Дзьмітрый: "Тут спакойна — горад чысты, каля лесу, рака Бобр працякае. Няшмат працы, але ёсьць — у нас у ПМК шмат, "Амкадор" палеткі апрацоўвае, па мільёну плацяць…"
Карэспандэнт: "Кім будзеце пасьля вучобы?"
Хлопцы: "Сьлесар мэханазборачных работ…Пілёт-інжынэр круталёта…"
Карэспандэнт: "Што ў гэтым сэнсе сьвеціць у Крупках?"
Хлопцы: "Нічога! (Сьмех.) Не вяртацца ж на ДОК — дрэваапрацоўку — плацяць 200—300 тысяч. Праца яшчэ тая — зьбіваць паддоны, як дзяцел. Тут можна адпачыць добра, да бацькоў прыехаць. А вяртацца няма на што…"
Заўважаю падлетка зь бел-чырвона-белымі стужкамі на галаве ды руцэ. Сябра "Маладога фронту" з Жодзіна Сяржук Салавей ужо некалькі год стала езьдзіць у Крупкі да каханай дзяўчыны. Ён малюе шырэйшую карціну тутэйшага жыцьця.
Салавей: "Тым, хто разьбіраецца ў палітыцы, адразу бачна, што кепска. Пачынаючы ад забесьпячэньня: у Крупках ва ўсіх крамах з асартымэнту — хлеб, цукар і віно. Запраўка — адна на ўвесь горад, з запчасткамі на машыну праблема. Не на кожную электрычку прыяжджае аўтобус ці таксі. Гістарычныя каштоўнасьці — у каго ні запытацца, ня ведае, што тут ёсьць палац Сьвяцкіх, прытулак былы для дзяцей-сірот. Мясцовыя выбары тут назіраў — усё прайшло з парушэньнямі, і тыя намэнклятуршчыкі, якіх прадракалі на пасады, яны і сталі…"
Найбліжэйшая да гораду станцыя, на якой сышоў, мае назоў "Новае жыцьцё". З Крупак сюды вязуць нябожчыкаў — сваіх дзеючых могілак у паселішчы няма. Тут жа — дачны пасёлак, які ад самай раніцы зажыў звычайнымі летнімі клопатамі. Пэнсіянэрка, спадарыня Марыя Хведарава была даўно ўжо на нагах — на ровары везла памідорную расаду ў парнікі.
Фёдарава: "Я на дачы ўстаю на працу а трэцяй гадзіне, потым пасьля абеду чатыры пластом ляжу…"
Карэспандэнт: "Ці тая гэта старасьць, пра якую марылі?"
Фёдарава: "Не! Каб сесьці зь ім на канапе, папрацаваўшы, пагутарыць — а так мацюкі-перамацюкі, зусім мужык сьпіўся. Пэнсію трэба нам урэзаць да аднаго рубля! Тады мы будзем у лес хадзіць, журавіны зьбіраць, каб хлеба купіць. А так жыруе — атрымае 560 і паддае! Ой, яшчэ адна наша — Рыгораўна, хутчэй, хлопцы жаніцца хочуць!" (Сьмех.)
Пульхная ды сьмяшлівая Рыгораўна з раніцы не губляла аптымізму.
Рыгораўна: "Я яшчэ жыву надзеяй, што знайду чалавека, зь якім буду дажываць годную старасьць…" (Сьмяецца.)
Тым часам з боку Оршы пад'ехаў мой спадарожнік — праваабаронца, сябра грамадзянскай кампаніі "Наш дом" Мікалай Петрушэнка. Накіроўваемся ў цэнтар Крупак, дзе на плошчы з аднаго боку — прыжыцьцёвы помнік касманаўту Кавалёнку, які тут нарадзіўся. З другога, на школьным двары, — партызану Марцінкевічу. Да нас падыходзіць мажны, вусаты вартаўнік Міхалыч.
Карэспандэнт: "А хто ў вас у Крупках яшчэ знакаміты?"
Вартаўнік: "Ай, многа — ну іх…"
Карэспандэнт: "І касманаўта Кавалёнка таксама?"
Вартаўнік: "А што ён добрага зрабіў? (Сьмяецца.) Ну, як прыяжджае, троху шмон навядзець…"
Петрушэнка: "20 год таму ён кінуў пасьведчаньне дэпутата і сказаў, што ім быць нязгодны. А тое, што ўнёс у парлямэнт першым бел-чырвона-белы сьцяг разам з Лукашэнкам — ня ведаеце? Ён баіцца аказвацца…"
Вартаўнік (сьмяецца): "Усё ведаю — Лукашэнка малойца. Усё падымае, і сельскую гаспадарку. На палеткі ходзе, а куды схадзіў Мядзьведзеў?"
Карэспандэнт: "А калі ў вёсцы апошні раз былі?"
Вартаўнік: "А там зараз няма нікога — 3—5 чалавек, адны пэнсіянэры. Але дарогі гравійныя — хоць сотню ідзі…"
На мясцовым кірмашы раскладала гародніну на продаж мілавідная жанчына — яна прыехала першай. Мы пазнаёміліся з 45-гадовай дырэктаркай дзіцячага садка, спадарыняй Натальляй Аксяновіч. У яе жаночы лёс, якіх зараз процьма. Тым ня менш размова выйшла паказальнай.
Аксяновіч: "Тавар разьбіраюць — бульба па дзьве і паўтары тысячы. 6 сотак у мяне, трое дзетак, а мужыка няма. Муж спужаўся, што ня выцягне трох дзяцей. Ня піў, але пайшоў да больш забясьпечанай кабеты — альфонс. (Сьмяецца.) У нас у дзіцячым садку 60 дзяцей. Заробкі ніжэйшыя ў параўнаньні з настаўнікамі — у выхавацеляў 500—600 тысяч, у загадчыцы — на 100 тысяч болей. Адпачынак скарацілі — з 42 да 30 дзён. Абяцаюць падоўжыць ужо 3 гады…"
Карэспандэнт: "А вы верыце, што Лукашэнка сапраўды падыме вам заробак пры сёньняшняй сытуацыі?"
Аксяновіч: "А я на Лукашэнку не сярдую. Каб у нас было дрэнна ў краіне, я б не падняла трох дзяцей і не дала б ім адна вышэйшай адукацыі — дачка ў ін'язе, сын у аграінстытуце..."
Карэспандэнт: "Вы хочаце сказаць, што на вашы 600 тысяч і тры вядры бульбы…"
Аксяновіч: "Я яшчэ кветкі прадаю ўвесну — расаду. Лукашэнка даў магчымасьць гэтым займацца — раней мы не прадавалі, а цяпер прадаём…"
Карэспандэнт: "Колькі плаціце за вучобу дачкі — мільён 600 тысяч? А тысяча даляраў дзе бярэцца?"
Аксяновіч: "Была сіла, я га бульбы садзіла. Трымала карову, сьвіней, авечак, трусоў, коз…"
Петрушэнка: "А каб Лукашэнкі не было, вы б кветкі прадавалі?"
Аксяновіч: "Не, а ці была б такая магчымасьць? Па-першае, парадак усюды навялі, цэнтральныя вуліцы зрабілі — плітку паклалі, сьмецьце не валяецца. Едзеш па дарозе — вакол усё выкашана…"
Петрушэнка: "Зараз зайду ў бібліятэку, пагляджу, колькі кніг ты сёлета прачытала…"
Аксяновіч: "Ніводнай! (Сьмяецца.) Выпісваю "Настаўніцкую газету", "СБ", "Крупскі весьнік"…"
Карэспандэнт: "А адкуль на іх грошы бярэш?"
Аксяновіч: "Адусюль! (Сьмяецца.) І машыну купіла — як бы гэта сюды прывезла? Каця, старшая дачка, сабе зарабляе — у лягеры працуе…."
Карэспандэнт: "Я так разумею, што на выбарах прэзыдэнцкіх…"
Аксяновіч: "За Лукашэнку галасаваць буду — канечне!" (Сьмяецца.)
* * *
У 50-кватэрны дом нумар 39 па вуліцы Савецкай зьбіраўся загадзя. Гісторыя фізычных ды маральных пакутаў жыхароў доўжыцца ад часу, калі дом быў збудаваны — 17 год таму. А апошняе дзесяцігодзьдзе яны блукаюць па калідорах улады ды камунальных службаў. Ня ведаюць, што больш прагніла — сыстэма ўлады ці вокны ў іхніх кватэрах. Кажа 58-гадовы спадар Уладзімір Цвырко.
Валодзя: "Дом быў здадзены ў 93-м — гэта экспэрымэнтальны праект. У 92-м прыйшоў сюды прарабам заканчваць. Калі пачаў хадзіць па доме, там цэгла была, якая не "ішла" — павінна была быць керамічная, а тут і трубная, і сылікатная. Набралі 18 чалавек мясцовых, якія абсалютна не валодалі прафэсіяй цесьляра. ПМК-165 барысаўская павінна была высадзіцца. Тыдзень прайшоў — сказалі, выканкам адмовіў ім у працы. Прыходзіць менская фірма "Галоўбудпраект" — і ўсё наўскасяк. Вокны пачалі ставіць з парушэньнямі — тэхнагляд некалькі разоў будоўлю спыняў, бо зазоры вялікія, сьцены крывыя. Горы сьмецьця пакінулі і зьехалі. Вэртыкаль яе запрашэньне матывавала, што падаткі пакіне ў раёне. А як гэта магчыма, калі фірма зь Менску?! Нейкая "махнатая" лапа. У падвале захоўваліся аддзелачныя сумесі, вагончыкаў не было, будпляцоўкі. Мала народу, некваліфікаваныя…"
Спадарыня Малышава 17 год таму пераехала сюды з Краснаярску. Марылі — у цэнтар Эўропы. Аказалася…
Малышава: "Прыехалі ў каменны век! Восеньню пасяліліся, на вакне замярзаў суп, вады халоднай раніцай і ўвечары няма. За гарачую ваду больш як год ваявалі. Вокны разьбівалі-ўцяплялі. Ня думала, што такі запушчаны раён можа быць у Беларусі…"
З трэцяга пад'езду выходзіць пэнсіянэрка, спадарыня Ларыса Цвырко. У гэтай невысокай, акуратнай, прыязнай жанчыны, кажуць, жалезны стрыжань унутры. Гэта яна арганізоўвала змаганьне жыхароў за свае правы — зборы подпісаў, пісала шматлікія паперы, не давала адседжвацца начальнікам у кабінэтах.
Цвырко: "Пра наш дом цэлую кнігу трэба пісаць! Перапіска ідзе 10 год. Нядаўна езьдзілі ў аблвыканкам, і ім далі тэрмін да верасьня, каб скончыць дом. Ня ведаем, ці скончаць, таму што зь першага пад'езду і да нашага памянялі вокны, далей ужо адмаўляюць — няма сродкаў. Я ўзяла крэдыт і памяняла 2 вакны, дзе было 9 градусаў узімку…"
Карэспандэнт: "Колькі ж вам абяцаньняў улада давала?!"
Цвырко: "Гэта нешта! Мы на прыём запісваемся да старшыні гарвыканкаму Амельянчука — гэта другая і апошняя серада — і ходзім калектывам. Але гэта бессэнсоўна — Ліля, ідзі сюды!"
Ліля: "Адчыняем вокны — труха. А ў спальні наагул зацякае, калі дождж — зьбірай ваду…"
Цвырко: "Усюды вільгаць. Ёсьць заключэньне санстанцыі, што на 95% у кватэрах. Прыяжджала да нас экспэртыза пры Міністэрстве архітэктуры 5 год таму. Яны зрабілі выснову — "дом непрыдатны для пражываньня". Калі ідзе дождж, часьцяком адключалася электраэнэргія і стаяла вада ў падвалах. Во бачыце, цэгла адышла збоку дома, і там людзі мерзнуць. У нас быў кансэрвавы, сьпіртзавод, цагляны пачалі будаваць — шмат гліны для чырвонай цэглы. Усе прадпрыемствы збанкрутавалі. Мне падаецца, з-за непісьменнасьці кіраўніцтва. Мы сутыкнуліся з гэтым, калі сталі хадзіць — адпіскі, адпіскі. А апошнім часам наагул ніяк не рэагуюць!"
Карэспандэнт: "Ларыса Канстанцінаўна, што вам дае сілы змагацца з уладамі-ветракамі?"
Цвырко: "Я думаю пра будучыню сваіх дзяцей і ўнукаў. Тым больш, у мяне сын — інвалід зь дзяцінства. За яго ніхто не паходзіць — 2 група. Пэнсія 218 тысяч — як яму далей жыць?! Дык хоць я за яго паваюю — яму далей будзе лягчэй…"
У Крупках 20% дамоў — зь пячным ацяпленьнем ды выгодамі на двары. Аднак самая жахлівая сытуацыя аж з 50-х мінулага стагодзьдзя — на вуліцы Чапаева. У двух бараках жывуць адпаведна 7 і 4 сямействы. Не падведзеныя газ, водаправод, каналізацыя. Не праводзяцца плянавыя рамонты. Будынкі паўросталі ў зямлю. Тут галоўны, так бы мовіць, вяшчальнік праўды — Аляксандраўна: спадарыня Тамара Усьпенская. Яна ўжо з другога пакаленьня ў бараках — пасьля вайны сюды пасялілі маці, дарэчы, вязьня дзіцячага канцлягера.
Усьпенская: "Хадзілі-прасілі — дайце дах адрамантаваць самым. Далі 8 лістоў шыфэру, 0,3 кубамэтра вагонкі. Наш намесьнік вэртыкалі Ганчар дае адказ, што "ўсё вам зрабілі". Пайшлі, каб нам дазволілі дабудавацца. Са студзеня хадзіла — нічога не магла дабіцца. 12 траўня пайшла да Амельянчука. Сказаў, што прыедзе камісія. 7 ліпеня прыходзіць архітэктар і Ганчар — "Што вам тут не падабаецца?" А я яшчэ раней казала — вы сюды перасяліцеся і пажывіце. Падкажыце, кажу, што зрабіць, каб падвесьці ваду. А тут у мамы інсульт, яе спаралізавала. Ганчар ня стаў нават у кватэру заходзіць — "вырашым". Прыходзіць з выканкаму жанчына — "газавікі ня прыйдуць падключаць, бо няправільна дах зрабілі". Прыходзіць ліст — "праект гатовы". Аказваецца, быў аж да 26 красавіка. Падпісвайце — я кажу, ня буду…"
Карэспандэнт: "Але самае галоўнае — вам, Аляксандраўна, наканавана і далей жыць у бараках?"
Усьпенская: "Так. Яны сказалі — усё, ніхто ня будзе вас перасяляць. І ніхто ня хоча дапамагчы…"
Мой спадарожнік Мікалай Петрушэнка працаваў паралельна — дапамагаў жыхарам складаць заявы, паводле "Закону аб абароне спажыўцоў жыльлёва-камунальных паслуг", які ўступіў у сілу 2 гады таму. Вось ягоныя ўражаньні ды высновы пасьля вандроўкі.
Петрушэнка: "Закон не працуе. Людзі да барацьбы не гатовыя, ня хочуць ведаць сваіх правоў. Вось бачым — людзі 20 год змагаюцца за дом. Закон патрабуе, што з кожным кватэранаймальнікам павінна быць заключаная дамова. Да дамовы — прыкладаньне зь пералікам апэрацыяў, якія трэба выканаць. Гэта ня зроблена. Новы ж закон патрабуе, каб падпісваў яе спажывец жыльлёва-камунальных паслуг! Калі пачынаеш гаворку зь людзьмі ў Крупках — усім задаволеныя, "добра жывецца", "ай, які добры прэзыдэнт!" А далей — і тое дрэнна, і тое. Улада "хамская", "ні ўва што ня ставіць". Але ж ізноў — "за Лукашэнку будзем галасаваць"…"
Карэспандэнт: "Чым тлумачыцца гэты парадокс?"
Петрушэнка: "Людзі палітычна няразьвітыя — навязваюць, што калі не Лукашэнка, хто ж іншы? "Без Лукашэнкі ня будзе бульба расьці". Успомніце кіраўніцу дзіцячага садку — а гэта ж інтэлігенцыя! І яна прызнаецца журналістам, што бачыць толькі дарогу ў садок і з садку, а далей — дача, кірмаш, продаж! Яна ж над сабой не працуе — ганарыцца, што не чытае кніг. Бачна і нейкае сьвятло — размова з Ларысай Цвырко. Як яна кажа, ёй і дзецям тут жыць, і трэба змагацца. За 17 год рукі не апусьціла! Калі б такіх людзей мы падтрымлівалі, быў бы і ў нас посьпех…"
