Ці зьбіралася Ларыса Геніюш на эміграцыю

1 ліпеня 1956 году Ларыса і Янка Геніюшы выйшлі на свабоду. Яны былі вызваленыя камісіяй Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету СССР, якая перагледзела справы былых чэхаславацкіх грамадзянаў і запісала ў сваёй пастанове: "Прызнаць віну абгрунтаванай, але, улічваючы добрыя паводзіны ў лягеры і добрасумленныя адносіны да працы, тэрмін пакараньня зьменшыць да 8 гадоў і па адбыцьці тэрміну вызваліць з-пад варты".

З Дубраўлагу Геніюшы прыехалі ў Зэльву, дзе зь вялікімі цяжкасьцямі змаглі вярнуць сабе толькі частку хаты, якая калісьці належала сьвёкру паэткі Пятру Станіслававічу Геніюшу (памёр у 1952-м, так і не дачакаўшыся сына зь нявесткай).

Як жылося Ларысе Геніюш у Зэльве – мы збольшага ведаем. Асуджаная і нерэабілітаваная, асоба без грамадзянства, яна была зручнай мішэньню для ўлады, найперш мясцовай. Пошта яе праходзіла пэрлюстрацыю, прыезды сына з Польшчы строга лімітаваліся, хата праслухоўвалася – чалавек, які пад выглядам пажарніка ставіў на гарышчы "жучкі", потым прызнаўся і пакаяўся...

Зразумела, што ў такіх умовах не маглі ня ўзьнікнуць думкі пра эміграцыю. Тым больш, у розных краінах сьвету Ларыса Геніюш мела сяброў, якія запрашалі яе да сябе. Прычым, ня ў госьці. Дык ці зьбіралася апальная жыхарка Зэльвы выяжджаць за мяжу?

Здаецца, адказ на гэтае пытаньне адназначны і ляжыць на паверхні. Дастаткова пагартаць эпісталярную кнігу паэткі "Каб вы ведалі" і пераканацца ў гэтым.

У лісьце Міколу Прашковічу (1965 год) Ларыса Геніюш піша: "Думаю сапраўды куды-небудзь выехаць, стала цяжка і нясьцерпна жыць на сваёй зямлі".

Ліст Максіму Танку (1968 год) заканчваецца просьбай: "Дапамажыце мне выехаць і закончыць жыцьцё маё між людзьмі, дзе і я буду чалавекам".

У тым жа 1968 годзе паэтка тлумачыць Аляксею Пяткевічу: "Мы з мужам доўга жылі на Захадзе, і таму нам так немагчыма душна. Тут, пры найлепшым, можа быць толькі сытасьць, але свабода – там!"

І нарэшце, Ларыса Геніюш зьвяртаецца да Пятра Машэрава ў лісьце за 31 сакавіка 1979 году: "Я хачу прасіць Вас, каб Вы запэўнілі мне хоць крыху спакой, пакуль не зраблю парадак з магілкаю мужа, а пасьля дапамаглі мне выехаць недзе, хоць да папуасаў. Думайце, тав. Машэраў, бо Вы ня ведаеце, што тут зь людзьмі вырабляюць".

Пра што "думаў тав. Машэраў", мы сёньня таксама ведаем. У Зэльву неаднойчы прыяжджалі ягоныя пасланцы з адзіным даручэньнем – каб Ларыса Геніюш прыняла савецкае грамадзянства. Калі быць больш дакладным – каб сакратарка Рады БНР прызнала Беларусь савецкую.

Не прымаючы грамадзянства, Ларыса Геніюш цудоўна разумела, што ні да якіх "папуасаў" яе не выпусьцяць. А калі выпусьцяць у Польшчу да сына (што адбылося толькі аднойчы), то ў закладніках пакінуць мужа.

Таму, на маю думку, намеры паэткі выехаць на эміграцыю носяць, хутчэй, дэкляратыўны характар. Зьвяртаючыся ў высокія інстанцыі з падобнымі просьбамі, яна адначасова ўздымала перад імі столькі істотных праблемаў! І ўціск беларускай школы, і перасьлед зэльвенскіх сьвятароў, і змаганьне Алеся Белакоза за Гудзевіцкі музэй… І – "думайце, тав. Машэраў". А калі думаць ня схочаце, буду патрабаваць законнае права на выезд. А гэта ўжо праблема палітычная, чаго ў "ціхай" Беларусі Машэраў стараўся не дапускаць.

Мне вядомая адзіная канкрэтная спроба "вывезьці" Геніюш на Захад. У 1955 годзе з ГУЛАГу выйшаў грамадзянін Нямеччыны князь Базыль Сьвятаполк-Мірскі. Каб вызваліць і паэтку, ён прапанаваў ёй… фіктыўны шлюб. Ларыса Антонаўна ў лістах ніколі не лаялася, а тут ня вытрымала…

Калісьці Вячаслаў Адамчык назваў Ларысу Геніюш "беларускай Ахматавай". Відаць, меў на ўвазе падабенства лёсаў, унутраную эміграцыю, на якую асудзіла абодвух паэтак савецкая сыстэма. Але было ў іх яшчэ адно падабенства – яны аднолькава разумелі тэму неразлучнасьці паэта з народам.

Ахматаўскія радкі вядомыя: "Я была всегда с моим народом / там, где мой народ, к несчастью, был". А гэты геніюшаўскі верш-зварот да калегаў-пісьменьнікаў упершыню апублікаваны толькі ў нядаўна выдадзеным двухтомніку: "Сьпявайце Сталіну і гіньце, / як ветрам скручаны чарот. / Мяне ў зьняволеньні пакіньце – / там, дзе сягоньня мой народ".

А ўвесь народ на эміграцыю выехаць ня можа.