1 ліпеня 1956 году Ларыса і Янка Геніюшы выйшлі на свабоду. Яны былі вызваленыя камісіяй Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету СССР, якая перагледзела справы былых чэхаславацкіх грамадзянаў і запісала ў сваёй пастанове: "Прызнаць віну абгрунтаванай, але, улічваючы добрыя паводзіны ў лягеры і добрасумленныя адносіны да працы, тэрмін пакараньня зьменшыць да 8 гадоў і па адбыцьці тэрміну вызваліць з-пад варты".
З Дубраўлагу Геніюшы прыехалі ў Зэльву, дзе зь вялікімі цяжкасьцямі змаглі вярнуць сабе толькі частку хаты, якая калісьці належала сьвёкру паэткі Пятру Станіслававічу Геніюшу (памёр у 1952-м, так і не дачакаўшыся сына зь нявесткай).
Як жылося Ларысе Геніюш у Зэльве – мы збольшага ведаем. Асуджаная і нерэабілітаваная, асоба без грамадзянства, яна была зручнай мішэньню для ўлады, найперш мясцовай. Пошта яе праходзіла пэрлюстрацыю, прыезды сына з Польшчы строга лімітаваліся, хата праслухоўвалася – чалавек, які пад выглядам пажарніка ставіў на гарышчы "жучкі", потым прызнаўся і пакаяўся...
Зразумела, што ў такіх умовах не маглі ня ўзьнікнуць думкі пра эміграцыю. Тым больш, у розных краінах сьвету Ларыса Геніюш мела сяброў, якія запрашалі яе да сябе. Прычым, ня ў госьці. Дык ці зьбіралася апальная жыхарка Зэльвы выяжджаць за мяжу?
Здаецца, адказ на гэтае пытаньне адназначны і ляжыць на паверхні. Дастаткова пагартаць эпісталярную кнігу паэткі "Каб вы ведалі" і пераканацца ў гэтым.
У лісьце Міколу Прашковічу (1965 год) Ларыса Геніюш піша: "Думаю сапраўды куды-небудзь выехаць, стала цяжка і нясьцерпна жыць на сваёй зямлі".
Ліст Максіму Танку (1968 год) заканчваецца просьбай: "Дапамажыце мне выехаць і закончыць жыцьцё маё між людзьмі, дзе і я буду чалавекам".
У тым жа 1968 годзе паэтка тлумачыць Аляксею Пяткевічу: "Мы з мужам доўга жылі на Захадзе, і таму нам так немагчыма душна. Тут, пры найлепшым, можа быць толькі сытасьць, але свабода – там!"
І нарэшце, Ларыса Геніюш зьвяртаецца да Пятра Машэрава ў лісьце за 31 сакавіка 1979 году: "Я хачу прасіць Вас, каб Вы запэўнілі мне хоць крыху спакой, пакуль не зраблю парадак з магілкаю мужа, а пасьля дапамаглі мне выехаць недзе, хоць да папуасаў. Думайце, тав. Машэраў, бо Вы ня ведаеце, што тут зь людзьмі вырабляюць".
Пра што "думаў тав. Машэраў", мы сёньня таксама ведаем. У Зэльву неаднойчы прыяжджалі ягоныя пасланцы з адзіным даручэньнем – каб Ларыса Геніюш прыняла савецкае грамадзянства. Калі быць больш дакладным – каб сакратарка Рады БНР прызнала Беларусь савецкую.
Не прымаючы грамадзянства, Ларыса Геніюш цудоўна разумела, што ні да якіх "папуасаў" яе не выпусьцяць. А калі выпусьцяць у Польшчу да сына (што адбылося толькі аднойчы), то ў закладніках пакінуць мужа.
Таму, на маю думку, намеры паэткі выехаць на эміграцыю носяць, хутчэй, дэкляратыўны характар. Зьвяртаючыся ў высокія інстанцыі з падобнымі просьбамі, яна адначасова ўздымала перад імі столькі істотных праблемаў! І ўціск беларускай школы, і перасьлед зэльвенскіх сьвятароў, і змаганьне Алеся Белакоза за Гудзевіцкі музэй… І – "думайце, тав. Машэраў". А калі думаць ня схочаце, буду патрабаваць законнае права на выезд. А гэта ўжо праблема палітычная, чаго ў "ціхай" Беларусі Машэраў стараўся не дапускаць.
Мне вядомая адзіная канкрэтная спроба "вывезьці" Геніюш на Захад. У 1955 годзе з ГУЛАГу выйшаў грамадзянін Нямеччыны князь Базыль Сьвятаполк-Мірскі. Каб вызваліць і паэтку, ён прапанаваў ёй… фіктыўны шлюб. Ларыса Антонаўна ў лістах ніколі не лаялася, а тут ня вытрымала…
Калісьці Вячаслаў Адамчык назваў Ларысу Геніюш "беларускай Ахматавай". Відаць, меў на ўвазе падабенства лёсаў, унутраную эміграцыю, на якую асудзіла абодвух паэтак савецкая сыстэма. Але было ў іх яшчэ адно падабенства – яны аднолькава разумелі тэму неразлучнасьці паэта з народам.
Ахматаўскія радкі вядомыя: "Я была всегда с моим народом / там, где мой народ, к несчастью, был". А гэты геніюшаўскі верш-зварот да калегаў-пісьменьнікаў упершыню апублікаваны толькі ў нядаўна выдадзеным двухтомніку: "Сьпявайце Сталіну і гіньце, / як ветрам скручаны чарот. / Мяне ў зьняволеньні пакіньце – / там, дзе сягоньня мой народ".
А ўвесь народ на эміграцыю выехаць ня можа.
"Час мкне наперад, час адлятае…"
Час мкне наперад, час адлятае,
што зьнёс з сабою, ужо не вяртае,
мкне бураломам, ў дзікім імкненьні,
толькі б ня вырваў зь зямлі карэньняў.
Вясна галіны лісьцем пакрые,
калі карэньні яшчэ жывыя.
Крыўда народу агнём нас паліць,
такое сечы ня знае памяць.
Гэта ня пекла недзе па сьмерці,
а гэта доля, якой ня сьцерпяць.
Душам – няволя, ня знаем горшай,
хоць на гарэлку сыпнулі грошай.
Як бы ні хмельна, як бы ні сыта,
для Беларусі мала карыта.
Нашыя толькі праца з нудою,
а што над намі – усё чужое.
А мы жывыя, не, мы ня цені,
мы тут з карэньняў, мы тут зь цярпеньняў.
Бедна жылі мы, але затое
усё, што наша, было сьвятое.
Усё, што з працы, з бору і зь ніваў –
ад лусты хлеба да песьняў сівых.
Заела сэрца чужая ласка,
забралі нават гонар сялянскі.
Не, мы ня слугі, ня гнуцца плечы,
ўздымае грудзі дух чалавечы.
Глуміць нас, мову нельга нікому,
мы не чужынцы, мы ў сябе ўдома.
Лёс наш пакутны, ўсё ж дух наш творчы,
путы чужыя скінем аднойчы.
Голаў ўздымеце, сьпіны ня гнеце,
мала карыта людзям на сьвеце.
Сьвіньням – карыта, людзям – свабода,
годнасьць і гордасьць трэба народу.
Гордыя душы сякуць на раны,
слабыя душы купляюць танна.
За лык гарэлкі гандаль вядзецца,
гэтак куплялі ў прэр'ях індзейцаў.
Думайце, брацьця, брацьця, зважайце,
душы і мовы не прадавайце!
Дружна ўставайце, зырка глядзеце,
хто нішчыць род наш, ня з тым ідзеце!
Публікацыя Валянціны Трыгубовіч.
што зьнёс з сабою, ужо не вяртае,
мкне бураломам, ў дзікім імкненьні,
толькі б ня вырваў зь зямлі карэньняў.
Вясна галіны лісьцем пакрые,
калі карэньні яшчэ жывыя.
Крыўда народу агнём нас паліць,
такое сечы ня знае памяць.
Гэта ня пекла недзе па сьмерці,
а гэта доля, якой ня сьцерпяць.
Душам – няволя, ня знаем горшай,
хоць на гарэлку сыпнулі грошай.
Як бы ні хмельна, як бы ні сыта,
для Беларусі мала карыта.
Нашыя толькі праца з нудою,
а што над намі – усё чужое.
А мы жывыя, не, мы ня цені,
мы тут з карэньняў, мы тут зь цярпеньняў.
Бедна жылі мы, але затое
усё, што наша, было сьвятое.
Усё, што з працы, з бору і зь ніваў –
ад лусты хлеба да песьняў сівых.
Заела сэрца чужая ласка,
забралі нават гонар сялянскі.
Не, мы ня слугі, ня гнуцца плечы,
ўздымае грудзі дух чалавечы.
Глуміць нас, мову нельга нікому,
мы не чужынцы, мы ў сябе ўдома.
Лёс наш пакутны, ўсё ж дух наш творчы,
путы чужыя скінем аднойчы.
Голаў ўздымеце, сьпіны ня гнеце,
мала карыта людзям на сьвеце.
Сьвіньням – карыта, людзям – свабода,
годнасьць і гордасьць трэба народу.
Гордыя душы сякуць на раны,
слабыя душы купляюць танна.
За лык гарэлкі гандаль вядзецца,
гэтак куплялі ў прэр'ях індзейцаў.
Думайце, брацьця, брацьця, зважайце,
душы і мовы не прадавайце!
Дружна ўставайце, зырка глядзеце,
хто нішчыць род наш, ня з тым ідзеце!
Публікацыя Валянціны Трыгубовіч.
