтых дошка ня трэба было”.

У Зэльве дошка была ўсталяваная таксама на прыватным доме, а для гэтага ніякіх дазволаў улады не патрабуецца

Янушкевіч: “Ёсьць мястэчка Зэльва, а ёсьць маё радзімае мястэчка Ракаў, якое пакрыху таксама мэмарылізуецца. Я быў удзельнікам Ракаўскіх чытаньняў, калі ўсталёўвалася шыльда ў гонар прыезду Элізы Ажэшкі ў Ракаў. Наколькі ведаю, у Зэльве дошка была ўсталяваная таксама на прыватным доме, а для гэтага ніякіх дазволаў улады не патрабуецца”.

Скобла: “Але я хачу вярнуцца да свайго першага пытаньня. Аляксей Пяткевіч сказаў, што магчыма, Някляеў-палітык перашкодзіў сьвяткаваньню. Я памятаю, пяць гадоў таму не праводзілася ніякай палітычнай кампаніі, мы хацелі ў Зэльве прэзэнтаваць кнігу Ларысы Геніюш “Каб вы ведалі”, і нас таксама тады забаранялі, не пусьцілі ў памяшканьне. І прэзэнтацыя адбывалася пад дажджом каля помніка. Дык выходзіць, не Някляеў тут перашкода”.

Пяткевіч: “Безумоўна. Гэта проста неразумная пазыцыя зэльвенскіх уладаў. Я ведаю пазыцыю Гарадзенскага аблвыканкаму, аддзелу ідэалёгіі, які на гэтую справу глядзеў нармальнымі вачыма. А тут раптам не пусьцілі ў гарадзкі Дом культуры... Гэта проста пэўная страхоўка з боку мясцовых уладаў, якія не хацелі ўзяць на сябе адказнасьць, і толькі”.

Скобла: “Яшчэ адна важная тэма – Геніюш і царква. Каля зэльвенскай царквы ўсталяваны помнік паэтцы, у самім храме – мэмарыяльная дошка. А сёлета зэльвенскі сьвятар айцец Георгі Субаткоўскі адчыніў у царкве невялічкі музэйчык, дзе ёсьць прысьвечаная Геніюш экспазыцыя. Чаму праваслаўная царква, якая стараецца не канфліктаваць з уладай, у выпадку з Геніюш кідае ёй выклік?”

Трыгубовіч: “Я ня думаю, што царква кідае выклік уладзе, яна проста пільнуе свае інтарэсы. Як вы ведаеце, за савецкім часам царква была гнанай, і сёньняшняя пазыцыя праваслаўнай царквы – падтрымліваць усіх тых, хто стаяў на абароне праваслаўя ў тыя цяжкія для царквы часы. А Ларыса Антонаўна рабіла для царквы шмат. Мала таго, што яна, такі вядомы чалавек, адкрыта спавядала праваслаўе і хадзіла ў царкву, але яна заўсёды падтрымлівала царкву і матэрыяльна. Адзін з эпізодаў раскажу. Да Вялікадня царкоўная грамада вырашыла абнавіць вокладкі старажытнага Эвангельля, якое знаходзіцца ў зэльвенскай царкве. Юзэфа Найдзюк са Злучаных Штатаў Амэрыкі выслала дзеля гэтага аксаміт. Народныя майстры зэльвенскія зрабілі вокладкі. Гэта было ахвяравана Ларысай Антонаўнай сьвядома, і гэта было зроблена вельмі прыгожа”.

Скобла: “Я толькі ўдакладню, што гэтае Эвангельле сёньня заняло сваё заслужанае месца ў царкоўным музэйчыку”.

Трыгубовіч: “Ларыса Антонаўна апекавалася зэльвенскім сьвятаром айцом Васілём Чыкідам. Ён нават нейкі час жыў у яе хаце, і яна даглядала яго, калі ён быў хворы, зламаў нагу, бо матушкі ў той час не было ў Зэльве. І гэта ўсё бачылі навакольныя людзі. Гэта ўзмацняла іх сымпатыю, павагу і любоў да Ларысы Антонаўны, пра гэта таксама нельга забываць. Калі я была ў 1994 годзе ў ЗША, то неяк у размове з Зорай Кіпель мы закранулі тэму хрысьціянскай пакутніцы Ларысы Геніюш. І нават зьявілася невялікая публікацыя ў тамтэйшай газэце, што, можа быць, трэба нейкім чынам яе кананізаваць. Мы ня ведалі, як гэта павінна рабіцца ў царкве, але думка такая прагучала. Пасьля з гэтай публікацыяй я хадзіла да мітрапаліта Філярэта на аўдыенцыю, была вялікая размова па гэтым пытаньні. Я была на гэтай сустрэчы не адна, былі яшчэ гісторыкі. І з таго часу, я думаю, імя Ларысы Геніюш трапіла ў зону пільнай царкоўнай увагі. Спачатку было даручэньне царкоўным гісторыкам разабрацца зь яе біяграфіяй і сабраць гістарычныя сьведчаньні. І цяпер мы бачым, што царква яе як сваю гераіню прызнала. Яе ня могуць кананізаваць як мучаніцу, мне патлумачылі, таму што яна цярпела ня толькі за хрысьціянства, але і за сваю паэтычную і грамадзкую дзейнасьць, але як спаведніцу зь цягам часу, можа быць, царква яе прызнае. Варта таксама нагадаць, што сёлета прашэньне да кіраўніцтва Беларусі аб рэабілітацыі Ларысы Геніюш падпісаў мітрапаліт Філярэт. На вялікі жаль, адказ прыйшоў ізноў адмоўны”.

Скобла: “Тым ня менш, гэта вельмі паказальны факт. І яшчэ пра адзін паказальны факт хачу згадаць. Жыхары вуліцы Савецкай у Зэльве хочуць жыць на вуліцы імя Ларысы Геніюш. 173 чалавекі паставілі за гэта свае подпісы. Як вы лічыце, ці можа зьявіцца ў Зэльве вуліца Геніюш?”

Пяткевіч: “Я лічу, што гэтыя галасы за наданьне вуліцы імя Ларысы Геніюш абсалютна правамоцныя і даюць поўныя падставы для таго, каб вуліцу перайменаваць. Гэта проста недарэчнасьць, што такая вялікая постаць да гэтага часу не адзначаная вуліцай у Зэльве”.

Скобла: “Але ці рэальна гэта ў сёньняшніх умовах?”

Пяткевіч: “Думаю, што не. Пры такіх адносінах мясцовых уладаў, якія пастаянна асьцерагаюцца і баяцца чагосьці, гэта наўрад ці рэальна. І гэта пры тым, што царква сапраўды пасьлядоўна падтрымлівае Геніюш”.

Трыгубовіч: “Міхась, вы ў прадмове да двухтомніка Геніюш напісалі, што стаўленьне ўладаў да Ларысы Геніюш ёсьць лякмусавай паперкай дзеля вызначэньня сутнасьці ўлады. Як толькі мы ўбачым, што вуліцу ў Зэльве назвалі імем Ларысы Геніюш, мы зразумеем – улада ў нас беларуская”.

Янушкевіч: “А мне думаецца, што гэта можа адбыцца на бліжэйшым пасяджэньні Зэльвенскага райвыканкаму, на законнай падставе – па волі тых жыхароў, якія жывуць на вуліцы Савецкай. 173 подпісы для мястэчка Зэльва – гэта шмат. Паважаю за гэта зэльвенцаў і ганаруся імі”.