ЛІТПРАБЛЕМЫ
ВІКТАР ХУРСІК: “БЕЛАРУСЬ ПЕРАЖЫВАЕ ЭКСПАНСІЮ РАСЕЙСКІХ КНІЖНЫХ ВЫДАВЕЦТВАЎ”
Чаму доля беларускамоўных выданьняў у краіне скарацілася да пяці адсоткаў? Ці існуе ў Беларусі дзяржаўная кнігавыдавецкая палітыка? І чаму беларускія кнігарні запалоненыя выданьнямі расейскіх кнігавытворцаў? На гэтыя ды іншыя пытаньні Валянціны Аксак адказвае прыватны выдавец Віктар Хурсік.
Валянціна Аксак: “Спадар Хурсік, колькі часу існуе ваша выдавецтва і колькі за гэты час вы выдалі кніг?”
Віктар Хурсік: “Выдавецкая справа – гэта справа душы для мяне, а ня бізнэс. Займаюся я ёю з 1992 году і за гэты час выдаў каля 150 найменьняў кніг. Адсоткаў 60 зь іх – гэта кнігі на расейскай мове, астатнія на беларускай”.
Аксак: “А як выглядаюць у цэлым па краіне суадносіны гэтых лічбаў?”
Аксак: “Такая сытуацыя – ці гэта дзяржаўная палітыка ці так хаатычна складваецца кніжны рынак у Беларусі?”
Хурсік: “У выдавецкай справе ніякай дзяржаўнай палітыкі няма і тлумачыцца гэта не ідэалягічнымі нейкімі акалічнасьцямі, а тым, што два ведамствы - _ Міністэрства культуры і Міністэрства інфармацыі – якраз адказваюць за адно і тое, за кнігу, толькі ў розных ступенях, у розных іпастасях. У выніку адсутнасьці дзяржаўнай палітыкі ў кнігавыдавецкай справе сёньня чытач і ня мае ні добрай беларускамоўнай кнігі, ні тым больш добрай расейскамоўнай кнігі. Сёньня буйнейшая кнігагандлёвая арганізацыя “Белкніга” зьяўляецца па-сутнасьці “товаропроводящей сетью” расейскіх выдаўцоў, у прыватнасьці фірмы АСТ – буйнога расейскага выдавецкага холдынгу, які ажыцьцяўляе кніжную экспансію на наш кніжны рынак. І я проста не магу зразумець пазыцыі дзяржавы, чаму, скажам, адносна нафты і іншых тавараў з Расеі існуюць пратэкцыянісцкія меры, а ў адносінах кнігі гэтага не існуе. Чаму павінна наша кнігагандлёвая фірма “Белкніга” прадаваць выдадзеных у Расеі клясыкаў, на якіх ужо даўно няма ніякіх аўтарскіх правоў – Пушкіна, Лермантава і іжэ сь німі? Што, у нас няма друкарняў дзейных? Што, нашы дзяржаўныя выдавецтвы ня могуць падрыхтаваць і аддаць у нашы друкарні гэтыя кнігі? Чаму даюць зарабіць гэтыя грошы расейскім друкарням, а не беларускім?”
Аксак: “А як вы выбіраеце аўтараў для выданьня ў сваім выдавецтве?”
Хурсік: “Шчыра хачу сказаць, што значных твораў, у якія можна было б укласьці свае асабістыя грошы, у нас ня шмат. Але ёсьць, і як правіла, іх аўтары жывуць на пэрыфэрыі”.
Аксак: “Вы можаце назваць хоць колькі прозьвішчаў, чые творы акупіліся і прынесьлі прыбытак выдавецтву?”
Хурсік: “Магу. І перш за ўсё я б назваў Міхася Карпечанку – аўтара зь Бялынічаў, цяпер галоўнага рэдактара раённай газэты. Я выдаў тры яго кніжкі і проста ўсьцешаны, наколькі яны былі запатрабаваныя. Я б назваў хаця і расейскамоўнага, але беларускага аўтара Івана Данілава, тры кніжкі якога і мне прынесьлі асалоду, і аўтару. Я б таксама сказаў і пра перакладную літаратуру, у прыватнасьці, пра “Каханка Вялікай Мядзьведзіцы” Сяргея Пясецкага. Ёсьць, ёсьць годныя кнігі, маючы справу зь якімі адчуваеш сябе ўпэўнена як выдавец і ніколі ня маеш клопату зь іх рэалізацыяй.
Аксак: “Дарэчы, як вы іх рэалізуеце?”
Хурсік: “У асноўным праз краму “Акадэмкніга”, праз нядаўна адчынены “Кніжны салён” і па бібліятэках. Я вельмі ўсьцешаны тым, што работнікі бібліятэчнай сыстэмы дасьведчаныя ў якасьцях кніг. У бальшыні сваёй – гэта кваліфікаваныя работнікі, якія ведаюць каштоўнасьць кніг, і з дапамогай якіх выдадзеныя кнігі трапляюць у бібліятэкі”.
Аксак: “Вы ім дорыце гэтыя кнігі ці яны купляюць іх у вас?”
Хурсік: “Купляюць і тут няма ніякага сакрэту, усё адбываецца афіцыйна па дамове”.
Аксак: “А якая ў вас ганарарная палітыка?”
Хурсік: “У нас, на жаль, мала таго, за што можна аддаць грошы аўтару”.
Аксак: “Атрымліваецца, што наша літаратура не канкурэнтаздольная?”
Хурсік: “Тое, з чым мне асабіста давялося сустракацца, на жаль пераважна слабых мастацкіх якасьцяў. Я з задавальненьнем адзначу творы Ўладзімера Някляева, кніжку якога мне давялося выдаваць у свой час, і я вельмі ўважліва сачу за тым, што цяпер у яго выдаецца. Гэта сапраўды эўрапейская літаратура”.
Аксак: “Вы прапануеце аўтару выдацца ў вас ці аўтар прыходзіць і просіць выдаць ягоную кніжку?”
Хурсік: “Цяпер і ў дзяржаўным выдавецтве аўтара ня выдадуць, пакуль ён не прапануе нейкую палітыку распаўсюду ці не заплаціць свае грошы. У гэтым сэнсе я знаходжуся недалёка ад такой палітыкі”.
Аксак: “Калі падагульніць нашу гаворку, то на сёньня беларускі кнігавыдавец сутыкаецца зь якім праблемамі, нявырашанымі на ўзроўні дзяржавы?”
Хурсік: “Перш за ўсё ён сутыкаецца зь вялікай канкурэнцыяй расейскай кнігі, таннай, таму што там і паліграфія, і кнігагандлёвая палітыка – адпраўляць кнігі ў Беларусь па меншых коштах. І мы зь імі ня можам канкураваць, таму што наша паліграфія і складанасьці гэтай галіны вымагаюць вялікіх коштаў. Як быццам гэтая галіна працуе і працуе няблага, таму што яна па сваіх коштах аказвае паслугі выдаўцам, але ў гэтых коштах значная доля арэнднай платы, якая распаўсюджваецца на любых вытворцаў і на любых арэндадаўцаў. Таму я лічу, што і ў дадзеным выпадку дзяржава паступае абсалютна няправільна, калі прыватным друкарням, якія месьцяцца на невялікіх плошчах да ста квадратных мэтраў, загінаюць такія ж кошты, як і для буйнагандлёвых прадпрыемстваў. На жаль, гэтыя кошты пераходзяць на кошты кніжак і мы зноў тут неканкурэнтаздольныя”.
АЎТАР І ТВОР
ЛЕАНІД ГАЛУБОВІЧ: "ДУХОЎНЫ СМОГ ВІСІЦЬ НАД КРАІНАЙ"
12 жніўня споўнілася 60 гадоў паэту і крытыку Леаніду Галубовічу. Дасягнуўшы пэнсійнага веку, ён і дня не захацеў заставацца на службе ў дзяржаўнай РВУ "Літаратура і мастацтва". Звольніўся і зьехаў у родную вёску Вароніна на Клеччыне. Перад ад'ездам зь юбілярам сустрэўся Міхась Скобла.
Міхась Скобла: "Леанід, дванаццаць гадоў таму ў перадачы “Вольная студыя”, якая тады толькі пачала выходзіць, ты нечакана заявіў, што пакідаеш паэзію і больш не напішаш аніводнага верша. Няўжо за ўвесь гэты час муза так і не зрабіла спробы абудзіць паэта Галубовіча?"
Скобла: "Дык мы яшчэ сустрэнемся з новымі вершамі Галубовіча?"
Галубовіч: "Магчыма".
Скобла: "Цягам апошняга дзесяцігодзьдзя ты часта друкаваўся ў тыднёвіку “Літаратура і мастацтва”, дзе часам зьедліва "праяжджаўся" па калегах зь незалежнага Саюзу беларускіх пісьменьнікаў. Як ты адчуваеш той падзел, які сёньня відавочны ў нашай літаратуры?"
Галубовіч: "Такога падзелу я не адчуваю. Асабіста я не зьяўляюся членам ніводнага з саюзаў: я перапыніў членства ў Саюзе беларускіх пісьменьнікаў і не ўступіў ў Саюз пісьменьнікаў Беларусі, як на мяне ні ціснулі. Літаратурная сытуацыя бачыцца мне ня ў вельмі добрым стане, паколькі разьмежаваньне пісьменьнікаў усё ж існуе. На маю думку, важкасьць дэмакратычнага Саюза беларускіх пісьменьнікаў, назавем яго так, больш адчувальная, там сабралася больш талентаў, знакавых фігур. Хоць і ў Саюзе пісьменьнікаў Беларусі ёсьць дзясятак таленавітых паэтаў і празаікаў. Але ў самой беларускай літаратуры, якая застанецца надалей у гісторыі, гэты знакавы падзел, можа, і ня будзе іграць асаблівай ролі, будуць іграць ролю творы, напісаныя пісьменьнікамі".
Скобла: "А ты выйшаў з Саюзу беларускіх пісьменьнікаў па ўласнай ахвоце, ці да гэтага цябе падштурхнулі твае тагачасныя працадаўцы?"
Галубовіч: "Безумоўна, мяне падштурхнулі. Іначай, для чаго мне было выходзіць… Але я і не выходзіў, а, хутчэй, перапыніў сваё членства, каб сёньня зноў, магчыма, вярнуцца ў СБП".
Скобла: "Як бы ты як аналітык схарактарызаваў сёньняшні стан беларускай літаратуры – часовы крызыс, сыстэмны заняпад, пэрыяд назапашваньня сілаў перад небывалым росквітам?"
Галубовіч: "Я сказаў бы, што ў беларускай літаратуры і культуры наогул, у духоўным жыцьці народу і нашай нацыі адчуваецца спустошанасьць. Няма чым дыхаць, як сёньня ў Маскве, дзе вісіць смог. Так і ў нас духоўны смог вісіць над краінай, і нельга прадыхнуць. Я думаю, што гэты час вызначаецца ня толькі беларускім ідэалягічным ці палітычным пытаньнем, я думаю, што такая вось навісь цяпер мае месца над усёй культурай і літаратурай, асабліва эўрапейскай. Я думаю, што гэта форма эўрапейскай глябалізацыі і нават усясьветнай. Адчуваньне гэтай глябалізацыі прыціскае нацыянальныя культуры, змушае іх шукаць свае лякуны, звужацца, назапашваць унутраную энэргетыку. І ўсё ж такі ў мяне ёсьць аптымізм. Пройдзе час, і беларуская культура, наша нацыя духоўна падымуцца, я ў гэтым не сумняваюся".
Скобла: "Нядаўні госьць "Дому літаратара" – перакладчык Чэслаў Сэнюх з Варшавы – падзяліўся сваёй марай: абмяняць сваю варшаўскую кватэру на зацішны фальварак на Нёмане. Такая мара ў чалавека. А якім табе ўяўляецца жыцьцё літаратара, яго побыт, яго месца працы?"
Галубовіч: "Кожнага чалавека ўсё ж цягне да месца яго нараджэньня, на радзіму, на бацькаўшчыну, да родавых гнёздаў. Ёсьць такая цяга і ў мяне. Сёньня я, больш-менш свабодны чалавек, еду на радзіму, да маці, хачу там пажыць, папрацаваць над сваімі архіўнымі справамі, якіх сабралася вялікае мноства, давесьці да ладу напісанае, сабраць рукапісы сваіх кніжак, пажыць, падыхаць чыстай натуральнай прыродай сярод вясковых людзей. І ў той жа час ёсьць нейкая ўнутраная боязь адарвацца ад сьвету інтэлектуальнага, ад духоўнага жыцьця сталічнага, літаратурнага. Таму я ня думаю, што буду губляць сувязь. Сёньня яе немагчыма згубіць: ёсьць мабільныя тэлефоны, я карыстаюся кампутарам, набыў сабе ноўтбук і бяру яго з сабою. Так што будзем супрацоўнічаць, адчуваць адзін аднаго".
Скобла: "Ведаю, што неўзабаве твая творчая вечарына мае адбыцца ў Клецку, у раённым Доме культуры. Наколькі важна для цябе тое, каб цябе ведалі ня толькі ў сталіцы, а і там, на малой радзіме?"
Галубовіч: "Дзякаваць Богу, мяне ў Клецку ведаюць. Калі да сарака гадоў яны мяне рашэньнямі райвыканкаму двойчы садзілі ў псыхушку – нібы за алькагалізм, то сёньня яны вельмі шчыра і спагадліва адносяцца да маёй творчасьці, часта друкуюць у раённай газэце. На Клеччыне ў мяне ёсьць даволі шмат чытачоў. У раёне мяне ведаюць, і я гэтым вельмі задаволены".
ЛЕАНІД ГАЛУБОВІЧ. ЗАЦЕМКІ З ЛЕВАЙ КІШЭНІ
* * *
Паэзія, асабліва паэзія, а ўвогуле і ўсякая творчасьць настолькі зьнівэлявалася, што прафэсіяналізм і майстэрства мастака зраўняліся з сёньняшняй мерай патрабаваньня да самога ўзроўню мастацтва, як гэта цынічна ні гучыць з маіх вуснаў...
Лёс самога творцы – вось што яшчэ выдзяляе і ўвасабляе талент. Скажам, Л. Геніюш, як паэт, значна саступае таленту А. Куляшова, але пераўзыходзіць яго сваім лёсавызначэньнем і застанецца ў нашай літаратурнай спадчыне надалей, бо – знакавая...
Геніюш, Караткевіч, Стральцоў гістарычна перажывуць, на мой суб’ектыўны погляд, Мележа, Куляшова, Панчанку...
Можа, каго тут зьдзівіць прозьвішча Стральцова. Дык яно таму й тут, што зьдзіўляе...
* * *
Кітайцы ў адным сваім гістарычным парку па спадчыннай завядзёнцы пішуць вадою на сухіх тратуарных плітах спэцыяльнымі памазкамі ўласныя кароткія паэтычныя творы-ерогліфы...
Напісанае чытэльна толькі да той пары, пакуль вада не высыхае...
Імгненныя думкі і пачуцьці імгненна занатоўваюцца дзеля імгненнага іх адлюстраваньня... (“Остановись, мгновенье! Ты прекрасно...”)
Магчыма, гэты творчы акт і павінен трактавацца “як паэзія”, а не як “вершы для”...
Парадокс, але нашы паэты ўмудраюцца ліць ваду нават тады, калі пішуць чарнілам...
* * *
Ул. Навіцкі, галоўны дзяржаўны спартыўны камэнтатар, – з Алімпійскіх гульняў з Сыднэю: “Царамонія адкрыцьця... Царамонія ўзнагароджваньня... Царамонія закрыцьця...”
Гэтак ён “абзывае” рускую “церемонию” на свой беларуска-трасяначны лад. Атрымліваецца амаль нелегітымная “цараманія” замест сапраўднай цырымоніі...
І ніхто ж не паказаў на памылку за ўсе 17 дзён Алімпійскіх гульняў, ні з тых, хто быў там, ні з тых, хто ўсё яшчэ тут...
Такая вось дзяржаўная бесцырымоннасьць над роднай мовай...
* * *
Ці заўважалі вы, што самыя “выклятыя” паэты (творцы агулам), як мага стараліся не адкідваць уласнаснага вульгарна-быційнага ценю на сваю мастацкую, можна сказаць, цнатлівую, і нават больш – “девственную”, творчасьць?
Ну хоць бы Купрэеў Мікола, Гадулька Васіль, Сыс Анатоль... Мікола ва ўспамінах пра Гадульку пісаў перад уласнай сьмерцю, як яны ў гарбачоўскую безалькагольную эпоху пілі ў беднай і халоднай Васілёвай хаце адэкалён, які па тым часе толькі і можна было купіць у мясцовай краме... А пачытайце іх вершы – ні-ні, грэшнікі, маўляў, – так, але спавядаемся-раскайваемся і тым грахі замольваем, і, магчыма, яны Там будуць адпушчаныя...
Белай фарбай мастацкага празарэньня на чорным палатне пакутнага жыцьця...
Госпадзе, а што Сыс на людзях вытвараў?! І што ён вытварыў на чыстым аркушы паперы...
* * *
У “ЛіМе” нататка пра тое, што “у Мэмарыяльнай зале Дому літаратара адбыўся вечар гумару...”
Ня сьмешна, калі шчыра. На лятучцы падняўся гвалт. Але дзякуючы таму, што галоўны ў бальніцы, аўтар абышоўся малой крывёю...
Вось так мы ў Беларусі ўсё часьцей і часьцей пачынаем сьмяяцца там, дзе трэба смуткаваць ды плакаць...
* * *
Паэт Андрэй Хадановіч спачатку зь імпэтам, пасьля са зьдзіўленьнем, а сёньня ўжо зь непрыхаванай крыўдай ставіцца да таго, што стыль яго вэрсыфіацый называюць “сьцёбным”. Няўжо ён, высокаадукаваны чалавек, ня ведае, што імідж творцы ў чытачоў і прыхільнікаў закладваецца з фундамэнту (зь першапачатку, а пасьля ўжо цябе па “гэтым” пазнаюць і такім у літаратуры зь некаторымі папраўкамі і адхіленьнямі пакідаюць, ну хіба яшчэ дададуць, што А. Хадановіч цудоўны перакладчык)…
Прыкладаў процьма. Вось, скажам, расейскі паэт Дзьмітры Прыгаў, які падчас перабудовы заявіў пра сябе і найперш запомніўся чытачам сваім “міліцанерам”. І як ён пасьля ні скакаў у сваё творчасьці і багемным жыцьці, а Прыгавым так і застаўся… А гэта ж быў адметны інтэлектуал, надзелены адмысловым талентам…
Адным словам, народ мудра гаворыць: “береги честь смолоду”. Гэта тычыцца і паэтаў, і празаікаў.
* * *
Мой чарговы артыкул з рубрыкі “Гусіным пяром” Алесь Карлюкевіч усё пераносіў надалей, баючыся неадэкватнай рэакцыі з боку кіраўнікоў прыўладнага пісьменніцкага саюзу, членаў якога, дарэчы, нават Лукашэнка ў сваім нядаўнім “штогадовым пасланьні” адцеміў як бездараў, што толькі грошай просяць...
Але ўсё ж выдрукавалі мы гэты артыкул, у якім я высарамаціў беларускую паэтку Марыю Шаўчонак з Гародні за выдадзены ёю расейскамоўны зборнік вершаў...
І во, дзіва, тэлефануе Краснова-Гусачэнка (віцебская фаварытка Чаргінца), мой даўні зацяты апанэнт, і дзякуе за артыкул. “Правільна, хто ж як не самі беларусы павінны зьберагаць сваю родную мову, як і мы сваю – расейскую. Я думала раней, што вы яры нацыяналіст, ненавідзіце расейскую культуру і літаратуру, а тут бачу, што памылілася. Дзякуй вам.”
Па тэмбру голасу было зразумела, што казала шчыра. І я адчуў нейкую маральную перавагу ў сваім змаганьні з апанэнтамі беларушчыны, нават пэўны гонар за сваю працу і грамадзянскую пазыцыю. Лякальная, а ўсё ж – нейкая перамога...
* * *
У сучаснай Беларусі літаратурная творчасьць зьведзена да мінімуму. Чым сёньня займаюцца нашы паэты і празаікі? Што прыўладныя, што без(у)ладныя? Зарабляньнем грошай, адпрацоўкай грантаў, уласным іміджам ды сьцёбам…
Ні ў каго зь іх няма лёсавай выпакутаванасьці слова. Няма сярод іх прарока. За якім бы сама па сабе выбудавалася б пісьменьніцкая іерархія. У літаратуры бяз гэтага нельга. (У гэтым пляне з асаблівай пожадам чакаю поўнага раскрыцьця таленту маладога крытыка Ц. Чарнякевіча.) А пакуль літпрацэс нагадвае калейдаскоп з выпадковымі выявамі псэўдажыцьця…
Намагаюцца адпавядаць свайму прызначэньню, бадай, А. Разанаў ды Ю. Станкевіч…
Безумоўна, я занадта спрашчаю сытуацыю, але пазначаю яе праглядна і пэўна….
* * *
Думкі пра сьмерць дысцыплінуюць жыцьцё.
* * *
Прачытаў на сайце “Прессбола” выказваньне былога вядомага ірляндзкага футбаліста Робіна Кіна, што ірляндзкія ігракі часта пападаюцца на “п’янцы”, таму што ў Ірляндыі цяпер п’юць амаль пагалоўна. Паўсюль можна пачуць такі дыялёг людзей: “Прывет! Як жыцьцё? Пайшлі вып’ем...”
Гэтая фраза былога нападаючага “Манчэстар Юнайтэд” (некалькідзённай даўнасьці) адразу прыйшла мне ў галаву, калі жонка, вярнуўшыся з горада, распавяла мне тое самае, што і Робін Кін спартыўным журналістам. Маўляў, мы з табой яшчэ нешта пераборліва чытаем, сядзім за кампутарам, а бальшыня грамадзян проста адводзіць душу за бутэлькай (і маладыя, і мужы з жонкамі, і пэнсіянэры)...
Гэта адбываецца ў сёньняшняй лукашысцкай Беларусі, як у горадзе, так і ў вёсцы. Можа, толькі слоганы (у Ірляндыі і ў нас) на гэтую тэму розьняцца.
Ці ня ёсьць гэта праявай чалавечай духоўнай прыгнечанасьці на генным узроўні, спробай, хоць часова, заглушыць прыніжаны нацыянальны гонар?..
* * *
Я атруціўся словамі… Як у тым лацінскім выразе: “Вкушая вкусіх много меда і се аз уміраю”. Здаецца, так. Памятаецца па эпіграфе зь Лермантава.
Так і я. Празьмерна і безразборліва ўбіраў у сябе словы, каб урэшце занядужаць ад іх залішняй “таксычнасьці”… А да ўсяго яшчэ, з прычыны ўсё той жа неразборлівасьці і пераборлівасьці, духоўны складнік Слова стаўся нашмат слабейшым, чым матэрыяльны.
А нармальная згарманізаваная мова (змоўленасьць) павінна нагадваць мурашнік: мільёны мурашоў, і ў кожнага свой маршрут і свая зададзенасьць дзеля адзінай мэты...
* * *
Многім, у тым ліку і нашым лімаўскім гумарным дзяўчатам з тэхаддзелу, якія ня вераць, што я сыду з работы зь першага ж пэнсійнага дня, тлумачу з іроніяй, маўляў, разьвітаюся зь імі таму, што ўсё часьцей забываю зашпільваць прарэх пасьля прыбіральні…
Покатам рагочуць – і Лена, і Жана, і Рая… Зрэшты, калі шчыра, гэта і не іронія зусім. Бо вось жа і сёньня ледзь не гадзіну сноўдаўся па холдынгаўскіх калідорах такім чынам…
Пара ўжо, галубчык, на сваё месца вяртацца, да дзядоў у вёску!
